InfoHub Logo

Men joǵaryda jazǵan sózderimniń birinde jas aqyndardyń óleńderi týraly osy ýaqytqa deıin pikirler joqtyń qasy, olardyń shyǵarmashylyǵy múlde derlik nasıhattalmaıdy degendeı sóz aıtqan edim. Árıne, men bul pikirdi jastar shyǵarmashylyǵyna degen buqaralyq aqparat quraldarynyń qatysynan shyǵaryp aıtqan bolatynmyn. Árıne, osylaı ekenine eshqandaı kúmán bolmasa kerek. Deıturǵanmen, olardyń shyǵarmalary múlde eskerilmeı, kóńilden aýlaq, kózden tasa qaldy deýge bolmaıdy. Ara-tura, aýyzeki bolsyn, olardyń shyǵarmashylyǵy týraly áńgime birjola sýalyp, tartylyp qalǵan emes. Onyń ústine, ol aqyndardyń jyr jınaqtaryn aqtaryp otyryp olarǵa jazylǵan birqatar alǵysózderdi oqydym. Ol alǵysózderdiń bári derlik shyn nıet, jaqsy tilekpen jazylǵan alǵysózder.

Máselen, Baqytjan Aldıardyń «Qubyla» atty janaǵyna óz basym asa qadir tutatyn úlken kórkemsóz sheberi Marhabat Baıǵutov «Qazyǵurtqunar qalamger, Ógemóristi óleńder» degen taqyryppen salmaqty da, salıqaly alǵysóz jazǵan eken. Marhabat óziniń Baqytjan inisiniń shyǵarmalaryna jan-jaqty toqtalyp, tereń taldaý jasapty. Baǵyt-baǵdaryn anyqtap, baǵasyn beripti. «Baqytjan Aldıardyń muńy da, syry da tereńde. Ol kúndelikti kúıbeń tirlikte de, óziniń ózgeshe óleń-derinde de ishki rýhanı erkindigine zalal keltirgisi joq kúıde qınala tirshilik keshedi. Halyqtyń, qazaqy ulttyq kórkemdik ýyzdyń qaınarlarynan bastaý alatyn Baqytjandyq til, Aldıarlyq dil — biz sóz etip otyrǵan aqynnyń aıryqshalyǵy» — deıdi Marhabat. Bul ornyqty pikirge Baqytjan óleńderin oqyǵan kim-kim de bir sózge kelmeı kelisetinine men kepildik bere alam. Ásirese, maǵan osy pikirdiń ishinde «ishki rýhanı erkindik» degen tirkes qatty unaıdy. Aqyndy aqyn etetin eń basty qasıet — osy. Ishki rýhanı erkindigiń joq pa, anaǵan bir jaltaqtap, mynaǵan eki jaltaqtap óziniń qara basyna óz bıligi júrmeı ómir súrdiń be, onda, ásili, qolǵa qalam almaı-aq qoıǵan abzal.

Shynynda da, Baqytjan óleńderin oqyp otyryp onyń ishki rýhanı erkindigine tánti bolmasqa sharań joq. O basta-aq «Alla meni jaratarda mańdaıyma óleń jazǵan bir shýmaq» dep óziniń ıa baǵy, ıa sory ekeni belgisiz paryz-boryshty, rýhanı mindet-jaýapkershilikti moıyndaǵan aqyn, eshteńeden de taıynbaq emes.

Sóz joq, mańdaıyna óleń jazylǵan aqynnyń bul ómirden kórer quqaıy da, bul tirshilikten kórer táshpishi de az bolmasa kerek. Tipti Alla taǵala óleńdi de tek sondaı jannyń ǵana mańdaıyna jazatyn bolar.

Ien dala, eren dúz,
Iesi biz degenbiz.
Alań sútin ishkenbiz,
Aıý etin jegenbiz, —

dep jelpinip júrgen aqynnyń kúnderdiń-kúninde ańshy ákesi qansonardan qaıtpaı qalady. Sonan keıin-aq qońtorǵaı tirshilik qana emes, ıini túsken jadaý, ıyǵy jamaý, júdeý tirshilik bastalady. Bir kezde «qabylanmen qaǵysyp, qanyn juttyq qasqyrdyń» dep keýdesin kerip júrgen bala qabaǵy kúreńitetin de turatyn suryqsyz surqaı ómirge tap keledi.

Endi ol «piste satty sheshemiz... pisirdi ǵoı bizdi ómir» deıtin boldy. Biraq ol jabyǵyp jasyp, qamyǵyp aryp qalmaıdy. Qaıta ketilgen ústine jetilip bara jatady.

Kólge-kózge jas tunbaı,
Keýdeni ózge bastyrmaı
Janymyzdyń jarasyn
Jalap jazdyq qasqyrdaı.

Óltirem dep ópremdep kelgen taǵdyrdyń bolat tyrnaǵynan qaımyqpastan órshil ójettigin kórsetedi.

Ondaı janǵa bul ómirden óz ornyn, ornyn bolǵanda da, bireýdiń yǵynda nemese tasasynda júretin emes, qaıta bireýge pana bolatyn, jerdiń shetinde, jeldiń ótinde júretin oryn belgilep alý ońaı emes. Sonda ǵana Marhabat aıtqandaı «ishki rýhanı erkindikke» ıe bola almaqsyń. Ondaı jannyń tar qaýyzǵa, tar qaýyz emes-aý, myna jalpaq dúnıeniń ózine sıa qoıýy qıyn. Ondaı jannyń ómirden alar enshisi — sergeldeń ómir, sansyraǵan sana.

Jarytpastan jyr túlep
Kózimdi ashsam kil túnek.
Álemińe syımadym
Ár páterge bir túnep.

Aqyn ósti. Aqyn erjetti. Endi ol óz qaraqan basynyń qıyndyǵyn ǵana emes, ýaqyt pen zaman ústinen ótip jatqan aýyrtpalyq óz basynan ótip jatqan aýyrtpalyqtan da aýyr, zilmaýyr ekenin bildi. Baıqasa, myna qý ómir zymıan júris, surqıa áreketke de, jyn-jybyr, qyl-qybyrǵa da, qudaı-aý, qaptap ketken eken ǵoı.

Kónergenniń este tutpas kóbin el,
Kórem degen kózge biraq kóriner, —
Jer ústinde — ybyrsyǵan tiriler,
Jer astynda — yńyrsyǵan óliler.

Netken kúıinish, netken ashyný deseńizshi?! Dúnıeniń qorqaý qulqynyn kóre-kóre jany túrshigip shoshynyp, dúnıeniń sumpaıy surqyn bile-bile jany kúırep bezingen jan ǵana osylaı sóılese kerek. Myna kúıki tirshilikte ómir súrip jatqan «ybyrsyǵan tirilerge» nazaly bolǵan «yńyrsyǵan ólilerdi» jan-dúnıesimen uǵyp otyrǵan aqyn bulaı sóılemeı, endi qalaı sóılemek. Bul óleń:

Baq — ıesiz, bap kıesiz qalmaq pa?
Eı, aǵaıyn, árýaǵyńdy ardaqta!
... Arqa súıep temir qorshaý sharbaqqa
Aınalaryn túsindi me árýaqqa
Bir qarıa jylap turdy aýlaqta, —

dep aıaqtalady.

Kimge qalaı ekenin qaıdam, men úshin aıtar oıyn ashyp aıtqan aqynnan góri, aıtar oıyn tuspaldap, astarlap aıtqan aqyn áldeqaıda jaqyn. Óıtkeni astarly oı oqyrmannyń ózin kóbirek oılandyryp, kóbirek tolǵandyrady. Qazaqshalap aıtqanda, oqyrman úshin shaınap bergennen góri, ózi shaınaǵan áldeqaıda dámdi, áldeqaıda qunarly. Olaı bolsa, temir sharbaqqa súıenip jylap turǵan qarıanyń ishki ıirimine kóz salyp kórińiz. Kúni erteń ol qarıa da árýaqqa aınalmaq, ıaǵnı jer astynda, dálirek aıtqanda, ybyrsyǵan tirilerdiń aıaǵynyń astynda kúńirenip, yńyrsyp jatpaq. Ol sol úshin jylaıdy. Mine, aqynnyń tuspaldap aıtyp otyrǵan oıy. Eriksiz, sol qarıaǵa degen, onyń árýaqqa aınalatyn fánılik taǵdyryna degen kúıinishti sezim seniń búkil alpys eki tamyryńdy qutyrta qýalap eseńgiretip, sansyratyp jibergendeı bolady. Myna dúnıeden osy sıaqty misápir qubylystardy kóp kórgen aqyn «tamuqtamyn kúndiz, tabyttamyn túnde» deýge ábden haqy bar. Biraq ol eńsesin túsirip, qysastyqtyń qursaýyna qamalyp, kúıreı jyǵylyp, ornynan tura almastaı halge túsip, opynyp turalap qal-maıdy. Aqyn báribir árekette, báribir jolda. Óıtkeni ómirdi burynǵydan da tanı, burynǵydan da bile túsýi kerek. Árıne, qatygez zaman men qatybas ýaqytpen kelisý úshin de emes, ketisý úshin de emes. Kúresý úshin! Jalpy, myqty aqyn eshýaqta da ózi ómir súrip jatqan zamanmen kelispek emes. Tek kúrespek! Jeńilse de kúrespek! Sondyqtan da ol jolda, sondyqtan da ol árekette.

Asaǵandarǵa qasasyp,
Qashaǵandarǵa tós ashyp,
Kórgisiz kórden qos asyp,
Belgisiz belden bas asyp,
Oralmas jerge jol aldym,
Bola almas jerde bop aldym.
Molamnyń óttim janynan
Oǵan da bir kún soǵarmyn.

Endi onyń molasynyń da janyna aıadaýǵa murshasy joq. Bárin bilý kerek, bárin kórý kerek. Endi ol «nán ótirik — minbede, naǵyz shyndyq — tómende» ekenin uǵý úshin de, «ıt jetektep barady áldebireý, jeteginde biz júrmiz ıt-ómirdiń» dep apshý úshin de, «ishqusalyq zarpymen ishken ýy basqa ekenin Abaıdyń» dep tereńirek úńilý úshin de ómir súrýi kerek.

Baqytjan ótken men búginniń, búgin men erteńniń ári salalas, ári quramdas ekenin búkil bolmys-bitimimen, búkil tamyr-talshyǵymen sergek sezinetin aqyn. Osy sózderimizdiń kýási retinde onyń bir óleńin sál uzaqtaý bolsa da tutas keltirgim kelip tur.

Báz-baıaǵy keler kún men ótken kún,
Tanys maǵan gúli ánebir kóktemniń.
Men osydan eki júz jyl buryn da
Jer betinde ómir súrip ketkenmin.
Munym, sirá, bop kóriner, sirá, ańyz,
Senbeseńiz tabıǵattan surańyz.
Dál osydan eki ǵasyr buryn da
Maǵan óle ǵashyq bolǵan myna qyz.
Aýyq-aýyq kúrsinetin ana aspan,
Anaý taýlar kók aspanmen talasqan.
Baıaǵyda-aq keıipker bop jyryma
Sodan beri máńgilikke jol ashqan.
Taý men tasty óleń etken sol aqyn,
Búginde de áıgilegen joq atyn.
Baıaǵydaı jurt ta...
Biraq, ol kezde
Ezderinen erleri kóp bolatyn.
Táńirinen tiriligin tilegen,
Jurt sózinen tappaǵan soń tirek, em,
Kúltegindeı kúlli jahan bilsin dep
Jartasqa oıyp jazǵam sosyn bir óleń.
Sol óleńnen áli kúnge joq derek,
Kórkem sózdi etpegen soń kóp kerek.
Jer betinde júrip-júrip bir kúni
Ǵarysh jaqqa ketip qalǵam ókpelep.
Edi, mendegi muńǵa ǵashyq
kári ólke,
Tańǵalǵyshtaý júregimdi taǵy órte.
Úlgermegen jyrlarymdy jalǵasam
Degen edim, keldim bilem sál erte.
Juldyzdardyń arjaǵynan jobalap
Ýaqytyńnan jańylysqan jaman-aq.
Talaı jyldan tanys bolǵan qara jer,
Tánim saǵan amanat,
Qaıtyp kelgenshe...

Átteń, jadyń berik bolsa, jattap-aq alatyn óleń.

Baqytjannyń kóp óleńderi mahabbat taqyrybyna arnalypty. Ol óleńderge biz bul joly aıaldaı almadyq. Biraq ol óleńderdegi tunyp turǵan sezimge bir súńgip shyqtyq. Baqytjannyń ol mahabbat álemi birde typ-tynyq kúndegi kóldeı móldirep, birde qutyrǵan daýyldy kúngi qumdaı burqyrap, birde syńarynan aırylǵan aqqýdaı suńǵaǵyn sozyp suńqyldap, birde bulttaı kóship, endi birde arnasynan asyp-tasyǵan ózendeı sarqyrap... jatqan álem eken.

Biz bul maqalada onyń tek óz yńǵaıymyz ben ózimizdiń ońtaıly tusy-myzǵa keletin óleńderine ǵana toqtaldyq.

---