InfoHub Logo

Kóshpeliler nemese kóshpeli qoǵam, kóshpeli órkenıet degenimiz — negizgi kásibi mal sharýashylyǵy bolyp, kúnkórisiniń kózi mal ónimderinen turatyn, belgili bir qalyptasqan júıemen kóship-qonyp tirshilik etetin adamdardyń áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası qaýymdastyǵy jáne órkenıeti.

Kóshpeliler órkenıetin zertteý máseleleri. Kóshpeliler týraly túsinik, aldymen otyryqshy halyqtar arasynda qalyptasty. B.z.d. V ǵasyrda ómir súrgen tarıhshy Gerodot kóshpeli skıf taıpalarynyń turmysyn madaqtap jazdy. Kóshpelilerdiń tabıǵat aıasyndaǵy ómirin basqa da antık tarıhshylar, fılosoftar, orta ǵasyrlar oıshyldary sıpattady. Olarǵa tabıǵattyń tól balasy sıaqty kóshpeliler ómiri taza, qýlyq-sumdyqtan, otyryqshy-qalalyq órkenıettiń jaman qasıetterinen ada bolyp kórindi.

Sonymen qatar kóshpeliler týraly nashar túsinikter de sol erte zamanda-aq qalyptasty. Kóne Qytaıda «kóshpeliler — jabaıy, mádenıettiń qas jaýy» degen túsinik qalyptasty. Eýropada da kóshpeli ǵundardy «taǵy jabaıylardyń tuqymy, órkenıettiń jaýy» dep eseptedi.

XVIII—XIX ǵasyrlardaǵy Eýropa ǵalymdary da kóshpeliler týraly óz kózqarastaryn bildirip otyrdy. Mysaly, Monteske kóshpeliler qoǵamyn «ádiletti, teńdikti qoǵam» dese, Fergúson,AdamSmıt: «Kóshpelilerde múlik teńsizdigi, áleýmettik teńsizdik erte paıda boldy», — degen. Al fılosof Kant: «Memlekettiń ózi kóshpeliler men otyryqshy-eginshilerdiń ózara qaqtyǵysynan, qorǵanys maqsatynda paıda boldy» degen tujyrym jasaıdy. Ataqty fılosof F. Gegel: «Kóshpelilerde áleýmettik qarama-qaıshylyq bolǵanymen, memleket bolǵan joq», — dep eseptegen.

XX ǵasyrdaǵy Eýropa ǵalymdarynyń kóshpelilikke kózqarasy ártúrli bolǵanymen, bul qoǵamnyń jaǵymsyz jaqtaryna ǵana nazar aýdarý basym boldy. Mysaly, Ratsel, Gýmplovıch, Tornvald, Toınbı degen ǵalymdar: «Kóshpeliler óz betimen órkenıet jasaýǵa qabiletsiz, olar memleketti, basqa da órkenıet jetistikterin otyryqshy elderdi jaýlap alý arqyly ǵana úırendi» degen tujyrymdar aıtty. Olardyq jolyn qýýshy qazirgi zamanǵy zertteýshilerdiń pikirinshe: «Kóshpeli qoǵam — bul bir ornynda toqyrap, óz betinshe damı almaıtyn, otyryqshy mádenıettiń áserinsiz órkenıet jasaı almaıtyn — bolashaǵy joq qoǵam».

Kóshpelilik keńes ǵylymynda XX ǵasyrdyń 20—40-jyldarynan bastap zerttelip keledi. Bul saladaǵy keńes tarıhshylarynyń eńbekterinde de markstik-lenındik kózqaras basym boldy, zertteýshiler, negizinen alǵanda, kóshpelilerdiń qoǵamdyq qurylysyna ǵana mán berdi. Mysaly, A.P.Chýloshnıkov degen zertteýshi: «Kóshpelilerde taptyq qoǵam bolǵan joq, tek rýlyq qaýym boldy», — dese, P.Kýshner: «Kóshpelilerde «rýlyq memleket», feodalızmniń bastapqy nyshandary ǵana paıda boldy», — deıdi.

XX ǵasyrdyń 30-jyldary S.P. Tolstov pen B.Ia. Vladımırsevtiń kóshpeli qoǵam týraly pikirleri 60-jyldardyń sońyna deıin ártúrli nusqada qaıtalanyp, damytylyp keldi. SP.Tolstovtyń pikiri boıynsha: «Kóshpeliler otyryqshy halyqtar sıaqty, aldymen qulıelenýshilik, sodan soń feodaldyń qoǵamdy basynan ótkizdi. Biraq kóshpelilerdiń qulıelenýshilik qoǵamy áskerı qulıelenýshilik demokratıa nemese patrıarhaldyq monarhıa túrinde quryldy». «Kóshpelilerdegi menshiktiń negizi jer me, mal ma?» degen máseleniń tóńireginde pikirtalas júrdi. Bir top ealymdar: «Kóshpelilerde rýlyq qoǵam qaldyqtarymen aralasqan feodaldyń qoǵam boldy jáne feodaldyq menshiktiń jerge qatysty negizin jerge jekemenshik qurady», — degendi aıtty. Ekinshi bir top zertteýshiler: «Eýrazıa kóshpelileri patrıarhaldyq-feodaldyq qoǵamda ómir súrdi, osy taptyq qoǵamdaǵy menshiktiń negizgi túri malǵa qatysty jekemenshik boldy, al jer rýlyq qaýymnyń ortaq ıeliginde boldy», — degen pikirdi ustandy.

Kóshpeli qoǵamdy zertteýde qorshaǵan orta (tabıǵat) jáne adamnyń belsendi is-áreket máselesi jıi qozǵalyp otyrdy. Olardyń pikiri boıynsha, dalaly, shóleıtti, shóldi, taýly aımaqtardy jaılaǵan halyqtarda tabıǵat jaǵdaıyna qaraı mal sharýashylyǵy, kóshpelilik qalyptasqan. Osyndaı halyqtardyń biri qazaq halqy dalaly, shóleıtti aımaqty ıgerýdiń birden-bir joly mal sharýashylyǵy dep bilgen jáne osyndaı tabıǵı jaǵdaıǵa ıkemdele ómir súrýdiń tamasha úlgisin kórsetken.

XX ǵasyrdyń 30-jyldarynan bastap totalıtarlyq júıe ıdeologteri kóshpelilikke qarsy shyǵa bastady. «Adam — tabıǵatty ózgertýshi qudiretti kúsh» degen qaǵıdany basshylyqqa alǵan.komýnıstik ıdeologıanyń ókilderi kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysyp kelgen halyqtardy jappaı otyryqshylyqqa aınaldyrý qajettigin dáleldep baqty. Al osy qate kózqarastan qazaq halqy 30-jyldary qatty kúızeliske ushyrap, jappaı qyrylyp, kópshiligi elden aýyp ketýge májbúr bolǵandyǵy belgili.

XX ǵasyrdyń 60—70-jyldarynan bastap jekelegen ǵalymdar kóshpeliliktiń geografıalyq-ekologıalyq sebepterin qaıta moıyndaı bastady. Osy ǵalymdardyń pikirinshe, kóshpelilik degenimiz, keıbireýler aıtqandaı, «adamzattyq órkenıettiń sara jolynan adasý» emes, kerisinshe sharýashylyqtyń, mádenıettiń erekshe damý túri. Olardyń pikiri boıynsha: «Kóshpeliler dalaly, shóldi, shóleıtti tabıǵatta óz sharýashylyǵyn qalyptastyr-ǵan, olardyń negizgi kúnkóris kózi mal bolǵan, mal basy ósken saıyn jaıylym aıyrbastaý qajettiligi týǵan, sóıtip kóshpeli ómir salty qalyptasqan».

Kóshpeli halyqtar, onyń ishinde ǵundar men túrkilerdiń tarıhyna erekshe mán bergen tarıhshy L.N. Gýmılev boldy. Ol Eýrazıa kóshpelileriniń bul qurlyqtyń tarıhynda alatyn ornyn óte joǵary baǵalady. Degenmen L.N.Gýmılev: «Halyqtar damýynda, olardyń qalyptasýynda, sharýashylyq-mádenı erekshelikteriniń paıda bolýynda geografıalyq, ekologıalyq faktor úlken ról atqarady» dep sanady. Onyń oıynsha, «búkil tarıhı úderis geografıalyq, bıosferalyq ózgeriske tikeleı jáne tolyǵymen táýeldi». L. N. Gýmılevtiń osyndaı kózqarastary kezinde synalǵan da edi.

Arheolog K. Aqyshevtiń pikiri boıynsha, Qazaqstan jerinde kóshpeli mal sharýashylyǵynyń qalyptasa bastaýy qola dáýiriniń sońy, temir dáýiriniń basyna, ıaǵnı b.z.d. IX—VII ǵasyrlarǵa dál keledi. Osy kezden bastap, Ortalyq, Batys Qazaqstan jerinde merıdıan boıymen kóshý, al Shyǵys Qazaqstan men Jetisýda qysta jazyqtar men qar az túsetin taýlardyń qoınaýyn qystap, jazda bıik taýly jaılaýlarǵa kóshý qalyptasqan. Ońtústik Qazaqstan aımaǵynda erte zamannan-aq kóshpeli, jartylaı kóshpeli, otyryqshy sharýashylyq pen turmys oryn alǵan.

XX ǵasyrdyń 60 — 80-jyldarynan bastap qazaq kóshpeli qoǵamy jóninde qazaqstandyq ǵalymdardyń eńbekteri shyǵa bastady. Bul rette S.Zımanovtyń «Qazaqtardyń XIX ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy qoǵamdyq qurylysy», V.F.Shahmatovtyń «Qazaqtyń jaıylymdyq kóshpeli qoǵamy», S.Tolybekovtiń «XVII—XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaqtardyń kóshpeli qoǵamy», D.Kishibekovtiń «Kóshpeli qoǵam: shyǵýy, damýy, quldyraýy», NMasanovtyq «Qazaqtardyq kóshpeli órkenıeti», t.b. eńbekteri jaryq kórdi.

Osy ǵalymdardyń pikirinshe, kóshpeli jurttar óz betimen taptyń qoǵamnyń eń alǵashqy satysyna jetedi, al olardyń ári qaraı damýy otyryqshy halyqtardyń yqpalymen ǵana iske asady. Kóshpeli qoǵam — bul damý bolashaǵy shekteýli qoǵam.

Keıingi jyldary kóshpeli qoǵamnyń ejelgi zamandaǵy, orta ǵasyrlardaǵy mádenı, áleýmettik-saıası ońdy jaqtary, artyqshylyqtary moıyndala bastady. Kóshpeli órkenıetti  adamzat tarıhyndaǵy zańdy qubylys, sharýashylyqtyń, mádenıettiń, ómir turmysynyń erekshe bir túri ekendigin kópshilik ǵalymdar dáleldep otyr.

Kóshpeliliktiń shyǵý tegi. Kóshpeliliktiń shyǵýy, kópshilik jaǵdaıda, geografıalyq ortanyń tikeleı áserimen baılanysty. Sondyqtan da kóshpelilik belgili bir naqty tarıhı keńistikterde ǵana taraldy. Kóshpeliliktiń paıda bolýy — belgili bir klımattyq jaǵdaılar, ekologıalyq uıanyń shekteýli múmkindikterine, tabıǵı resýrstarǵa baılanysty. Kóshpelilik belgili bir geofızıkalyq, tabıǵı-klımattyq aımaqtarda qalyptasady. Bul qandaı aımaqtar jáne olardyń ekologıalyq júıesi qandaı? Ádette, bul — dalaly, jartylaı shóleıt, shól jáne qurǵaq dalalar, taý bókteri, taý qoınaýlary. Mundaı jerde kóbinese jańbyr az, jyldyq ylǵaldyń mólsheri 200—400 mm arasynda ǵana bolady. Osyndaı aımaqtarǵa Qazaqstan, Mońǵolıa, Jońǵarıa, Arabıa túbegi, Ońtústik-Batys, Ońtústik Azıadaǵy shólder men shóleıtti aımaqtar, Afrıka kontınenti jatady.

Qazaqstan sheńberinde kóshpelilik qalyptasqan aımaqqa Kaspıı mańy oıpattary, Ústirt, Torǵaı, Jem jotalary, Betpaqdala, Balqash mańy dalalary, Saryarqa, Muǵaljar, Mańǵystaý jotalary, Altaı, Tarbaǵataı, Jońǵar, İle Alataýlarynyń taý betkeıleri jáne taýly ólkeleri jatady. Bul aımaqtardaǵy ózen-sýlardyń mańaıynda, ásirese osy aımaqtar men otyryqshy-eginshi mádenıetter shekaralarynda margınaldys aımastar qalyptasqan. Olarǵa tán sharýashylyq-mádenı turpat — jartylaı kóshpeli sharýashylys pen medenıet. Mundaı aımaqtarǵa Syrdyń boıy, jartylaı Ertistiń, Tobyldyń, Esildiń, Jaıyqtyń boılary, Jetisý, Shyǵys Qazaqstannyń taýly jáne taý bókteriniń keıbir alqaptary, Araldyń mańaıy jatady. Jońǵar, İle, Qyrǵyz Alataýyndaǵy taý bókterinde jylyna 500 mm-den astam ylǵal túsedi. Bul óńirlerde, ásirese ózen-kóli sýlary mańaıynda ejelden eginshilik paıda bolyp, otyryqshy mádenıet qalyptasqan. Qunarly topyraqty, jumsaq klımatty Syr boıy, Shý, Talas aımaqtarynda qola dáýirinen bastap-aq eginshilik damyp, orta ǵasyrlarda birshama damyǵan qala mádenıeti qalyptasqan. Degenmen de osy eginshilik, otyryqshy mádenıet qalyptasqan aımaqtardyń óz ishinde de mal sharýashylyǵy eginshilikpen qatar damyp, jalpy alǵanda, bul óńirlerdiń de sharýashylyq-mádenı turpaty jartylaı otyryqshy, jartylaı kóshpeli bolǵan. Ár zamanda klımattyq aýytqýlarǵa, tarıhı-saıası, etnomádenı ahýaldarǵa baılanysty bul óńirlerde birde otyryqshy, jartylaı otyryqshy eginshilik sharýashylyq pen turmys qalyptassa (mólshermen VI—XIII ǵǵ. aralyǵy), al endi bir zamandarda jartylaı kóshpeli, keı aýdandarynda tipti kóshpeli sharýashylyq-mádenı turpaty qalyptasty.

Tabıǵı-klımattyń ózgerister ulan-baıtaq jerimizdi ejelden mekendegen turǵyndardyń sharýashylyq mádenı kelbetiniń ár zamandarda ózgerýine áser etti.

Klımatologıalyq zertteýlerdiń qorytyndysy boıynsha, jekelegen qurlyqtarda jahandyq klımattyq ózgerister 100—200 jyl ótken saıyn bolyp otyratyn qubylys. Qazaq halqynyń ata-babasy ómir súrgen keń-baıtaq aýmaq birneshe ret klımattyń ózgeristerdi bastan keshirdi. Ol halyqtyń ómir súrý saltyna, sharýashylyq-turmystyq ómirine, mádenı damýyna, t.b. áser etpeı qoımady. Sondaı-aq ol jekelegen tabıǵı-geografıalyq aımaq turǵyndarynyń belgili bir antropologıalyq tıpiniń qalyptasý úderisine de óz yqpalyn tıgizdi.

Týystyq qatynastar. Kóshpeli qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik, ekonomıkalyq qatynastar týystyq júıege negizdeldi. Qazaq qaýymyndaǵy qoǵamdyq-áleýmettik qatynastar, kóp jaǵdaıda, týystyq qatynastarmen astasyp jatyr. Týystyq júıeni ylǵı da qandas týystyq dep túsinýge bolmaıdy. Kóshpelilerde shynaıy qandas, ortaq atatekten taraǵan júıe bar da, jalpy genealogıalyq týystyq júıe bar.

Dástúrli qazaq qoǵamynda el, júz, taıpa, rý, aǵaıyn, jaqyn aǵaıyn, týys, jaqyn týys, ata balasy, bir áke balasy degen týystyq ataýlar bar. El degen uǵymǵa búkil qazaq halqy kiredi. Qazaqtardyń óz túsinigi boıynsha, júzder qandas týysqandyqqa negizdelgen birlestikter. Úsh júzdiń arǵy atasynyń aty — Qazaq, odan Aqarys (Uly júz), Janarys (Orta júz), Bekarys (Kishi júz) degen úsh ul taraıdy. Sol úsh uldan úsh júzdi taratady. Shejirelik bul ańyzdy taza tarıhı shyndyq dep qaraýga bolmaıdy. Bul — belgili mólsherde kóshpeli qoǵamnyń rýlyq ıdeologıasy týǵyzǵan ańyz. Kóshpeli qoǵam týystyq qaǵıda boıynsha birigedi. Shyn máninde qazaq júzderi belgili bir asa iri aýmaqta qurylǵan etnoaımaqtyq birlestik bolyp tabylady. Ol birneshe ǵasyrlarǵa sozylǵan birlesip ómir súrý men etnıkalyq-mádenı jáne sharýashylyq baılanystar nátıjesinde paıda boldy.

Taıpa. Qazaqtyń ár júziniń ózi úlken taıpalardan turady. Bul jerde bir nárseni eskerte ketken jón. Qazaqtar taıpa degen ataýdy kóp qoldanbaıdy. Onyń sebebi bul sózdiń bizge arabtardan kelgendiginen bolsa kerek. Biraq ǵylymı ádebıette rý degen sózdi orystyń rod, al taıpa degen uǵymdy plemá degen sózben ataý qalyptasqandyqtan, biz rýdan úlken, birneshe rýdyń birlestigi bolyp tabylatyn etnıkalyq qurylymdy taıpa dep atap júrmiz. Áıtpese taıpa uǵymy keı óńirlerde rý uǵymynan tar sheńberli uǵym bolyp esepteledi.

Sonymen taıpa degenimiz jszderdi shraıtyn slkenrý birlestikteri dep túsingenimiz jón.

Qazaq qoǵamyndaǵy kópshilik taıpalardyń ataýy óte áriden belgili. Mysaly, úısinder men qańlylar tarıhı derekterde budan 2300 jyl buryn atalsa, naıman, kereı, jalaıyr, qypshaq, t.b. taıpalar tarıh betine keıinnen, budan 1200 jyl buryn shyqqandyǵy belgili. Atalǵan qazaq taıpalarynyń birazy basqa týystas halyqtardyń da quramynda kezdesedi. Mysaly, qypshaqtar, qońyrattar, naımandar, qańlylar týysqan ózbek, bashqurt, noǵaı, tatar, majar (vengr), t.b. halyqtardyń quramynda bar. Bul — qazaq taıpalarynyń kópshiligi áriden kele jatqan etnıkalyq birlestikter ekendigin jáne bul taıpalar qandas týystar birliginen góri etnıkalyq, etnosaıası birlestik ekendiginiń kýási.

Rý. Bizdiń paıymdaýymyzsha, shyn qandas týystyq júıe kóbinese 7 atadan bastalyp, 15—20 ataǵa deıin barady. Ádette, mundaı týystyq júıe rý dep atalady. Rýdyń ishindegi jaqyn týystar dep jeti ataǵa deıingiler esepteledi. Jaqyn týystar ózara qyz alyspaıdy. Balaǵa kishkentaıynan jeti atasynyń kim ekenin jattatyp ósirgen. Bir atanyń balalary jaqyndyǵy jaǵynan jeti atadan asqannan keıin ǵana ózara qudandalyq qatynasqa túsýine ruqsat etiledi. Ony el aqsaqaldary arnaıy rásimdeıdi. XVII—XIX ǵasyrlarda keıbir rýlar týystyǵymyz, berekemiz buzylmasyn dep, 13—15 ataǵa deıin ózara qyz alyspaǵan. Jaqyn týystar arasynda qyz alyspaý tártibt rýlyq ekzogamıa deıdi.

Áriden kele jatqan úlken rýlarda qandas týystyqpen qatar jaı genealogıalyq (shejirelik) týystyq qalyptasqan. Rýlardyń ósip-óný úderisinde olar ártúrli tarıhı sebeptermen (soǵys, jer aýyp kóshý) ózara aralasyp sińisip otyrǵan.

Rýdyń óziniń kóship-qonatyn aýmaǵy, rýlyq tańbasy, ortaq urany bolǵan. Uran retinde sol rýdyń belgili bir ataqty adamynyń aty qabyldanatyn. Qazaq jón surasqanda «Qaı rýdansyń?», «Qaı elsiń?» dep suraǵan. Mysaly, basqa taıpa arasyna barǵanda, aldymen qaı júzden, qaı rýdan, sol rýdyń ishindegi qaı tarmaqtan ekenin, sodan soń qaı atadan taraıtynyn aıtqan. Mysaly: «Uly júzben, onyń ishinde dýlatpyn, dýlattyń ishinde janyspyn, onyń ishinde jantýmyn, odan ótemispin», — dep, bergi atasyna deıin atap beredi.

Qazaq rý-taıpalary ózara jaqyn aralasqan. Bul ara-lasý, bir jaǵynan, bir-birimen nekelik qatynastar arqyly bolsa, ekinshi jaǵynan, el basyna kún týǵan soǵys, jut, ártúrli juqpaly aýrýlardan qonys aýdarýdan bolǵan. Sonymen qatar rý-taıpalardyń aralasýyna taıpalar, rýlardyń bir saıası-etnıkalyq odaqtar qurýy áser etip otyrǵan. Qazaqtyń «Qarga tamyrly qazaqpyz» degen naqyly olardyń bir-birimen týystas ekendigin kórsetedi.

Áleýmettik jiktelý. XVIII—XIX ǵasyrlardaǵy dástúrli qazaq qoǵamy áleýmettik, taptyń jikke bólingen qoǵam edi. Qazaqta baılar, orta sharýa jáne kedeıler taby boldy. Dástúrli qazaq qoǵamynda qanaý búrkenishti ádistermen júrgizilip, ezgi túrinde bolmaǵandyqtan, taptyń qarama-qaıshylyq shıelenis te bolǵan joq. Onyń ústine, týystyq qaǵıdaǵa negizdelgen rýlyq qaýym ıdeologıasy baılarǵa kedeı týystaryn qanaýǵa múmkindik bermedi, kedeıdiń óz týystasynyń sharýashylyǵynda jumys isteýi de qanaý mazmunyn týystyq pıǵylmen jeńildetti.

Qazaq qaýymynda basqa jurttan kelip sińgen kirmeler, qoqsylar, az da bolsa qul, kúńder boldy. Qaýymnyń bul tobyndaǵy kedeılerdi qanaý, olarǵa áleýmettik qatynas rýlas qaýym múshelerine qaraǵanda qataldaý boldy.

Qazaq qoǵamyndaǵy eń aýyr jaǵdaı shldar men kshder basynda boldy. Olar óz qojaıyndaryna ekonomıkalyń jaǵynan da, bas bostandyǵy jaǵynan da tolyq táýeldi edi. Ádette, qul men kúń baıdyń sharýashylyǵynda jumys istedi. Degenmen qazaq qoǵamynda qul men kúń degen eleýli áleýmettik top bolǵan joq, óndiriste de olardyń orny birshama tómen boldy.

Qazaq qoǵamyndaǵy hannan, hannyń áýletinen keıingi turǵan áleýmettik top — sltandar. Sultandar handar sıaqty tek tóre tuqymynan saılandy. Tóre degen áleýmettik-etnıkalyq topty Shyńǵysqannyń áýletinen taraǵan urpaqtardy ǵana qurady. Olardyń óz urany, óz tańbasy boldy. Olar qazaq ishindegi aqsúıek topqa jatady. Olar qazaqqa qyz bermese de, qazaqtan qyz aldy. Sondyqtan qazaqqa tezirek sińisip ketti.

Tóreni saǵalap, panalap, basqa elden, tipti basqa jurttardan qazaq arasyna sińgen kirmeler tóleńgit dep ataldy. Olar tóreniń malyn baqty, jerin qorydy, soıylyn soqty.

Qazaq arasyndaǵy taǵy bir áleýmettik-etnıkalyq topty sojalar qurady. Olardyń arǵy tegi — arabtan shyqqan, qazaq jerine ıslam dinin taratýshylardyń urpaǵy. Olar qazaqqa qyzyn bermedi, al ózderi qazaq qyzdaryna óte sırek úılendi. Sondyqtan da olar qazaq bolyp, qazaqqa sińisip ketkenimen, genetıkalyń jaǵynan oqshaý qaldy.

Basqarý júıesi. Kóshpeli qazaq qoǵamynda óziniń basqa rý júıesi boldy. Kóne zamanda qazaq jerinde saqtardyń, ǵundardyń, úısinderdiń, qańlylardyń memleketteri boldy. Orta ǵasyrlarda naımandardyń, kereılerdiń, jalaıyrlardyń, qypshaqtardyń memlekettilikteri boldy. Ol memlekettilikter jóninde sender tómengi synyptardaǵy tarıh materıaldarynan bilesińder jáne osy oqýlyqtyń basqa taraýlarynan tanysasyńdar. XIV ǵasyrǵa deıin Qazaqstan jerinde ártúrli memleketter boldy, XV ǵasyrdan bastap Qazaq handyǵy quryldy. Bulardyń barlyǵy da kóshpeli qaýymdastyqtar qurǵan memleketter. Sondyqtan kóshpelilerde memlekettilik bolǵan joq, al bolsa, «olar memlekettik basqarý júıesiniń úlgisin otyryqshy halyqtardan aldy, úırendi» degen pikirler múldem qate. Qazaq jerinde handyq basqarý júıesi qalyptasqan XV—XVIII ǵasyrlar aralyǵyndaǵy kóshpeli qoǵamnyń bılik júıesinde eldiń eń joǵarǵy saıası bıligin han júrgizdi. Han ókimetiniń tómendegideı ókilettigi jáne qyzmeti boldy:

1. Han búkil eldiń, jerdiń ıesi, qojaıyny, basqarýshysy bolyp esepteldi. Qol astyndaǵy eldi, jerdi qorǵaý onyń basty mindeti sanaldy.
2. Han bóten elge soǵys ashý nemese beıbitshilik jóninde kelisim jasaýǵa quqyly.
3. Han búkil qazaq eliniń atynan sheteldermen kelisimsharttar jasady.
4. Han eldiń joǵarǵy sotynyń qyzmetin atqardy, bireýdi ólim jazasyna buıyrýǵa nemese keshirýge quqyly boldy.
5. Han búkil elge qatysty zańdar, jarlyqtar shyǵardy. Kóshpelilerde qaǵandar, handar, patshalar sıaqty elbasylaryna baǵyný, solardyń mańaıyna toptasý, el birligin saqtaý — ejelden qalyptasqan dástúr. Óıtkeni olarda el basqarýshy adamdarǵa tabyný dástúri boldy. Sonaý ǵundardyń táńirqutylarynan, kóne úısinderdiń kúnbılerinen bastap, túrkilerdiń qaǵandaryna deıin el basqarýshyny táńirdiń jerdegi ókili dep túsindi. Túrki zamanynyń qoǵamdarynda qazaq handaryn da solaı qurmettedi. Olardy han saılaǵanda, boz bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıizge otyrǵyzyp kóterdi.

Qazaq handarynyń janynda aqylshysy, keńesshileri, tóbe bıleri, jasaqtary, is júrgizýshi memlekettik qyzmetkerleri boldy. Han jergilikti jerlerdi óziniń árbir júzdegi ókilderi — sultandar arqyly, úlken taıpa kósemderi — bıler, rý-taıpa aqsaqaldary arqyly basqardy.

Qazaq júzderin, úlken taıpalar men rýlardy basqarýda bıler keńesi úlken ról atqardy. Jergilikti jerdegi bılikti bıler, rý aqsaqaldary júrgizdi.

Memlekettik isterdi búkil úsh júzdiń bılik ókilderi jınalǵan quryltaıda, halyq jınalystarynda sheshti. El ishindegi isterdi — rý, taıpa, júzder arasyndaǵy jer daýyn, jesir daýyn, úlken barymtalar daýyn úsh júzdiń basy qosylǵan úlken astarda da sheship otyrdy.

XVIII ǵasyrdyń birinshi shıregine deıin, ıaǵnı qazaq jerin Reseı ımperıasy jaýlap ala bastaǵanǵa deıingi kóshpeli, jartylaı kóshpeli qazaq qoǵamyndaǵy saıası bılik túri handys basarý boldy. Sonymen qatar el basqarý júıesinde ejelden kele jatqan dástúrli qoǵamnyń potestarlyq bılik júıesi keń oryn aldy. Potestarlyq bılik júıesi degenimiz — taptyq qoǵamǵa deıingi jáne taptyq qoǵamnyń bastapqy satysynda saqtalatyn dástúrli bılik júıesi. Ol boıynsha eldi hanmen birge el arasyndaǵy bedeldi aqsaqaldar, bıler, batyrlar basqardy.

Han bıligi búkil elge qatysty joǵary saıası bılik bolsa, rý, taıpa kólemindegi naqty bılik sol rýlardan shyqqan bedeldi rý aqsaqaldarynyń qolynda boldy. Olar rý ishindegi, rýlar arasyndaǵy jer daýy, jesir daýy máselelerin sheship otyrdy. Rý aqsaqaldary eldiń dástúrin, saltyn buljytpaı oryndaýdy qadaǵalaýshylar boldy. Olardyń bıligine týystar, aǵaıyn arasyndaǵy daý-janjaldy sheshý, kóshi-qon joldaryn, jaılaý, qystaý jerlerin anyqtaý, rýlar arasynda kelissózder, pátýashylyq júrgizý máseleleri kirdi. Rý aqsaqaldarynyń ishinen el ishindegi bıler saılandy. Rý aqsaqaldarynyń óziniń keńesi boldy. Keńeske el ishinde ómirlik tájirıbesimen, aqylymen, bilim-biligimen erekshe bedelge ıe bolǵan ár kishi rýdyń aqsaqaldary kirdi.

Qoǵamdaǵy túrli toptar qyzmeti. Kóshpeli qazaq qoǵamynda el qorǵaǵan batyrlardyń orny erekshe boldy. Olar elin, jerin jaýdan qorǵady, jastardy soǵys ónerine tárbıeledi. Dástúrli qazaq qoǵamynda batyrlardyń mártebeligin aýyz ádebıeti shyǵarmalarynan baıqaımyz.

Kóshpeli qazaq qaýymyndaabyzdardyń, jyraýlardyń, baqsy-balgerlerdiń de óz orny boldy. Abyzdar men jyraýlar eldiń rýhanı mádenıetin, onyń eldik ıdeologıasyn jasaýshylar boldy. Olardyń aqylyna, sáýegeılik kóripkeldigine el bıleýshiler, tipti hannyń ózi de qulaq asyp, sanasty.

Dástúrli qoǵamda el ishindegi emdommen baqsy-balgerler, shóppen emdeıtin emshiler, otashylar, synysshylar aınalysty. Olar áriden kele jatqan halyq medısınasynyń ádis-tásilderin meńgergen shıpagerler boldy. Jalpy, kóshpeli turmystyq jyljymalylyǵy, halyqtyń bir orynda toptaspaı, bytyrap ornalasýy, ártúrli indet, juqpaly aýrýdyń taraýynan saqtady.

Kóshpeli qaýymdastyqtarda sol qoǵam tirshiligine qajetti barlyq mamandyq ıeleri boldy. Olar — usta, órimshi, úıshi, ershi, atbegi, synshy, qusbegi, esepshi, baqsy, balger, t.b. Usta temirden taǵa, aýyzdyq, shalǵy, oraq, kúrek-saıman soqty. Kóshpeli qazaq qoǵamynda temir ustalaryn, olardyń dúnıesin, kórigin qasıetti sanaǵan. Sirá, olar otpen, metalmen jumys istegendikten qasterlese kerek. Jaýyngerdiń qarý-jaraǵyn, saýyt-saımanyn soǵatyn temir ustalarynyń qoǵamdaǵy baǵasy da joǵary boldy. Órimshi teri buıymdarynan, qaıystan ártúrli atábzelderin órdi. Úıshi kıiz úıdiń aǵash súıegin jasady. Ershi er shaýyp, qurady. Atbegi at baptady, synshy asyltuqymdy júırik attyń synyn anyqtap, tańdady. Qssbegi búrkit, qarshyǵa, lashyn qustaryn qaıyryp, ańǵa, qusqa saldy. Baqsy-balger emdom jasady. Jaýyrynshy jaýyrynǵa qarap bal ashty, jol kesti, bolashaqty boljady. Ánshi, kúıshi halyq kóńilin kóterdi. Sheshen el atynan daýǵa tústi. Varymtashy eldiń basqada ketken kegin malyn tartyp, aıdap alý arqyly qaıtardy. Maırampaz eldi kúldirdi, el ishinde ártúrli kúldirgi áńgime týdyrdy. Olar Eýropa elderindegi saıqymazaqtar sıaqty, ádette, han ordasynda, úlken baılardyń qolynda júrdi. Maırampaz taýyp sóıleıtin, mazaqtaýshylyq qabileti bar adamdar boldy. Olardyń oryndy saıqymazaǵyn hannyń ózi de renjimeı kóterdi.

Qazaq jerine ıslam dini engennen keıin halyqtyń basqarý júıesiniń ıdeologıasynda qoja-moldalardyń róli artty. Sopylar men dárýishter de óz tálim-tárbıelik qyzmetin atqardy, halyqty ımandylyqqa, taqýalyqqa, ynsap-táýbege shaqyrdy. Jalpy, qazaq jerinde musylman dini qyzmetshileri halyqtyń ádet-ǵuryp, salt-sanasymen sanasty, solardy musylmandyq jolmen úılestire otyryp, óz saıasatyn júrgizdi. Islam dini men onyń ıdeologıasy jartylaı kóshpeli, otyryqshy ońtústik aımaqtarda yqpaldyraq boldy.

Sonymen kóshpeli dástúrli qazaq qoǵamy — óziniń birneshe satyly etnıkalyq qurylymy bar, saıası-potestarlyq, áleýmettik basqarý júıesi bar, etnostyń tirshilik qamyn túgeldeı qamtamasyz etetin nysandary bar qoǵam.

---