InfoHub Logo

Aıym týyp solymnan
Adasaıyn jolymnan.
Jeti basty jalmaýyz
Jetelesin qolymnan
Qý jıylsyn qasyma,
Ý buıyrsyn asyma!
Buldyryqtaı oq jaýsyn
Judyryqtaı basyma.
Mańdaı terim qurysyp,
Samaı terim tyrysyp! —
Jat jerinde jataıyn
Óz-ózimmen urysyp!
Taqtan taısyn taqymym,
Jatqa aınalsyn jaqynym.
Ómirem qap óleńim
Adyra qap aqylym!
Júıkem júndeı burqyra,
Shybyn janym shyrqyra!
Itim ólip ishimde
Iisi shyqsyn syrtyma!
Otyz omyrtqam úzilip
Qyryq qabyrǵam qaqyra!
Ibilistiń ilimine qyzyǵyp,
Kir tıgizsem,
Til tıgizsem
Aqyn degen atyma! —

deıdi tegeýrindi talant ıesi Almas Temirbaı.

Shirep tartylyp qozyjaýyryn jebe ushyrǵan adyrnadaı ańyrap nemese atylar kezdegi jylandaı shıratyla búktetilip, shıyrshyq atyp nemese tastaq jerde tulpar tuıaǵyndaı dúbirlep nemese taý domalaǵan tastardaı satyrlap estiletin bul óleń, sóz joq, kez-kelgen anatologıanyń raıyn kirgizip, shyraıyn keltiretin, ajaryn asyratyn myqty-aq óleń.

Biz óz ómirimizde talaı-talaı sert te, talaı-talaı ant ta estip kele jatyrmyz. Ásirese, keıingi kezde altynmen aptap, kúmispen kúptegen ertegideı ǵajaıyp orda-saraılarda kekireıip kerdeńdegen áldekimder pápkisin jaıyp, kózildirigin jóndep halyqqa qamqor bolam, elge qyzmet etem dep ant-sý iship jatady. Biraq olar bergen anttarynyń údesinen shyǵa almaıdy. Olardan bergen anttaryńnyń údesinen nege shyqpadyńdar dep surap jatqan eshkim joq. Sóıtip qasıetti ant sóziniń de qutyn qashyryp, qadirin ushyryp bitkendeı ek. Taǵy da ol ant pen sertterdiń sózderi de qandaı jadaǵaı, qandaı qurǵaq edi deseńizshi! Súıek jutqandaı óńeshińdi oryp jiberetin.

Almastyń myna óleńin oqı otyryp qadiri ushyp, quty qashyp ketken, úlken árippen jazylýǵa tıis Antpen qushtarlana qaıta qaýyshqandaı boldyq. Qudaı aldynda turǵandaı qarǵanyp turyp, aıtylǵan duǵadaı estiletin úlken aqyndyq tegeýrinmen, aqyndyq shabytpen aıtylǵan mundaı Ant pen sertti buryn-sońdy estimegen ekenbiz. Shyǵaryp salý úshin aıtyla salǵan jaı sóz emes, kóktiń tósinen úzilip ushqan jaı oǵyndaı sóz ekenin birden-aq uǵasyz.

Almas Temirbaı sózdiń ıinin de, ıirimin de, ekpinin de, tepkinin de, qurylysyn da, qubylysyn da jete meńgergen aqyn. Ol tipti kez-kelgen sózdiń ómirden alatyn úles salmaǵyn ǵana bilip qoımaıdy, keıde sol sózderdiń quramyn jańa elementtermen baıytyp, ony burynǵydan da salmaqtandyryp, burynǵydan da sán-saltanatyn keltirip qubyltyp jibere alady.

Almastyń eki jyr jınaǵyna alǵysóz jazǵan qazaq poezıasynyń úlken ókilderi bolyp sanalatyn, iri talant ıeleri Serik Aqsuńqaruly men Esenǵalı Raýshanovtar da onyń poezıasyna tánti ekendikterin jasyra almapty. Serik aıtady: «Adamzattyń altyn rýhanı beketi — uly Mártebeli poezıaǵa aqyn ataýly eki jolmen kelip at shaldyrǵan. Bireýler óleńge óleńnen keledi. Bireýler ómirden keledi. Almas Temirbaı óleńge ómirden kelgen aqyn. Oıy — ordaly, seziminde selkeý joq. Shyǵarmashylyǵy — ómirdiń ózindeı shynaıy. Jattandylyqtan ada. Ómirdiń ózindeı qaınaǵan qaıshylyqtarǵa toly. Taqpaq oqymaı, óleń oqyp otyrǵanyńdy birden sezesiń». Endi Esenǵalı aıtady: «Kókshetaý bir taza jer peri júrgen, munda joq jyn men saıtan órip júrgen» — deýshi edi ǵoı Ilıas Jansúgirov. Almastyń óleńderin oqyǵanda osy joldar oıymyzǵa orala beredi. Jany taza, rýhy bıik, dúnıeaýı zattarǵa aldanbaǵan, bylǵanbaǵan jas júrektiń lúpili seziledi bul óleńderden. Keıde tań-tamasha qaldyryp, keıde kózińe jas úıirip, keıde eriksiz ezý tarttyratyn taza jyrlar bul. Onyń ústine, Almas Almatydan shalǵaı júrse de, bálkim, ustazdary táýir boldy, álde óziniń alǵyrlyǵy bolar, tehnıkasy jáne sodan týyndaıtyn barlyq shartty jáne shartty emes mindetterdi sheber meńgerip alypty. Bárekeldi, deımiz oǵan!» Osylaısha eki aǵasy da Almasqa ózderiniń júrekjardy pikirlerin bildiripti.

Almastyń ómirdi tanyp-bilýi de tosyn. Tosyndyǵy — aınaladaǵy qubylystardy tosyn obraz, tosyn metafora, tosyn tirkester arqyly ashatyndyǵy.

Dep oılap em: «dúnıeni izgi etem».
Sorlylyqtyń soraqysy bizde eken.
Erkekshorań er bolam dep erkinsip,
Qyzdan beter qylymsıdy qyztekeń.
It tirlik-aı, ala kózdi aqshıttyń,
Men — óligin kórsetpeıtin jaqsy ıtpin.
Apyrmaı, á, aqyl tisim shyqqaly
Aqylsyzǵa azýymdy aqsıttym.

Ásili aqyn óleńin oqyǵanda onyń astaryna úńilip oqyǵan jaqsy ǵoı. Mundaǵy aqyn aıtyp otyrǵan «erkekshorań» men «qyztekeń» tek tabıǵı keseldi kesapatqa ushyraǵan kemtar, miskin jan ıeleri emes. Másele tórkini — áride. Aqynnyń aıtyp otyrǵany rýhanı «erkekshoralar» men rýhanı «qyztekeler». Dál qazir myna dúnıede márt sózi de joq, shalt isi de joq kileń bir aıar júzdi, álemish tildi qylymsyǵan qyztekeler men táıtik erkekshoralar qaptap bara jatqan joq pa? Ondaı sátte «aqyl tili shyqqan» aqyn «aqylsyzǵa azý tisin aqsıtpaı» tura ala ma?!

Shyn aqyn, ádette, qolyna qalam ustap, aldyna qaǵaz jaıǵan kúnnen bastap ózin-ózi izdeýi kerek. Boldym-bittim dep butyna tolyp izdenisten qol úzgen kúni aqynnyń da kúni bitedi. Aqyn úshin «aıy solynan týǵan» kún — sol kún. Almas, sóz joq, izdenistiń aqyny, ıaǵnı ózin-ózi izdep júrgen aqyn. Onyń izdenisi de ózgesheleý bolyp shyqty. Baıqasańyz, ol ózin «óliler men tirilerden» syr tartyp izdeıdi eken. Áldeqaıda qomaqty, tamyrly, tálimdi izdenis. Ózin-ózi izdep júrgen aqynda asa uly jaýapkershilik bolýǵa tıis. Almasta sondaı jaýapkershilik bar. «Qolyma qalam alsam, uǵady ishim, ústinde qylkópirdiń turǵanymdy» deıdi ol. Ádette, Alla taǵala aldyndaǵy aqıqat — qylkópirdiń ústinde ǵana aıtylmaq.

Almasta ımandy jyrlar, musylmanshylyqqa ýaǵyzdaıtyn jyrlar molynan kezdesedi. Biraq ol ýaǵyz óleńder tańdaıy taqyldap turǵan qurǵaq aqyl men naqyl emes, tereńnen yrǵap sóıleıtin, qolyńmen ustaǵandaı nemese kózińmen kórip turǵandaı áser etetin beıneli sózder.

Shaqyrǵanyn shalyp qaldy qulaǵym,
Buryn qaıdan estip edim bul úndi?
...Men qudaıǵa jaqyndap em bir adym,
Qudaı maǵan qushaq jaıa júgirdi.

Qudaıdy kim kóripti deısiń?! Bul jerdegi áńgime Qudaıdy kórý, kórmeýde emes. Bul jerdegi áńgime — Alla taǵalanyń óziniń qul-pendelerine degen yqylasynda. Biz Qudaıǵa óz is, óz áreketimizben bir adym jaqyndaı alamyz ba!? Jaqyndasań, onda Alla taǵala yqylasy da sen jaqqa aýmaq. Biraq bul ýaǵyzdy dál osylaı aıtsań ne bolady. Qýaty joq qurǵaq sóz bop qana shyǵady. Al ony qımyl-qaraketke túsirip, kóz aldyńa keltirip sóıleseń, onyń áser-yqpaly áldeqaıda zor bolmaq.

Almastyń taǵy bir ereksheligi, ol ári sıqyrly, ári qupıa dúnıe tylsymyna den qoıa biletin, qulaq tige biletin aqyn. Onyń búkil bolmys-bitimi, jan-júregi asa bir sezimtal membrana sekildi sál nársege de selt ete túsetin óte sergek.

Túngi dybystar,
Túrli dybystar,
Óli únder men
Tiri tynystar.
Únniń muńy bar,
Buny kim uǵar?!
Janyń oıanyp,
Tániń tynyǵar.
Bireý bulqynar,
Bireý julqynar.
Jansyz yńyldar,
Arsyz yńqyldar.
Túngi dybystar,
Túrli dybystar,
Ashshy qoryldar,
Tátti sybystar...

Birde úılesim men jarasymnan, endi birde kereǵarlyq pen qaıshylyqtan turatyn osynaý dybystar men sybystardy tyńdap, sol dybystar men sybystardan seniń de sonaý jan túkpirińde jatqan áldeqandaı bir ańsar muń men káýsar jyrlar samal shaıqaǵan shópteı silkinip qap, sodan aınalańdy diril men gýilge toltyryp jiberetin, tilmen aıtyp jetkize almaıtyn qupıa syr men gáp oıanyp ketkendeı.

Bul — Almastyń dúnıe dybystaryn poetıkalyq bolmyspen esite bilýi. Rýhanı saqqulaqtyǵy. Ol sonymen birge, aınala ortany poetıkalyq qulaqpen esitip qana qoımaıdy, poetıkalyq kózben kóre de biledi. Iaǵnı, aınaladaǵy qarapaıym tirshilik, tipti, jansyz zattaryńyzdyń ózi jandy poetıkalyq keıipkerge aınalyp shyǵa keledi.

Áldekimniń jeti atasyn tildedi.
Áldeqaıdan áńgúdik, mas jel kelip.
Qaıda qashyp qutylaryn bilmedi
Qyz Qaıyń men kári Terek sendelip.

Bir-aq shýmaq osy joldarda qanshama qımyl-qozǵalys, qanshama drama jatyr. «Áńgúdik, mas jel» kelip, álek salyp, júndeı tútip jibergisi kep julqylap jatqanda qorǵansyz «qyz Qaıyń men kári Terektiń» teńselip, sendelip ketkenin kórip seniń jan-júregińniń túkpirinde aıaýshylyq sezimi alasurary haq.

Bul tek tabıǵat dramasy ǵana emes, ómir dramasy da!

Bul túngi drama áli bitken joq. Endi aqyn «terezesinen telmirip qarap turǵan túndi» ańǵarady. Qap-qara túnniń de tynyshtyǵy qashyp, berekesi ketken. Sonan keıin ol «shaqyraıǵan shamdy túgel sóndirip, túndi sosyn aldym úıge shaqyryp» deıdi. Aqyn endi Túnmen birge jatyr. Biraq onyń jany báribir degbirsiz. Amaly taýsylǵan. Óıtkeni ol jel ótinde qalyp «dir-dir etken Dúnıeni bir bólmege syıǵyza almaı» qaýqarsyz halge túsken.

Almas zaman arqyly adamnyń, adam arqyly zamannyń beınesin naqty bir shtrıh, dáıekti bir detaldar arqyly salýǵa qumar-aq. Onysy kóbine sátti shyǵady. Týǵan aýylynda on jyl boıy bolmaǵan bir azamat, kúnderdiń kúninde «Taıotasyn» minip quıǵytyp kele jatady. Kóz aldynda baıaǵy aýyldyń darqan da qonaqjaı minezi. Topyraǵyna meıiri qanǵansha aýnap-qýnap, «jal men jaıa jemekshi. Mine, jaqyndap ta qaldy. Qarasa, týǵan jeri ıt tartyp ketken týlaqqa aınalypty. Al aýyl she?»

Kóshi qaıda aýylymnyń maqpaldaı,
Kórshi qaıda qyz qylyqty, aq mańdaı?..
Sol bir sátte sezindi ózin, úıge emes
Zıratqa bir kirip kele jatqandaı...

Ashshy shyndyq. Myna kórinisti kórip seniń de tamaǵyń qurǵap, alqymyńa áldene keptelip qalǵandaı... Óıtkeni bul kórinis — keshe ǵana bárimiz kórgen kórinis. Almastyń, bálkim, keıde «kúrsinýmen kún ótti, ókinýmen ótti tún» deýi sodan ba?! Kim bilsin...

---