InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Jetekshisi: F.Qozybaqova, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne arheologıa, etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

Daıyndaǵan: Álmýsa Arýjan Ál Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti.

Kúı óneri – qazaq halqynyń eń qundy, baǵaly muralarynyń biri. Qany men janynda kúı oınaǵan ultymyz týma talanttarǵa kende emes. Sondaı daryn ıeleriniń biri – qazaq ónerinde óziniń óshpes izin qaldyrǵan kúıshi, kompozıtor Dına Nurpeıisovanyń týǵanyna bıyl 160 jyl tolyp otyr.            

Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, Qazaq SSR-i halyq artısi, Qurmanǵazynyń súıikti izbasary, qos ordendi kúıshi-kompozıtor Dına Nurpeıisova,  osydan  160 jyl buryn, 1861 jyly Batys Qazaqstan oblysy Jańaqala aýdanynyń Beketaı qumynda dúnıege kelgen. Ákesi Kenje sharýa adamy bolsa da,alaman báıgege at baptap,belsenip kúreske shyǵatyn áýletti adam bolǵan.Anasy Janıha Dınany erekshe jaqsy kórip, kishkentaıynan Dınanyń dombyrasyn qolyna alǵanyn  súısinip,onyń ónerge degen qulshynysyn árdaıym qoldaǵan.1870 jyly kúı aýyly  Qurmanǵazy Kenjeniń aýylyna kelip,10 jasar  dombyrashy qyz bar degendi estip,at basyn burady.Kishkene qyzdyń dombyrasyn tyńdap ,dúnıege taǵy bir ónerli urpaq kelgeni Qurmanǵazyny qýantady.Sol kezden bastap,Dınanyń ákesiniń ruqsatyn alyp, on segiz jasyna deıin jıyndarǵa ustazymen erip júrip ,óner men ómirdiń naǵyz mektebinen ótedi.Qoǵamdaǵy ómirdiń kóp  máselesine kózi jetip,qolyndaǵy dombyrasyn tek qulaq quryshyn qandyryp qana qoımaı,adam baqyty úshin kúrestiń qarýy ekenin jadyna myqtap uıalatady.

   Dına 9 jasynan bastap, 19 jasynda uzatylýyna  deıin Qurmanǵazynyń baýlýynda bolady.On toǵyz jasynda Berish ishindegi Besqasqa rýynan shyqqan Turmanuly Qanas degen  jigitke turmysqa shyǵady.Qanas pen  Dınadan Nurpeıis atty bir ul týǵan. Alaıda alǵashqy perzenti dúnıege  kelgen soń Qanas kóp keshikpeı qaıtys bolady. Dına ata saltymen qaıyn  inisi Shápekke qosylady. Kúıeýiniń  atyn atamaıtyn dástúr boıynsha Dına kúıeýi Shápekti "Jápek" dep ataǵan. Dınanyń alǵashqy  kúıeýinen kórgen perzenti Nurpeıis 14 jasynda qaıtys bolady. Keıin el ishinde tizim alý naýqany bastalǵanda  dástúr boıynsha atalarynyń atyn ataı almaǵan Dına famılıasynyń ornyna qaıtys bolǵan tuńǵyshy Nurpeıistiń esimin ataǵan. Mine, Dınanyń Nurpeıis kelini atanýynyń syry osynda. Dınanyń uzatylý toıynda ustazy Qurmanǵazy óziniń jan serigine aınalǵan dombyrasyn shákirti Dınaǵa tartý etedi. Ustazy shákirtine «endi óziń de kúı shyǵarsań bolady» dep batasyn beredi. Dınanyń alǵashqy  shyǵarǵan kúıleriniń qataryna «Bulbul», «Baıjuma», «Jiger» kúılerin jatqyzýǵa bolady.

Asharshylyq jyldary Dınanyń otbasy Kaspıı teńizi jaǵalaýyna kóship, Astrahan oblysy Marfın aýdany Kozlovo aýylynda turaqtaıdy. 1937 jyly Ahmet Jubanovtyń tapsyrmasymen dombyrashy Smaǵul Kóshekbaev Dınany Almatyǵa alyp ketedi. Sol jyldyń kúzinde Almaty qalasynda ult daryndary bas qosqan ekinshi respýblıkalyq jıynda Dına óziniń «Bulbul», Qurmanǵazynyń «Tóremurat»  pen    «Qaıran sheshem» atty kúılerin sheber oryndaǵany úshin eń alǵashqy syılyǵyn alady.

Dına Nurpeıisovanyń dombyrada oryndaýshylyq ónerine qaıran qalǵan kompozıtor Ahmet Jubanov: «Dına uzyn da súırikteı saýsaqtarymen dombyra pernesinde, saǵaǵynda nebir alshaq perneler aralyqtaryn eshbir múltiksiz alady. Sımfonıa sazyndaı sıqyrly áýen 62 tamyryńdy boılata, shymyrlata, býyrqana nebir áserge túsiredi» dep ónerine tánti bolǵan eken.Osydan keıin Dına Qazaq fılarmonıasyna jumysqa alynyp, oǵan «Eńbek sińirgen óner qaıratkeri» ataǵy berildi. Osy jyly ol Jambyl Jabaevpen tanysady. Ol 1939 jyly Máskeýde ótken Búkilodaqtyq ulttyq aspapta oryndaýshylar baıqaýynda birinshi oryndy ıelenedi. 1944 jyly 83 jastaǵy Dına Tashkentte ótken Orta Azıa respýblıkalary mýzykasynyń 3-shi onkúndiginde óner kórsetip, sol jyly ol «Qazaq SSR-iniń halyq ártisi» ataǵyn alady.

D.Nurpeıisova ǵumyrynyń sońǵy kezinde shyǵarǵan «Toı bastar», «Domalatpaı», «Naýysqy» («Naýaı»), «Ásemqońyr», «Jiger» syndy asa aıshyqty shyǵarmalarymen ónersúıer qaýymnyń júreginde qaldy. Dına halyq aldyna sońǵy ret 1952 jyly 91 jasynda shyqty. Al 1955 jyldyń 31 qańtarynda kúıshi Almaty qalasynda dúnıeden ótti.Búginde kúıshi atynda mýzykalyq mektepter men kósheler bar.  Atyraýda D.Nurpeıisova atyndaǵy oblystyq qazaq halyq aspaptar orkestri jumys isteıdi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy kitaphanasynda kúıshi Dına Nurpeıisova týraly myna eńbekter saqtalǵan.

A. Seıdimbektiń «Qazaqtyń  kúı óneri» atty monografıasy.  Avtor bul shyǵarmasynda qazaq halqynyń rýhanı áleminde aıryqsha oryny bar kúı ónerin tarıhı jáne etnografıalyq aıada zerdelep, onyń ózindik qalyptasý joldaryn, áleýmettik ómirmen bite qaınasqan bolmysyn, sondaı-aq tóltýma qasıetterin naqtyly aıǵaq-derekterge súıene otyryp saralaıdy.

Q.Orynǵalıdiń «Dına kúıshi» jınaǵy. Bul kitapqa Dına Nurpeıisovanyń ómiri men óneri týraly ár kezderi jazylǵan kórnekti mýzyka zertteýshileri men qalamgerlerdiń shyǵarmalary, sondaı-aq kúıshiniń kózi tirisinde onymen jaqyn aralasqan azamattardyń, urpaqtarynyń estelikteri engen. Sondaı-aq kúıtabaqtary men ǵumyrnamasy toptastyrylyp, tól murasynyń úzdik úlgileri de berilgen.

---