Men ólmeımin
Eki bólimdi drama
Qatynasýshylar:
Marına. Pavel — onyń uly.
Venera — onyń qyzy.
Nurlan — olardyń dosy.
Roman — Marınanyń inisi.
Shtols — nemis polkovnıgi.
Beıker — ober leıtenant.
Birinshi jendet. Ekinshi jendet. Úshinshi jendet.
Oqıǵa Uly Otan soǵysy kezinde Donbasta bolady.
BİRİNİSH BÓLİM
Birinshi sýret
Dıktordyń daýsy (alystan estiledi). Sovet Informbúrosynyń habary. Ótken túni Ońtústik maıdannyń áskerleri jaýdyń Donbasqa qaraı umtylyp kele jatqan qalanyń kúshine qarsy keskilesken qatty urystar júrgizdi. Basqa maıdandarda aıtarlyqtaı ózgerister bolǵan joq..
Ekinshi dıktordyń daýsy. Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Áýe shabýylynan saqtanyńyzdar! Áýe shabýylynan saqtadyńyzdar! Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar... (Daýys birte-birte alystap ketedi.)
Aýyq-aýyq bombalar gúrsildep, zeńbirekter zirkildeıdi. Dıktordyń daýsyn bombalardyń gúrsili, zeńbirekterdiń zirkili basyp ketedi. Qasiretti qaısar mýzyka asqaqtaıdy. Bombalardyń gúrsili kúsheıgen saıyn mýzyka údeı túsedi.
Danılúkterdiń úıi. Kóretinimiz — soǵys surapylyn elemesten mýzyka oınatyp otyrǵan Venera.
Soǵys saryny alystaı beredi, azdan soń kórshi bólmeden ana keledi.
Marına. Aspan álegi alystady bilem.
Venera. Alystamaı, jaqyndasa eken qaıta.
Marına. Toqtat ondaı sózdi! Men myna ketip jatqan beıbaqtarmen qoshtasyp qalaıyn, sen shahta jaqqa taǵy bir baryp qaıtshy. Baıǵus bala ashtan óletin boldy ǵoı.
Venera. Jarty saǵat kútemin, oǵan deıin kelmese kórermin.
Marına. Kórermindi qoı, baratyn bol! (Ketedi.)
Radıodan. Tyńdańyzdar, tyńdańyzdar! Áýe dabyly toqtaldy, áýe dabyly toqtaldy.
Keshede shubap bara jatqan jurttyń kúńirengen úni estiledi.
Venera (terezeden). Shyǵys!.. Shyǵys!.. Bári de Shyǵysqa, meniń Dýlatymnyń eline qaraı shubap barady. (Oılanyp.) Dýlat! Dýlat!.. (Bir sýretti alady da, soǵan telmire qaraıdy.) Dýlatym-aý, qymbattym-aý, sıqyrshym-aý, meniń aqyl-esimdi urlap alyp, habar-osharsyz sen qaıda júrsiń? Qyzdardyń júregin syǵalaı-syǵalaı syǵyraıyp ketken mynaý móldir kóziń meniń aldyma kelip qashan kúlimdeıdi?.. Qashan?.. Qashan?.. (Pıanınoǵa otyra qalyp halyqtyń bir muńly ánin aıta bastaıdy. Nurlan keledi.)
Nurlan. Estigenim — qasiret zary, kórgenim — qan sasyǵan dúnıe. Búkil Donnyń dalasynan búgingi bar kórgenim de, estigenim de osy boldy-aý, Venera. Tym bolmasa sol zardy senen estimesem qaıtedi, baýyrym.
Venera. Nurlan aǵa! Siz áli osynda ma edińiz?
Nurlan. Endi qaıda ǵoı dep ediń?
Venera. Men sizdi qashyp ketken bolar, endigi eline de jetken shyǵar dep edim. (Tez qımyldap stol ústin alýan túrli dámge toltyra bastaıdy.)
Nurlan. Nemene?! Venera, sen ne aıtyp kettiń? Nazyń ba bul, shynyń ba?
Venera. Saǵatyńyzǵa qarańyz da, shahtaǵa ketken shaǵyńyzdy esińizge túsirińizshi. Siz ketkeli jıyrma jeti saǵattan on mınýt asty. Óńińizde jalǵyz tamshy qan qalmapty, otyra qalyp myna tamaqtardan tezirek ishińizshi.
Nurlan. Toqta, sen maǵan aldymen mynany aıt. Meni qashyp ketti dep oılaǵan kim? Jalǵyz sen ǵanamysyń, joq álde osy úıdegiler túgel me? Meni« aǵa» deıtiniń ras bolsa, aldama aǵańdy, ne bolsa da jasyrma.
Venera. Keshirińiz, olaı oılaǵan adamdy men bilmeımin.
Nurlan. Endi ne aıtyp turǵanyń?
Venera. Ol — sizge eki ret tamaq aparyp taba almaı qaıtqan yzanyń sózi. Qaljyradyńyz ǵoı, aqtyń ózinen tartyp jiberseńiz qaıtedi?
Nurlan. Qaljyraǵan eshteńe emes-aý, keýdem gazǵa tolyp ketti. (Otyryp tamaq ishe bastaıdy, esik qońyraýy estiledi. Venera ketedi.)
Nurlan (ózine). Bul qyzda bir jumbaq syr bar, ony qalaı bilsem eken. (Venera bir hat ákelip beredi.)
Venera. Sizdi bir bıletpek edim, aıadym.
Nurlan. Sáýle! Sáýlem! Janym!
Sáýleniń daýysy. «Nurlan! Barlyq armany kóz jasyna, barlyq saǵynyshy qasiretke aınalǵan Sáýleniń súıretilgen súlderi Qaraǵandyǵa ketip barady. Endi ketkenmen júregi sende qaldy, ıe bol. Ol úshin: qasirettiń surapyly qansha qatty soqsa da ózińniń ekenińdi, qandaı halyqtyq perzenti ekenińdi umytpa! Ol úshin: jar súıe bilmegen adamnyń ólekse ekenin, ólekselikten ólim artyq ekenin umytpa! Sonda ǵana sen meni jadyńda saqtaısyń. Sonda ǵana sen burynǵy Nurlansyń. Al meniń tabynar táńirim — ázimniń adal mahabbatym, ony sen jaqsy bilesiń. Basqa baqyt men úshin qasiret, ony da bilip al. Pavelǵa sálem aıt, Nurlanyma meni joqtatpasyn.
Sáýleń».
Venera. Sizdi osynsha azaptap, meni ózine syrttaı ǵashyq qyp qoıǵany úshin betinen bir súıer edim, Dýlattyń sol apasyn qashan kórer ekenmin?
Nurlan (jalt qarap). Dýlat! Janym-aý, sen ony qaıdan bilesiń (Esik qońyraýy estiledi.) Myna qyzdyń meni shattyqqa keneltkenin qara.
Daýys. Nurlan keldi me?
Nurlan. Men mundamyn.
Pavel (sóılep kiredi) Venera, sen tezinen qalanyń batys jaq shetindegi aq kópirge jetshi!
Venera. Onda ne bar?
Pavel. Sol jerde bir jaraly qazaq jatqan kórinedi. Onyń habaryn jetkizgen jaraly soldattyń sóz álpetine qaraǵanda, ol seniń bir tanysyń sekildi.
Venera (bar shattyq daýsymen). Qazaq! (Shyǵa jóneledi.) «Sol! Sol!» (Daýysy alystap baryp óshedi.)
Nurlan. Venera, toqta! Pavel, meniń aıaǵym uıyp qalypty, júgirshi Venerany toqtatshy.
Pavel (tez atylyp baryp terezeni ashyp jiberdi). Venera! (Qolyn bir sermeıdi.) Meniń qaryndasym qus bolyp ketti. Sen ony ne úshin toqtatpaq boldyń?
Nurlan. Ol jaraly qazaqtyń kim ekenin men sezip otyrmyn.
Pavel. Ol kim?
Nurlan. Ol — Sáýleniń inisi Dýlat.
Pavel. Sáýleniń inisi? Venera ony qaıdan biledi?
Nurlan. Eki jyldan beri ol Kıevte oqıtyn edi, sonda tanys bolǵan sekildi.
Pavel. Ol da shet tili ınstıtýtynda oqı ma?
Nurlan. Joq, ol ofıserler daıyndaıtyn áskerı mektepte oqıtyn.
Pavel. Solaı de!
Nurlan. Solaı, ekeýmizdiń endi quda bolýymyz da ǵajap emes.
Pavel. Múmkin... múmkin.
Nurlan. Onyń kópir aýzynda jatqany qalaı?
Pavel. Maıdannan kele jatqan bir mashına jaralylardy jaýdyń jańaǵy bir kelgen Quzǵyndary bombalap ketipti. Tiri qalǵany sol ekeýi ǵana sekildi.
Nurlan (atyp turady). Men de baraıyn, ol kópirge qalaı, nemen barýdy aıtyp jibershi?
Pavel (ony ıyǵynan basyp qalyp qaıta otyrǵyzady). Venera kelsin, ony qaıda ornalastyrǵanyn bileıik. Eger ol Sáýleniń inisi bolsa, men de baramyn. Oǵan deıin jumys jaıyn aıt.
Nurlan. Shahtanyń Qaraǵandyǵa jiberiletin jabdyqtary jer betine tegis shyǵaryldy, qazir stansıaǵa tasylyp jatyr. Stvol tórt jerinen tesilip, qoparǵysh zattar ornatyldy. Ieleriniń talasy bitse, ot berilýin kútip ázir tur. Óziń ne bitirip qaıttyń? Obkomdaǵylarǵa jolyǵa aldyń ba?
Pavel. Ondaǵylardyń bári de osy evakýasıa jumysymen jan-jaqqa shabýyldap ketipti. Endi bul shahtanyń taǵdyryn ózimiz sheshpesek, utylamyz. Eń aldymen sheshetinimiz — Rýsaktyń buıryǵy. Menińshe, ondaı buıryqty oryndaý, ıaǵnı mundaı alyp shahtanyń tek stvolyn ǵana qulatyp ketý—jaýǵa tize búgý.
Nurlan. Sen ne deseń de men oılanbastan bas shulǵı berýshi edim, osy sapar oılanýdamyn.
Pavel. Oılan, jaqsylap oılan. Eger Rýsaktyń búgingi danyshpandyǵy erteń nemisterdiń mazaǵy bolyp shyqsa, ony bizge búgingiler de, erteńgiler de keshpeıdi, ásirese, somy oıla.
Nurlan. Danyshpandyqtyń mazaq bolǵany qalaı?
Pavel. Nemister biz jartylaı qulatqan stvoldy op-ońaı arshyp alady da, ar jaǵynda daıar turǵan shtrekterge túsip alyp, en baılyqqa keneledi. Ózin ózi aldaǵan aqymaq bolyp biz qalamyz.
Nurlan. Jaýdyń mazaǵy bolǵannan ajaldyń azyǵy bolǵan jaqsy ekenin men de bilemin, men tek seniń endigi oıyńdy bile almaı dalmyn.
Pavel (qaǵaz alyp syza bastaıdy). Men ózimizdiń bastapqy jobaǵa mynandaı ózgerister kirgizdim: mynaý stvol, shtrekterdiń myna jerlerinen aval jasap, nemisterdiń jolyn jeti jerden kesemiz. Olar munyń bárin arshyp kómirge jetkenshe, biz jeńis kúnge de jetemiz. Qalań, mundaı qıal saǵan unaı ma?
Nurlan. Qıalyń unaıdy-aý, biraq stvoldan basqasy ázir emes, jaý bolsa jaqyndap qaldy, endi úlgirmeımiz ǵoı.
Pavel. Men úlgiretin bolǵan soń aıtyp otyrmyn.
Nurlan. Erteńnen qalmaı ketetin bolsaq qalaı úlgiremiz?
Pavel. Men úlgiremin.
Nurlan. Qalaı?
Pavel. Men sheshemdi óz shesheńdeı, qaryndasymdy óz qaryndasyńdaı kóretin seniń qolyńa berip, Qaraǵandyǵa jóneltemin de, ózim osynda qalamyn.
Nurlan (shoshyna qarap). Nemene?!
Pavel. Men saǵan onan da qorqynyshty, onan da qupıa bir syrymdy aıtqaly otyrmyn, ony aıtqan kezde júregiń jarylyp ketpesin, saq bol.
Nurlan. Ol sumdyǵyńdy qoıa tur da, munda qala« tyn sebebińdi aıtshy. Bizdiń qaıda kerek ekenimizdi partıınyı ózi belgilep beredi. Jaýdy tezirek jeńý úshin qural kerek, Qural jasaý úshin kómir kerek, sondyqtan Qaraǵandyǵa tezirek jetip, Otanymyzǵa Donbasty joqtatpaý kerek ekenin aıtyp berdi. Oǵan teńdese alatyn qandaı maqsat bar. Álde seniń partızan bolǵyń kele me?
Pavel. Partızan bolýdy taǵdyr maǵan jazbapty.
Nurlan. Túsinbedim... Ásirese, taǵdyrdyń mundaı múmkin emes sarańdyǵyna túsinbedim.
Pavel. Keıin bárine túsinesiń.
Nurlan. Onda mynany qazir túsindir. Shesheńdi óz sheshemdeı, qaryndasyńdy óz qaryndasymdaı kóretinim ras bolsa, ózińdi ózimdeı kóretin bolsam, seni jaý qolyna tastap ketip, ar azabyn shekkenshe, sen ólgen jerde nege ólmeımin?
Pavel (ony bir qolymen qushaqtaı túsip). Eger qasymda sen bolsań men nemisterdiń talaıyna ajal bolyp tıer edim, átteń... átteń, seniń qalýyńa bolmaıdy?
Nurlan. Nege bolmaıdy?
Pavel. Seniń eshqandaı syltaýyń joq.
Nurlan. Syltaýym nege joq? Sen ne úshin qalsań, men de sol úshin qaldym.
Pavel. Donbass seniń týǵan jeriń emes. Sondyqtan meniń syltaýym saǵan syltaý bola almaıdy. Eger ondaı ótirikti aıtar bolsań, atylasyń da qalasyń.
Nurlan (sál oılanyp). Aǵat bolsa ǵafý et, men nemisterdi aldaıtyn bir syltaýdy tapqan sekildimin.
Pavel. Qandaı?
Nurlan. Joq, ol syltaýym Venerany qynjyltýy múmkin eken.
Pavel. A, nemisterdiń kózine Veneranyń kúıeýi bolyp kórinbekshi me ediń?
Nurlan. Kúıeýi emes, súıgen jigiti bolyp kórinbekshi edim.
Pavel. Syltaýyń unaıdy, biraq mynaý esińde bolsyn. Eger nemisterdi aldaý úshin jasalǵan jalǵan ǵashyqtyǵyń shyn ǵashyqtyqqa aınalyp, Sáýleniń júregine qaıaý salatyn bolsańdar, ant eteıin, ekeýińdi de ózim jaıratamyn. Sen aldymen sony, sonan keıin meniń kim ekenimdi bilip al.
Nurlan. Nemene, men seniń kim ekenińdi buryn bilmeýshi me edim?
Pavel. Árıne, sen ózińniń jeti jyl birge oqyǵan dosyń Pavel Danılúkti jaqsy bilesin, biraq nemistermen jalǵyz júrip soǵysatyn Danılúktiń kim ekenmin ázir bilmeısiń.
Nurlan. Eger jalǵyz soǵysar bolsań, elinen bezgen Danılúkti bilmegenime qýanarmyn.
Pavel. Maǵan munan bylaı óz elimnen góri nemisterdiń kóbirek senýi múmkin.
Nurlan (shoshyna qarap). «Óz elimnen góri nemisterdiń kóbirek senýi múmkin?»
Pavel. Iá, solaı! Men sender oılaǵandaı halqynyń maqtany bolǵan Danılúktiń balasy emes, halyq jaýy Gromovtyń balasymyn.
Nurlan (yrshyp turady). Jalǵan... Joq, jalǵan emes sekildi. Bul qalaı? Sonda Danılúk kim? Ol seniń jalǵan famılıam, ba?
Pavel. Ol meniń týǵan naǵashym, jastaıymnan asyrap alǵan ákem. Óziniń Roman deıtin ofıser balasy bolypty. Ol Azamat soǵysy kezinde Sovet ókimetine qarsy soǵysyp, jeńilgennen keıin shet elge qashyp ketipti. Jalǵyz balasynan solaı qaıǵyly kúıde aırylǵannan keıin naǵashym meni bala etip. alypty. Ol kezde men úsh jasta ekenmin. Eh, Roman... Roman...
Nurlan. Sonda, týǵan ákeń kim?
Pavel. Ol búkil Donbasqa belgili shahter bolatyn. Onyń sońǵy ómiri qaıda baryp, qalaı qulaǵanyn men byltyr ǵana marqum naǵashymnyń aýzynan estidim. Senýi qıyn sol bir shyndyqty da ózim estigen qalpymda aıtyp bereıin, ony da tyńdap al.
Nurlan. Oıym astan-kesteń bolsa da, qulaǵym sende, aıta ber.
Pavel. Ol — naǵashymnyń aqtyq demi biter aldynda meni ońasha shaqyryp alyp aıtqan amanaty bolatyn. Ol maǵan ózim ómir boıy «Marına apaı» atap kelgen mynaý Marına Gavrılovnany, munan bylaı «mama» deýdi amanat etti. Ol maǵan ózim ómir boıy jezde kórip, tórt jyldan beri halyq jaýy atap kelgen Igor Gromovty, munan bylaı «papa» deýdi amanat etti. Ol osyny aıtqan kezde men yrshyp turdym. Ol óziniń álsiregen sońǵy únimen aqyryn sóılep jatyr. «Jaý emes, jaý emes,— dedi ol eki ret yshqynyp.— Seniń ákeń jaý emes. Ol óziniń halyq jaýy emes ekenin sendire almaı, Qushpen moıyndatpaq bolǵan tergeýshini oryndyqpen uryp jyqqany úshin soqqyǵa jyǵylypty. Sol soqqydan aıyǵa almaı túrmede ólipti. Men muny jýyrda ǵana sol tergeýshiniń óz aýzynan estidim. Ol ar azabyna shydamaı dál óleriniń aldynda menen keshirim surady»,— dedi de, naǵashym jasqa býlyǵyp qaldy. Men ne bolǵanymdy bilgenim joq. «Siz ne dedińiz? Ondaı sumnyń kóz jasy úshin meniń ákemniń qanyn keshtińiz be?»— dep aıǵaılaı túre kelip edim, naǵashym jaýap qatpastan sol sátte úzilip ketti. «Ar azaby» degen sózdi meniń túńǵysh estigenim osy edi, sondyqtan ba bilmeımin, áıteýir, naǵashymnyń sol sózi esime túsken saıyn janym túrshigip fashısermen soǵysa bilmesem, ar azabyn shegetindeı qınalamyn. Mine, sen bilmeıtin Pavel Danılúktiń syry. Eger jaý qolynan qaza tapsam, qanym senin, moınyńda. Óıtkeni meniń bul syrymdy senen basqa jan, tipti eń janashyrym sheshem men jalǵyz qaryndasym da bilmeıdi. Eger jaý bilse, seniń beıqamdyǵyńnan, ne bısharalyǵyńnan biledi.
Nurlan. Bul ne ǵajap?
Pavel. Nemene ǵajap?
Nurlan. Bári de ǵajap, ásirese, seniń osynyń bárin maǵan aıtýyń ǵajap.
Pavel. Sen meniń qaryndasyma jalǵan ǵashyq bolsań, men seniń ózińe shyn ǵashyqpyn. Kim ekenimdi, óle ketsem ne úshin ólgenimdi otandastarymnyń tym bolmasa biri bilýi kerek qoı.
Nurlan. Maǵan sony bilýdiń ózi qorqynyshty, biraq sol qorqynyshtyń ózi ǵajap sıaqty.
Pavel. Qoryqpa, dosym. (Ony bir qolymen qushaqtap.) Eger nemister meniń halyq jaýynyń balasy ekenimdi bilse, men olardyń senimine ıe bolamyn. Senimderine bir ıe bolsam, qandaı jaýdyń balasy ekenimdi kórsetemin. (Syrttan júgire kirgen Venera bosaǵaǵa súıenip turyp qalady.)
Venera. Ýh, ókpem keýdeme syımaı ketti-aý.
Pavel. Sonsha ne boldy?
Nurlan. Jaralyny taptyń ba?
Venera (entige sóılep). Ony menen buryn Dýnaı qart taýypty... Ol óz úıine aparypty... Ol shettegi aýrýhananyń adamdary tylǵa qashyp úlgeripti. Ýh, dárigerlerdiń biri de qalmapty.
Nurlan. Ol jaraly kim eken?
Venera (ony jańa kórgendeı jalt qaraıdy da, ún qatpastan jaqyndap kelip qolyn usynady). Ol jaralymen keıin tanysarsyz, ázirshe menimen tanysyńyz. Men sizdiń bolashaq baldyz kelinińiz Gromova Venera bolamyn.
Nurlan (qushaqtaı alyp Veneranyń mańdaıynan súıedi). Jańa ǵana japan túzde jalǵyz qalǵandaı kúıge edim, sen meni shalqytyp jiberdiń-aý, baýyrym.
Pavel. Ay, esinen adasqan aqyldylar, aldymen sol jaralyny tezirek tylǵa jóneltýdi oılasańdarshy.
Venera. Ol qazir júre alatyn halde emes, sondyqtan tylǵa jóneltilmeıdi.
Pavel. Háli ondaı aýyr bolsa, sen nege keldiń?
Venera. Qashan ol jazylǵansha ózimniń eshqaıda ketpeıtinimdi aıtqaly keldim, qazir mamamdy ertip alamyn da sol úıge qaıta ketemin.
Pavel. Men sendeı halyq jaýynyń qyzyn mundaı qylyǵy úshin atamyn da tastaımyn. (Umtylyp kelip Venerany qushaqtaı alady.) Rızamyn, rızamyn. Seniń sol jaraly bireý úshin janyńdy da qıatynyńdy mana sezgenmin, ásirese, sol adamshylyǵyńa rızamyn. Tek nemisterge aıtar syltaýyń bolmaı, ıakı olardyń azabyna shydamaı, mazaǵy bolsań ǵana rıza emespin.
Venera. Men úshin dúnıedegi eń aýyr azap — Dýlatty tastap ketý.
Pavel. Múmkin, nemisterge aıtar syltaýyń da sol bolar.
Venera. Joq, olaı demeımin.
Pavel. Endi ne demeksiń?
Venera. Senen nesine jasyraıyn, mamamdy úgittep alyp qalamyn da, ne úshin qalǵanymdy suraǵan nemisterge «aýrý sheshemdi tastap kete almadym» deımin.
Pavel. Múmkin, meni de úgittersiń?
Venera. Úgittemeımin, tezirek ketkenderińdi tileımin.
Pavel. Qalǵanymdy nege tilemeısiń?
Venera. Donbass sen sıaqtylar snátyı burynǵy Donbass emes.
Pavel. Sen jaý qolyna bir belgisiz qazaq úshin qalǵan, myna belgili qazaq men úshin qalǵaly tur, buǵan ne deısiń?
Venera. Nurlan aǵa, ras pa?
Nurlan. Paveldyń suraýyna jaýap ber, meniń qalǵanym unaı ma, joq pa?
Venera. Joq unamaıdy.
Nurlan. Nege?
Venera. Aldymen siz meniń suraýyma jaýap berińiz.
Nurlan. Ol suraýdyń jaýabyn Pavel berdi ǵoı.
Venera. Bar syltaýyńyz sol bolsa, onda jolǵa tezirek qamdanyńyz.
Nurlan. Nege?
Venera. Ondaı syltaýǵa senetin nemister de aqymaq emes.
Nurlan. Egerde sen úshin qaldym desem nemister sener me edi?
Venera. Ázildi qoıyńyz, men shyn surap týrmyn.
Nurlan. Men bar shynymdy aıtyp turmyn.
Pavel. Osynyń bári shyndyq, biraq bári de boljaýdyń dolbary ǵana. Sondyqtan, seniń nemisterge aıtar syltaýyń shesheńniń aýrýy bolsa, munyń syltaýy seni súıý.
Venera. Men búgin seni tanı almaı dalmyn. Aldymen nemisterge aıtar óz syltaýyńdy aıtshy.
Pavel. Men óz syltaýymdy gestaponyń jendetterine aıtqyzarmyn.
Venera. Gestaponyń?
Pavel. Ol úmitime ózim de senip turǵanym joq, sondyqtan sen ony oılap sharshama,
Marına (sóıleı kiredi). Kúnderim-aý, aıtsańdarshy, myna dúnıe ne bolyp barady?
Pavel. Siz erteń tańǵy poezben ketetin boldyńyz, meniń bar bilerim sol ǵana.
Marına. Erteń... tańǵy poezd?! Ózderiń qashan?
Pavel. Biz osynda qalatyn boldyq.
Marına. Osynda? Ol kimniń buıryǵy?
Pavel, Ol — Otanymyzdyń buıryǵy,
Marına. A, ondaı buıryq maǵan munan elý jeti jyl buryn berilgen.
Pavel. Mama, oılanyńyz! Nemister bizdiń shynymyzdy aıtqyzý úshin sizdi azaptaýy, sol azaptyń tańbasy ar-ujdanymyzdy tańbalaýy múmkin, sony oılanyńyz.
Marına. Men jasarymdy jasap, alarymdy alyp bolǵan janmyn. Men úshin qapa bolmańdar, bar tilegim sol ǵana.
Venera. Mamataıym meniń... qazir menimen birge Dýnaı qarttyń úıine barasyń, ázirlenshi.
Marına. Onda ne bar?
Venera. Bir jaraly ofıser bar. Jaıaý barmaısyń, qazir mashına keledi. (Telefon shyldyrlady, Venera tyńdaıdy.) Iá...
Óktem daýys. Maǵan Danılúk kerek, Danılúk...
Venera (trýbkany Pavelǵa usynady). Rýsak bolý kerek, yńqyldaq bireý.
Pavel (telefonda). Men tyńdap turmyn.
Daýys. Sen tyńdar bolsań, Otan atynan beriletin buıryǵymdy tyńda, joldas Danılúk. Sóılep turǵan — tresiń sizdiń shahtaǵa bólgen ekili Rýsak.
Pavel. Ne buıyrasyz?
Daýys. Otan atynan buıyramyn. Qaraǵandyǵa jóneltiletin jabdyqtar jarty túıiri qalmastan búgin saǵat ekige deıin jóneltilsin! Shahtanyń stvoly munarasymen qosa saǵat besten qalmaı qulatylatyn bolsyn. Eger onan bir mınýt keshikseńder, senderdi sottaıtyn soǵys soty ózim bolamyn. Ózim!
Pavel. Urpaqtar deıtin taǵy da bir sot bar. Ol — sot ataýlynyń barlyǵynan ádil de qatal. Siz ony da eskergeısiz.
Daýys. Esińde bolsyn, joldas Danılúk. Eger buıryqty der kezinde oryndamasań, saǵat besten qalmaı kelemin de, seni ózim bombalaımyn, ózim...
Kenet zirkildegen zeńbirekterdiń úni men jarysa ysyldap kelip jarylǵan bombanyń gúrsili qara túnekti qaptatyp jiberedi. Sol zirkil, gúrsilderdiń arasynan adamdardyń shyńǵyrǵan ashshy aıǵaıy estiledi.
— Qutqaryńdar! Qutqaryńdar!
Shymyldyq.
Ekinshi sýret
Sahnanyń sol jaq shetinen Roman kórinedi, jan-jaǵyna oılana, urlana qaraıdy. Shymyldyqtyń aldynan jer baýyrlap sóılep ótedi.
Roman. O, týǵan jer, sorly Otanym! Seni bir kórýdi ańsaǵan armanym aldymda tur. Jarty ómirimdi almaǵan qasyret túni osy túnmen birge joǵalyp kelmeske ketkeli tur. Eger jaqyn tartyp kelgen adamdarym jaýym bolyp, nemister kelip jetkenshe olar men ustap berse qaıttym? Joq olaı bolmas, Germanıanyń jeńimpaz armıasy ákele jatqan ózderiniń bostandyǵyn kórmeıtin kózsiz, sezbeıtin essiz emes shyǵar. Ony óz týysym Marına sezbese de, jıenderim Pavel men Venera sezer, buryn sezbese endi sezer, sezdirermin de, sendirermin men. Eger maǵan senbese, onda bul úıdi osy túnnen qaldyrmaı sol úsheýiniń molasy etermin. (Jer baýyrlaǵan kúıi ekinshi jaqqa ketedi.)
Sahna burynǵy qalpy. Mezgil tún. Shymyldyq ashylǵan kezde sahna tas qarańǵy. Sol qarańǵydan Marına men Veneranyń úreıli daýystary estiledi.
Venera. Mama, mama, bireý terezeni qaǵyp tur.
Marına. Estip jatyrmyn... Kim bolsa da beıtanys adam. Men sham jaǵaıyn, sen tez ekinshi. (Ekeýiniń qolynda eki tas shamy bar, aqyryn kele jatyr. Marına esikke jaqyndap.) Bul kim?.. (Ún joq. Taǵy bir attap.) Bul kim? (Tyqyr ekinshi jaqtan estiledi.)
Venera (úreıli). Mama, bireý kýhnányń terezesin ashqan sekildi.
Marına. Oı, qudaıym-aı, telefon... telefon... (qolynda pıstolety bar Roman shyǵa keledi.)
Roman. Toqtańyzdar! Ómir súrgilerińiz kelse ún shyǵarmańyzdar!
Marına. Siz kimsiz?
Roman. Qoryqpańyz. Men sizdiń bótenińiz emespin. Esik ashylmaǵan soń terezeden túsýge májbúr boldym, ol úshin ǵafý etińiz.
Marına. Ajal oǵyn keýdeme kezep turǵan qaı jaqynym edińiz?
Roman. Meni keıin tekserersiz, aldymen úıdegi bar adamdaryńyzdy oıatyp saqtandyryńyz. Aqymaqtyq jasap maǵan soqtyǵyp júrmesin. Meniń keýdem toly kek, qaltam toly bomba. Eger soqtyǵar bolsa, menimen birge ol dúnıege ketetinin eskerińiz.
Marına. O, ǵajap, maǵan ne boldy? Aldymda turǵan ajalym alystaǵy bireýdiń arýaǵy bolyp elesteıdi. Jónińizdi jóndep aıtyńyzshy, siz kimsiz osy?
Roman. Qasyret jaılaǵan ómirdiń Roman deıtin bir ógeı uly bar edi ǵoı, esińizde me?
Marına. Roman! Ol kim?
Roman. Qatelespesem ol sizdiń týǵan inińiz bolar.
Marına. O, jasaǵan, siz onyń kimi edińiz?
Roman. Men sonyń ózi edim.
Marına (senerin de, senbesin de bilmeı, birte-birte jaqyndap bar shattyq daýsymen). Roman! (Qushaqtaı alyp.) Baýyrym... baýyrym... (Qaıta shoshyp.) Toqtashy! Sen Amerıkada emes pe ediń, munda qalaı kele qaldyń?
Roman. Jer betinde barymdy bilgenińizge raqmet. Iá, men Amerıkada, uly mártebeli Kerenskıı taqsyrdyń qanatynyń astyndamyn. Otanymdy nemisterdiń qalaı azat etkenin óz kózimmen kórý úshin Germanıaǵa kelgen edim, endi ózim de azat etiskeli osynda keldim.
Venera (keketindi daýyspen). O, siz azatshymyz ekensiz ǵoı.
Roman. Myna boıjetken kim? Meniń ózime tartqan Venera deıtin tentek jıenim baryn estigen edim, sol osy bolǵaı.
Marına. Qatelesken joqsyń.
Roman. Ómir boıy jylamastaı etip barlyq kóz jasyńdy soryp alyp jutaıyn, ákelshi anaý meni atqylap turǵan otty kózińdi. (Ol qushaǵyn jaıyp umtyla, bere syrttan kele jatqan bireýlerdiń tyqyryn estip kenet toqtaı qaldy.) Osy úıge týra keldi ǵoı, mezgilsiz júrgen bul kim?
Marına. Shahtaǵa ketken bizdiń balalar sekildi.
Roman. Toqtańyz, siz aldymen meni jasyryńyz.
Marına. Seni basqanyń bárinen jasyrsam da, óz balalarymnan jasyra almaspyn.
Roman. Ózim jasyrynamyn! Tek siz meni jarıa etpeńiz. Mynaý esik jabylmasyn. (Kórshi bólmege ketedi.)
Marına (esikke jaqyndap). Bul kim?
Pavel. Mama! (Daýys estiledi)
Nurlan (Paveldy súıemeldep, sóıleı kiredi). Shesheı, bizdiń túrimiz kórden shyqqandaı, qorqyp qalmańyz.
Marına. Balapandarym-aý, jýynýǵa da murshalaryn, kelmepti ǵoı. Venera, dýshty daıynda, men kıimderin ázirleıin.
Pavel. Aldymen ishetin sý berińiz
Marına. On, qudaıym-aı, saqtaı gór. Qoryqpańyz. Sharshamastan — táltirektep, shılikpesten sý ishkisi keletin munyń ádeti.
Roman. Túrlerińizden qarańǵy túnde qorqatyn, shynynda da kórden shyqqansyzdar ma?
Pavel. Kórden shyqtyq, kórden. (Venera ákelgen iste sýdy juta salyp.) Ólermin, ólmesem sol kórge kómermin.
Marına. Balam-aý, sonsha óshikkeniń kim?
Nurlan. Rýsak deıtinderińiz naǵyz sý mı eken.
Marına. Ol ne istedi?
Nurlan. Ol bizdi shahtanyń ishine tirideı kómip edi.
Marına (shoshynyp). Tirideı. Sen ne sumdyqty aıtyp tursyń?
Pavel. Mama, adam balasynyń bul kúnge sheıingi dep júrgeni jaı sóz ǵana, sumdyqtyń ózi endi ǵana kele jatyr, qalǵanyn Nurlannan estı, men jýynýǵa kettim,
Nurlan. Jýynýǵa men kettim, sen aldymen demińdi al.
İshke qaraı ketedi.
Marına. Qudaıym-aý, sonshama oǵan sen ne istep ediń?
Pavel. Men halyq jaýynyń balasy ekenimdi jasyryp, ókimetti aldap kelippin. Ákem kegin qaıtarý úshin ókimetine qarsy qastandyqtar jasappyn. Bes kúnnen góri ózim ýaqytsha basqaryp kelgen shahtany nemisti bútin kúıinde qaldyrý úshin qulatý jumysyn kesheýildetip kelippin. Munyń bárin men Sovet ókimeti ejelgi jaýy Roman Danılúk deıtin naǵashymnyń nusqaýymen isteppin. Aıtpaqshy, mama, Rýsaktyń qaraǵanda, sizdiń ol inińiz tiri sekildi.
Marına. Ony ózim de bilemin. (Kórshi bólmeniń ishinen Romannyń dybysy estiledi.)
Pavel (sheshesine jalt qaraıdy). Úıde bireý bar.
Mapına. Bar dep aıtýdyń ózi de qorqynyshty.
Pavel. Ol kim?
Roman (shyǵa kelip). Ol men.
Pavel. Keshirińiz. Siz kimsiz?
Venera. Asqaqtamaı baıqap sóıles, bul myrza biz sóıleýshilerdiń biri kórinedi.
Marına. O, maǵan ne boldy? Aldymda turǵan ajalym alystaǵy bireýdiń arýaǵy bolyp elesteıdi. Jónińizdi jóndep aıtyńyzshy, siz kimsiz osy?
Roman. Qasyret jaılaǵan ómirdiń Roman deıtin bir ógeı uly bar edi ǵoı, esińizde me?
Marına. Roman! Ol kim?
Roman. Qatelespesem ol sizdiń týǵan inińiz bolar.
Marına. O, jasaǵan, siz onyń kimi edińiz?
Roman. Men sonyń ózi edim.
Marına (senerin de, senbesin de bilmeı, birte-birte jaqyndap bar shattyq daýsymen). Roman! (Qushaqtaı alyp.) Baýyrym... baýyrym... (Qaıta shoshyp.) Toqtashy! Sen Amerıkada emes pe ediń, munda qalaı kele qaldyń?
Roman. Jer betinde barymdy bilgenińizge raqmet. Iá, men Amerıkada, uly mártebeli Kerenskıı taqsyrdyń qanatynyń astyndamyn. Otanymdy nemisterdiń qalaı azat etkenin óz kózimmen kórý úshin Germanıaǵa kelgen edim, endi ózim de azat etiskeli osynda keldim.
Venera (keketindi daýyspen). O, siz azatshymyz ekensiz ǵoı.
Roman. Myna boıjetken kim? Meniń ózime tartqan Venera deıtin tentek jıenim baryn estigen edim, sol osy bolǵaı.
Marına. Qatelesken joqsyń.
Roman. Ómir boıy jylamastaı etip barlyq kóz jasyńdy soryp alyp jutaıyn, ákelshi anaý meni atqylap turǵan otty kózińdi. (Ol qushaǵyn jaıyp umtyla bere syrttan kele jatqan bireýlerdiń tyqyryn estip kenet toqtaı qaldy.) Osy úıge týra keldi ǵoı, mezgilsiz júrgen bul kim?
Marına, Shahtaǵa ketken bizdiń balalar sekildi.
Roman. Toqtańyz, siz aldymen meni jasyryńyz.
Mapına. Seni basqanyń bárinen jasyrsam da, óz balalarymnan jasyra almaspyn.
Roman. Ózim jasyrynamyn! Tek siz meni jarıa etpeńiz. Mynaý esik jabylmasyn. (Kórshi bólmege ketedi.)
Marına (esikke jaqyndap). Bul kim?
Pavel. Mama! (Daýys estiledi.)
Nurlan (Paveldy súıemeldep, sóıleı kiredi). Shesheı, bizdiń túrimiz kórden shyqqandaı, qorqyp qalmańyz.
Marına. Balapandarym-aý, jýynýǵa da murshalaryń kelmepti ǵoı. Venera, dýshty daıynda, men kıimderin ázirleıin.
Pavel. Aldymen ishetin sý berińiz,
Marına. Oı, qudaıym-aı, saqtaı gór.
Nuplan. Qoryqpańyz. Sharshamastan — táltirektep, shóldemesten sý ishkisi keletin munyń ádeti.
Venera. Túrlerińizden qarańǵy túnde qorqatyn, shynynda da kórden shyqqansyzdar ma?
Pavel. Kórden shyqtyq, kórden. (Venera ákelgen kese sýdy juta salyp.) Ólermin, ólmesem sol kórge ony tirideı kómermin.
Marına. Balam-aý, sonsha óshikkeniń kim?
Nurlan. Rýsak deıtinderińiz naǵyz sý mı eken.
Marına. Ol ne istedi?
Nurlan. Ol bizdi shahtanyń ishine tirideı kómip ketti.
Marına (shoshynyp). Tirideı. Sen ne sumdyqty aıtyp týrsyń?
Pavel. Mama, adam balasynyń bul kúnge sheıingi "sumdyq» dep júrgeni jaı sóz ǵana, sumdyqtyń ózi dúnıege endi ǵana kele jatyr, qalǵanyn Nurlannan estı berińiz, men jýynýǵa kettim.
Nurlan. Jýynýǵa men kettim, sen aldymen demińdi al.
İshke qaraı ketedi.
Marına. Qudaıym-aý, sonshama oǵan sen ne istep ediń?
Pavel. Men halyq jaýynyń balasy ekenimdi jasyryp, ókimetti aldap kelippin. Ákem kegin qaıtarý úshin Sovet ókimetine qarsy qastandyqtar jasappyn. Bes kúnnen beri ózim ýaqytsha basqaryp kelgen shahtany nemisterge bútin kúıinde qaldyrý úshin qulatý jumysyn qasaqana kesheýildetip kelippin. Munyń bárin men Sovet ókimetiniń ejelgi jaýy Roman Danılúk deıtin naǵashymnyń nusqaýymen isteppin. Aıtpaqshy, mama, Rýsaktyń aıtysyna qaraǵanda, sizdiń ol inińiz tiri sekildi.
Mapına. Ony ózim de bilemin. (Kórshi bólmeniń ishinen Romannyń dybysy estiledi.)
Pavel (sheshesine jalt qaraıdy). Úıde bireý bar ma?
Marına. Bar dep aıtýdyń ózi de qorqynyshty bireý bar.
Pavel. Ol kim?
Roman (shyǵa kelip). Ol men.
Pavel. Keshirińiz. Siz kimsiz?
Venera. Asqaqtamaı baıqap sóıles, bul myrza bizdi azat etýshilerdiń biri kórinedi,
Pavel. Bizdi azat etýshi myrza? Neden?
Roman. Neden ekenin keıin bilersiń, ázirshe meniń kim ekenimdi bilip al.
Pavel. Al bileıik, siz kim edińiz?
Roman. Men ózińniń naǵashyńmyn.
Pavel. Keshirińiz, men sizdeı naǵashyny bilmeımin.
Roman. Nege bilmeısiń?
Pavel. Meniń eki naǵashym bar edi, onyń úlkeni ótken jyly qaza bolyp, óz qolymnan jerlegenimdi, kishisi shet elde qańǵyp júrip burnaǵy jyly Atlant teńiziniń túbine ketken-di. Sonda siz qaıdan kelgen, qandaı naǵashysyz?
Roman. Men sol shet elde qańǵyp júrip ólgen Roman deıtin naǵashyńnyń tiri arýaǵymyn. Jıyrma bir jyl boıy kóksegenim — Otanymdy bir kórý bolsa, búgingi tańnan kútken armanym sensiń.
Pavel. Bizder arýaqtyń baryna senbeımiz, senbegendikten odan qoryqpaıtyn jandarmyz. Eger siz anyq Roman Gavrılovıchtiń arýaǵy bolsańyz qolyńyzdy ákelińiz, men sizdiń ári jıenińiz, ári ákeńizdiń asyrap alǵan murager balasy Pavel Gavrılovıch Danılúkpin. (Qolyn usyna kóterile bastady. Roman ony ıyǵynan basyp qalyp qaıta otyrǵyzady.)
Roman. Raqmet, maǵan osy kórsetken qurmetiń de jetedi, dem al. Bar kegińdi qaıtaratyn Kún jetti, demińdi jaqsylap al.
Pavel. Ol qandaı Kún?
Roman. Eger osy túnnen qalmaı qattyraq qımyldasań, Sovet ókimetinde ketken ákeńniń kegin de qaıtarǵaly tursyń. Ol úshin taǵdyry óz qolynda turǵan shahtanyń birde bir tireýi qıratylmasyn.
Pavel. Ákemniń kegi kimde ekenin bilgende, shahtanyń taǵdyry meniń qolymda emes ekenin qalaı bilmeısiz?
Roman. Egerde bul shahtanyń basshylary tegisinen bombanyń astynda qalyp, taǵdyry seniń qolyńa kóshkenin bilmesem men mundaı ajaldyń ortasyna kelmes edim ǵoı... Myna bir azıatyń kim?
Pavel. Ol meniń Moskvada jeti jyl birge oqyp, qalǵan ómirdi Donbasta birge ótkizýge kelgen eń qymbat dosym, ári bolashaq týysym. Ashyǵyraq aıtqanda, bizdiń semányń bolashaq bir múshesi Nurlan Taımanov deıtin ınjener. (Saǵatyna qaraı salyp daýystaıdy.) Nurlan! Poezdiń ketetin mezgili jaqyndap qaldy, tezdet!
Nurlan (basynyń sýyn súrtine sóılep kele jatyr). Men Venera qaıda bolsa, sonda ekenimdi keshe aıtqan edim ǵoı.
Venera. Al men mamam qaıda bolsa sondamyn.
Pavel. Sózdi qoı da ketýge ázirlen.
Roman. Myrzalar, sizderdiń qaıda ketetin oılaryńyz bar? Sony meniń bilýime bolar ma eken?
Pavel. Qaraǵandyǵa.
Roman. Onda áýre bolmańyzdar.
Pavel Nege?
Roman. Ketetin joldaryńyz kesilip qaldy.
Pavel. Kesilgeni qalaı?
Roman. Shamasy osydan úsh saǵat buryn qalanyń shyǵys jaqtaǵy joly talqandaldy.
Pavel. Kim ony talqandaǵan?
Roman (qulaǵyn alysqa tigip). Áne, analar!
Pavel. Olar kim?
Roman. Olar — menimen birge túsken nemis armıasynyń desanty. Áne, tyńdańyzdar! Ol — soǵystyń saryny ǵana emes, sizderge kele jatqan baqyttyń dabyly. Sonaý kókjıekten kóringen — soǵys salǵan órttiń shapaǵy emes, sizderge kele jatqan bostandyqtyń tańy.
Úı adamdary birine-biri qaraıdy.
Shymyldyq.
EKİNSHİ BÓLİM
Úshinshi sýret
Shtolstiń kabıneti. Kóretinimiz — Shtols pen Roman. Estıtinimiz — Paveldiń daýsy.
Paveldiń daýsy. Men halyq jaýynyń balasy ekenimdi jasyryp, ókimetti aldap kelippin. Ákemniń kegin alý úshin Sovet ókimetine qarsy qastandyqtar jasap kelippin. Bes kúnnen beri ózim ýaqytsha basqaryp kelgen shahtany nemisterge bútin qaldyrý úshin qulatý jumysyn qasaqana kesheýildetip kelippin. Munyń bárin men Sovet ókimetiniń ejelgi jaýy Roman Danılúk deıtin naǵashymnyń nusqaýymen isteppin. Aıtpaqshy, mama, Rýsaktyń aıtysyna qaraǵanda, sizdiń ol inińiz tiri sekildi.
Shtols (magnıtofondy toqtatady). Galstýgińiz tyńshylyq mindetin jaqsy atqarypty, sizge sol úshin de raqmet.
Roman. Men onyń astynda sıqyrly túıme baryn, ol túımege oralǵan plenka baryn sezgen emespin.
Shtols. Sezbegenińiz jaqsy bolǵan. Bul jıenińiz aqyldy adam, biraq jıensheńiz sonaý qazaqty shyn súıetinine kózim qashan jetkenshe men bulardyń eshqaısysyna sener emespin.
Roman. Men senimdimin.
Shtols. Sizdiń senimińiz maǵan senim bola almaıdy. Sondyqtan, bir úlken eksperıment jasaý qajet,
Roman. Qandaı?
Shtols. Sol qazaqty bir apta boıy óz «partızandaryńyzdyń» tergeý tepkisine berińiz. Ol tergeýdiń maqsaty — onyń munda ne maqsatpen qalǵanyn anyqtaý bolsyn. Ol úshin tergeý jumysy dúre soǵý, tandyryn keptirý sıaqty jeńil azaptarmen bastalsyn da, óz qanyn ózine qorek etýmen aıaqtalsyn, biraq ólip ketpesin. Ol úshin, saǵat saıyn dáriger baqylaıtyn bolsyn. Óıtkeni, onyń men úshin asa qymbat adam bolyp shyǵýy múmkin. Álgi bizdiń bolashaq maqtanymyz, sizdiń batyr jıenińiz qaıda?
Roman. Ol batyryńyz óziniń qanyna boıalyp dál qazir sizdiń qabyldaý bólmeńizde otyr.
Shtols. Qanǵa? Kim ony qanǵa boıaǵan?
Roman. Ober leıtenant Beıkerdiń adamdary sekildi.
Shtols (stol ústinde turǵan mıkrofonǵa aýzyn taqap). Injener Danılúk úshin meniń esigim árqashanda ashyq bolsyn degenim qaıda? (Azdan soń basy qandy shúberekpen tańýly Pavel keledi.)
Pavel (oń qolyn sál kóterip). Haıl...
Shtols. Qymbattym-aý, basyńyzǵa ne bolǵan?
Pavel. Iilgeni úshin sizderden alǵan syıy ǵoı.
Shtols (mıkrofonda). Ober leıtenant Beıker maǵan kelsin. (Beıker keledi, Shtols oǵan Paveldiń basyn nusqap.) Mynaý ne? Kim senderge orystardyń mundaı qylyǵyn úıretken?
Beıker. Baıandaýǵa ruqsat etińiz. Bizdiń Folkers myrzanyń osy kúngi áıeliniń burynǵy baıynan qalǵan balasyn orystyń bir áıeli teýip óltiripti, sonyń saldarynan...
Shtols (onyń sózin bólip). Teýip óltirdi? Tepken orys áıeli, ólgen nemis soldaty ma?
Beıker. Naq solaı, zor mártebeli polkovnık myrza. Sol áıeldiń kesirinen bizdiń bir avtomat bul myrzanyń shekesine tıip ketipti.
Shtols. Baıqamaǵany qalaı? Sonda sizder erkek pen áıeldi aıyrýdan qalǵansyzdar ma?
Beıkep. Keshirińiz, shyndyqty sizden jasyrý meniń qolymnan kelmeıdi.
Shtols. Ózińdi masqaralaıtyn mundaı shyndyqtan ótiriktiń ózi jaqsy, sen aqymaq aldymen sony bilip al!
Beıker. Munan bylaı ol buıryǵyńyzdy buljytpaspyn.
Shtols (Romanǵa qarap). Danılúk myrza! Qalaı, mundaı shyndyq sizge unaı ma?
Roman. Meniń kúlkim kelip otyr.
Shtols. Al meniń yzam kelip otyr. Men kúlkisi kelgen sizge de, erkek pen áıeldi aıyra bilmegen myna batyrǵa da yzalymyn.
Beıker. Men durystap jetkize almadym-aý deımin, basynan bastap baıandaýǵa ruqsat etińizshi... Ol bylaı, bizdiń soldattar sol áıel turǵan kvartaldy qorshap alyp, otyz shaqty áıeldi ustaǵan edi, biri myna ınjener myrzanyń sheshesi eken, men keldim de sheshesin qutqaryp jiberdim, shekesi menen buryn jaralanypty.
Shtols. Boldyńyz ba?
Beıker. Bolǵan sekildimin.
Shtols. Danılúk myrzanyń shekesine tıgen avtomattyń ıesi aldyńǵy shepke jiberilsin, baryńyz! (Beıker ketedi. Shtols Pavelǵa qarap.) Ashýyńyzdy basyp bolsańyz, jumys jaıyn keńeseıik.
Pavel. Men eshqandaı jumys jaıyn bilmeımin, bilgim de kelmeıdi.
Shtols. Endi ne bilesiz?
Pavel. Meniń endigi bilerim de, tilerim de ólim.
Shtols. Kimnen tileısiz, bizden be?
Pavel. Sizderden de, qudaıdan da.
Shtols. Bólshevıkterden she? Olardan da tileıtinińiz ólim be?
Pavel. Olardyń maǵan arnaǵan ólimi tilemesem de ázir.
Shtols. Ashýmen aıtylǵan sózdi keshirý maǵan qıyn emes. Sizge berer keńesim basyńyzdyń bir-eki tamshy qany úshin qadirińizdi ketirmeńiz. (Áldene bolǵan Paveldi toqtatyp.) Toqtańyz, qudaıdan basqaǵa jalyný nemisterdiń saltynda joq ekenin eskerińiz de, esińizdi tezirek jınap, aqylǵa kelińiz. Qaramaǵyńyzǵa qansha ınjener, tehnıkter, qansha jumysshy kerek ekeni kórsetilgen jospar jasańyz da, bir jetiden qaldyrmaı meniń qolyma tabys etińiz.
Pavel. Ol jospardy men kim bolyp jasamaqpyn?
Shtols. Men tarıhymyzdyń jańa bir betinen sizdiń atyńyzdy, ıaǵnı Pavel Danılúk degen altyn jazýdy kórip shattanyp otyrmyn.
Pavel. Keshirińiz, bul ázilińizge men túsinbedim. Men búgin tipti ózimniń naǵashymdy da tanymaı qaldym.
Shtols. Tanymasańyz tanysyńyz: sizdiń aldyńyzda qasqaıyp otyrǵan:— meniń orynbasarym, orys armıasynyń bir kezdegi maıory, bul kúnde nemis armıasynyń kapıtany Roman Gavrılovıch Danılúk myrza. Myna bir telegrammany oqysańyz ózińizdiń burynǵy Danılúk emes ekenińizdi kóresiz de, bizdiń ázilimizge túsinesiz.
Pavel (ol usynǵan telegrammany ala bere). Bul qaıdan?
Shtols. Joǵarǵy Bas Komısardyń ózinen. Bizdiń usynysymyz qabyldanyp, Siz Germanıa ókimeti tarapynan zor qurmetke ıe bolypsyz.
Roman. Atap aıtqanda, Donbass shahtalaryn qalpyna keltirýdiń eń alǵashqy abroıyna sen ıe bolypsyń, jıenim.
Shtols. Quttyqtaımyn, bizdiń bolashaq maqtanymyz. Qyzyl shahtanyń dırektory Pavel Danılúk myrza.
Roman. Bizder erteń ol shahtanyń tuńǵysh kómirin búkil álemniń kermesine qoıamyz.
Shtols. Eger ondaı kúnge jete qalsaq, Gebbels myrza bizdiń dańqymyzdy, ásirese, sizdiń dańqyńyzdy sol kúni-aq álem aspanyna kóteredi.
Roman. Ol kóterilgen bizdiń dańqymyz ǵana emes, fashızmniń týy.
Shtols. Fashızmniń týyn kóterý — komýnızmniń týyn qulatý ekenin bilersiz.
Pavel. Ony bilemin, biraq shahtanyń týyn qalaı kóterýdi bilmeımin.
Shtols. Bilesiz, bildiremiz. Siz debıt komısaryna da, qalanyń býrgomıstrine de baǵynbaı, tikeleı ózime baǵynasyz.
Roman. Bas komısardyń buıryǵy sondaı. Ol shahtany tezinen qalpyna keltirý osy turǵan úsheýmizge júktelipti.
Shtols. Bizdiń baǵymyzǵa sizdeı aqyldy ulyn qaldyryp ketken ákeńizdiń arýaǵyna raqmet. Sol arýaqtyń qurmeti úshin bizder sizdi búginnen bastap óz ákeńizdiń atymen atap Gromov deıtin bolaıyq, siz osyǵan ruqsat etińiz.
Pavel. Siz meni ákemniń arýaǵymen jeńdińiz, qarsylasar qaýqarym joq. (Qolyn kóteredi). Sol áke qaryzyn óz buıryǵyńyz etip aıta berińiz, oryndaýǵa men ázir.
Shtols. Basqa sóz kelesi jyly, kelesi osy kúni sizdiń úıde aıtylatyn bolsyn. (Qolyn usynady.) Sol kúngi toıdyń barlyq dámi sizder qalpyna keltirgen shahtanyń jańa kómirine qaınaıtyn bolsyn. Onyń eki jyldyq jumys ekenin bilemin, eki jyldyń jumysyn bir jylda bitirý úshin neshe myń tutqyn kerek etseńiz de bere alamyn, sonyń josparyn jasap ákelińiz, basqa aıtaryńyz joq bolsa, ázirshe qosh aıtysaıyq.
Pavel. Cay bolyńyzdar.
Ketedi.
Shtols. Siz manaǵy tergeý jumysyn ázirleńiz, aldymen sol qazaqty maǵan shaqyrtyńyz.
Roman. Ol osynda.
Shtols. Maǵan jiberińiz. (Roman ketedi. Azdach soń Nurlan keledi.)
Shtols. A, alyp Azıanyń adasqan perzenti... kelińiz... kelińiz... Otyryńyz. Ol — jazalylar men orystar ǵana otyratyn oryn, munda meniń qarsyma kelip otyryńyz... Hálińiz qalaı?
Nurlan. Jaman emes.
Shtols. Siz ózińiz meniń ne úshin shaqyrǵanymdy bilmeıtin bolarsyz.
Nurlan. Árıne.
Shtols. Nege árıne?
Nurlan. Burnaǵy kúni ózińizden shyqqannan keıin bir táýlik boıy tergeldim. Sol tergeýden qalǵan nem baryn bilmeımin.
Shtols.. Sonda siz «Danılúktiń qaryndasy úshin qaldym» degendi de shyndyq demeksiz be?
Nurlan. Danılúktiń qaryndasy úshin emes, ózimniń qalyńdyǵym úshin qaldym.
Shtols. Eger shynyńyz osy bolsa, nekelerińiz nege qalmaǵan, ZAGS-ke nege tirkelmegensizder?
Nurlan. Qazaqtardyń óz zańy bar.
Shtols. Qazaqtardyń zańy aldaqashan orystardyń shańy bolǵan joq pa edi?! Endi qaıdaǵy zań aıtyp otyrǵanyńyz?
Nuplan. Sizdiń bul aıtyp otyrǵanyńyz munan jıyrma bes jyldan arǵy ertegi.
Shtols. Ertegi?
Nurlan. Iá.
Shtols. Sonda sizdiń nekeńizge kedergi bolǵan qazaqtyń qandaı zańy?
Nurlan. Naǵyz qazaqtardyń júregine jazylǵan bir zań bar. Ol — áke-shesheniń rızalyǵynsyz úılenbeý.
Shtols. Sonda qalaı, áke-shesheńizdiń rızalyǵyn alǵanǵa deıin siz bul qyzǵa úılenbeısiz be?
Nurlan. Sizderge ersi kóringenmen, bizdiń saltymyz sondaı ıbaly.
Shtols. Eger siz elińizge jetip, áke-shesheńizdiń rızalyǵyn alǵanǵa deıin ol qyz basqa bireýge tıip ketse qaıtesiz?
Nurlan. Ol qyz menen basqany súımeıdi, sondyqtan basqaǵa tımeıdi.
Shtols. Eger sizdi úmitińiz aldaǵan bolsa ıaǵnı ol qyz basqa bireýge tıe qalsa?
Nurlan. Onda úsheýmiz birdeı jer betinen joǵalamyz.
Shtols. Úsheýińizdi birdeı joǵaltatyn kim?
Nurlan. Men!
Shtols. Eger ol qyzdyń tıgeni nemis ofıseri bolsa she?
Nurlan. Báribir, kim bolsa da.
Shtols. Rızamyn, shynyńyzdy ımenbeı aıtqanyńyzǵa rızamyn.
Nurlan. Bul syılyqtyń bári ne úshin?
Shtols. Ardaqty aǵańyz Shoqaev úshin.
Nurlan. Shoqaev! Ol kim?
Shtols. Jer betinde sondaı bir aqyldy qazaq bar, ony sizdeı sanaly jastardyń bilmeýi múmkin emes.
Nurlan. Aqyldy qazaqtardyń ishinde men bilmeıtin bireýi joq. Soǵan qaraǵanda, sizdiń Shoqaevyńyzdyń ne qazaq ekeni, ne aqyldy ekeni beker.
Shtols. Oılanyńyz! Rossıa alǵash qaýsaı bastaǵan kezde bólshevıkterden bezip, týǵan Túrkistanyn tastap shet elge ketken Shoqaev Mustafany bilmeýińiz múmkin emes.
Nurlan. Mustafa! Siz ony qaıdan bilesiz?
Shtols. Ol meniń jas kezdegi ustazym bolatyn,
Aǵylshyndarǵa satylyp, Otanyna qarsy júrgizgen úgitteri úshin ótken jyly Parıjde gestaponyń túrmesine túsken edi. Sol túrmeden ol Túrkistannyń kógine bir-aq kóterilgeli tur. Qazir ol bolashaq Túrkistan memleketiniń kósemi.
Nurlan. Gestaponyń túrmesi, Túrkistannyń kegi. (basyn shaıqap.) Arasy tym alshaq eken.
Shtols. Keıbir sózderińiz qansha shamdandyrsa da, sizdi qýantýǵa májbúr bolyp otyrmyn.
Nurlan. Ol úshin aldyn ala raqmet.
Shtols. Shoqaev myrzanyń menen tilegeni qolǵa túsken qazaqtardyń nemis tilin biletinderine qorǵan bolý edi. Meni sizben bulaı sóılestirip otyrǵan — sol dosyma bergen ózimniń ýádem. Sondyqtan, ol tur aly qıqar sóıleýden aýlaq bolyńyz.
Ekpindeı basyp Roman kirip keledi.
Roman. Basa-kóktep kirgenime ǵafý etińiz, mynadaı bir jaısyz jaǵdaı bolyp qaldy. (Bir taraq qaǵazdy usynady.)
Shtols (shoshyna qarap). Bul ne?
Roman. Bul — osyndaǵy bólshevıkterdiń lıstovkasy. Jıen kúıeý, saqtan, olar seni de nysanasyna ala bastapty.
Shtols. Oqyńyz!
Roman (oqıdy). Otandastar, tyńdańyzdar! Kekke toly júrekpen tyńdańyzdar! Qalamyzdyń qaq ortasynan jada bir indet paıda boldy. Ol — sovet halqynyń ejelgi jaýy Roman Danılúk bastaǵan azǵyndar toby.
Roman. Danılúk kim? Ol — azamat soǵysy kezinde osy Donnyń dalasyn júmysshylardyń qanyna boıaǵan general Krasnovtyń bandylarynyń biri. Bul kúnde nemis basqynshylarynyń ed qandy qol jendeti!
Pavel. Danılúk kim? Ol — jalǵan atpen jasyrynyp kelgen, fashıserge satylǵany úshin 1937 jyly atylǵan halyq jaýy Gromovtyń balasy, ol — Roman Danılúktiń jıeni.
Nurlan. Taımanov kim? Ol — Pavel Gromovtyń ejelgi sybaılasy. Shahtany nemisterge bútin qaldyrý úshin jaýlyq áreketter jasap kelgen opasyzdyń biri.
Venera. Gromova kim? Ol — halyq jaýynyń qyzy. Otanyn satqan opasyz.
Nurlan. Taımanovtyń qalyńdyǵy. Otandastar! Egerde Otanymyz qarǵys oǵyn atsyn demeseńder erteń urpaqtar laǵynet aıtsyn demeseńder — óltirińder sol azǵyndardy...
Jasasyn Otanshyldar! Joǵalsyn Otanyn satqan opasyzdar, Otansyzdar!
Nurlan. Otansyzdar? Men be Otansyz?
Shymyldyq.
Tórtinshi sýret
Shymyldyq aldyna aýyr oımen Nurlan kele jatyr. Ol «Otansyzdar», «opasyzdar» degen sózderdi qulaǵynan ketire almaı alasuryp keledi. Basyna órt sóndirýshilerdiń qasqasyn kıgen eki jendet ańdyp keledi, Nurlan olardy ańǵarmaıdy.
Nurlan (eki qulaǵyn basyp tura qalady). Men be Otansyz? Men?
2-jendet. Endi kim?
3-jendet. Sálem, Taımanov myrza. (Ol qolyn usyna bere Nurlannyń qoltyǵynan ustaı alady.)
2-jendet (Nurlannyń ekinshi qoltyǵynan ustaı alyp). Únińizdi shyǵarsańyz óldim deı berińiz.
3-jendet. Ol úshin taqyr qoltyǵyńyzǵa tirelip turǵan ajalyńyzdy tanyp alyńyz.
2-jendet. Kúlkińiz kelmese de bizben birge yrjıa berińiz.
3-jendet. Beri, bylaı júrińiz. (Keri aınaldyryp ala jóneledi.)
Eki jaǵynda joǵarydan túsetin eki temir basqysh, basqyshtyń ar jaǵy qarańǵy úńgir. Sol úńgirdiń bergi aldynda bir kishkene stol men jalǵyz oryndyq tur. Stoldyń ústinde jalǵyz shyraq jyltyraıdy, ne ekeni belgisiz, esik-terezesi joq bul úńgirdiń ishindegi dúnıeler osylar ǵana.
Shymyldyq ashylǵanda kóretinimiz: ersili-qarsyly alasuryp júrgen.
İ-jendet. Ol kózine qara kózildirik kıedi de, otyra qalyp áldeneni oılana jaza bastaıdy. Azdan soń on, jaqtaǵy basqyshtan Roman túsip kele jatady.
Roman. Qaıyrly tań!
İ-jendet (atyp turyp). Haıl Gıtler!
Roman (jan-jaǵyna oılana qarap). «Bolshevıgim-aý», mynadaı tamuqty qaıdan tapqansyz?
İ-jendet. Meniń de ómir súrgim keledi, ómir súrý úshin tamuq jaqsy.
Roman. Nege?
İ-jendet. Adam balasynyń birinen-biriniń qyzǵanbaıtyny tek tamuq qana.
Roman. Onda osy tamuqtan aırylmańyz. Basqalaryńyz qaıda?
İ-jendet. Ańnan áli qaıtqan joq.
Roman. Qaıdaǵy ań?
İ-jendet. Sizder kelgennen bergi aýlaıtynymyz bólshevıkter ǵana ǵoı.
Roman. Olardyń búgingi aýlaıtyny qandaı bólshevık?
İ-jendet. Ózińiz nusqaǵan bólshevık, ana bir qańǵyrǵan qazaq.
Roman. Esińizde bolsyn, ol qazaq bolsa da qadirli, óıtkeni ol bolashaq Túrkistannyń kósemderiniń biri. Sondyqtan, onyń qanyn túgel syǵyp alsańyz da, janyn ózine qaldyryńyz.
İ-jendet. Bizge berilgen buıryq — qalaı da onyń shynyn aıtqyzý edi ǵoı.
Roman. Shynyn da aıtqyzasyz, ózin de tiri qaldyrasyz. Eger ony óltirip alsańyz ózińizdiń birge jerlenetinińizdi umytpańyz.
İ-jendet. Siz maǵan osyny aıtý úshin keldińiz be?
Roman. Joq, mynadaı tilekpen keldim. (Qaltasynan manaǵy lıstovkanyń bireýin alyp, jendettiń aldyna tastaıdy.)
İ-jendet. Bul ne?
Roman. Bul — meniń qanymdy ishýge qumarlanǵan bólshevıkterdiń lıstovkasy. Sizden tilegim: osy qaladaǵy seziktilerdiń ishindegi eń bedeldilerin tizip berińiz.
İ-jendet. Gestapo turǵanda, olardy siz izdep qaıtesiz?
Roman. Men ózgeniń alǵan kegine súısinetin múgedek emespin, óz kegimdi ózim alamyn. Sózdi qoıyńyz da, jazyńyz! Bireý bolsa da biregeıi bolsyn.
İ-jendet. Ol úshin jemtikterimniń tizimine qarap alaıyn. (Qaltasynan dápterin alyp qaraı bastaıdy.) Galkın ketti. Denısenko ketti. Dýnaı qart búgin ketti, onyń úıinde jasyrynyp jatqan jaraly qazaq búgin ketti.
Roman. Jaraly qazaǵyń kim?
İ-jendet. Kim ekeni belgisiz bir jaraly ofıser.
Roman. Onyń bárin qaıda jiberdińiz?
İ-jendet. Bólshevıkterdiń endigi barar jeri belgili emes pe?
Roman. Jemtigińizdiń áli de mol ekenin tizimińizden kórip turmyn.
İ-jendet. Sany kóp bolǵanymen sapasy joq, óńkeı kári-qurtań jumysshylarmen kókse qatyndar. Degenmen, sizge laıyq myna bireýi bar eken. (Dápterinen bir japyraq qaǵaz jyrtyp alyp jaza bastaıdy.) Kırov kóshesi, 17-úıde turatyn Rýdenko deıtin dáriger bar. Aıaǵynan mertigip eki aıdan beri úıinde jatyr. Ol bul aımaqtyń jylanynyń kúısegenine deıin estıtin adam, onyń maqtaǵan adamdaryn ózderińizge jaý kórseńiz qatelespeısiz, tek suraı bilińiz, suraýlaryńyz shyndyqty ǵana aıtqyzatyndaı bolsyn.
Roman. Onan da, qaıtyp kelip sizden de, mynaý tizimdegilerden de suraımyn. Tek mynanyń betinen birde bir adamnyń aty óshpeıtin bolsyn, ol úshin meniń qolym qoıylsyn. (1-jendettiń dápteriniń betine qolyn qoıady.) Kóbeıtýińizge bolady. (Ketedi.)
İ-jendet (ańyryp az otyrady da, basyn shaıqaıdy). Joq, suǵanaq myrzam, buldap alatyn gestapo turǵanda saǵan tegin beretin bolshevıgim joq. (Manaǵy eki jendet ekinshi jaqtan Nurlandy aıdap kele jatady.)
Nurlannyń daýsy. Nemisterdi aldaımyn dep óz adamdarymyzdy aldappyn, endi qaıttym? Shynymen-aq, óz adamdarymyzdyń qolynan osylaı ólgenim be? Endi qalaı? Álde ne úshin qalǵanymdy bularǵa aıtsam ba eken? Men aıtqandy mynalardyń bireýi nemisterge aıtyp qoısa, Pavel men Venera óledi. Olardyń ólgeni ózimniń ólgenim emes pe? Joq, ázázil oı aýlaq menen, aýlaq!
1-jendet. Bul qaı satqyn? Ýkraıny ma, qazaǵy ma?
2-jendet. Qazaǵy.
1-jendet. A, Taımanov myrza osy ma?
2-jendet. Osy.
1-jendet. Bilem, bilem... Veneramen aspandap júrgenin talaı kórgenmin. Otyryńyz myrza. (İrge jaqta turǵan bir qazyqty nusqap.) Ana bir temir qazyqqa otyryńyz. Qoryqpańyz. Ol sizdeılerge arnalyp qaǵylǵan, otyra berińiz.
Nurlan. Raqmet, men osylaı tura alamyn.
1-jendet. Tergeýińiz birneshe kúnge sozylýy múmkin. Qansha ýaqytqa sozylsa da sizge usynar basqa orynymyz joq. Otyratyn oryndyǵyńyz da, jatatyn tósegińiz de sol qazyqtyń basy. Sony eskerińiz de, aıaǵyńyzdy bosqa taldyrmańyz,
Nurlan. Aıaǵym talǵanǵa deıin tura berýge ruqsat etińiz.
İ-jendet. Jaqsy, ol tilegińiz qabyldansyn. Al, siz ózińizdiń bul jerge qandaı qylmysyńyz úshin kelgenińizdi biletin shyǵarsyz.
Nurlan. Joq, bilmeımin.
İ-jendet. Nege bilmeısiz?
Nurlan. Eshqandaı qylmysym joq, sondyqtan bilmeımin.
İ-jendet. Sizshe Otanyn satý qylmys emes pe?
Nurlan. Olaı deýge dálelińiz...
İ-jendet. Otanyńyzdy satpasańyz nemister basyp alǵan jerde nege júrsiz?
Nurlan. Men júrgen jerde ózińiz de júrsiz ǵoı.
İ-jendet. Men sen sıaqty azǵyndardyń ajaly bolý úshin júrmin. Mısha, osy sózi úshin Otan ámirin bir oryndap jibershi, tek jelkesinen ǵana, kóp emes, bir-aq ret. (Jendet kók jelkesinen uryp Nurlandy etpetinen túsiredi.)
2-jendet. Sál múlt kettim.
İ-jendet. Túregelińiz, myrza. (3-jendetke). Sasha, sen hatshylyq mindetin atqar. Men osylaı turyp ta tergeı beremin. Oryndyqqa otyr da jaz. Eń aldymen osy turǵan úsheýimizdiń kim ekenimizdi jaz. Iaǵnı Ýkraınanyń Sovettik Sosıalısik Respýblıkasynyń ózimizdi ózimiz belgilegen soǵys soty ekenimizdi jaz. Sot aǵasy men, hatshysy sen, múshesi — Mısha ekenin jaz. Sot májilisiniń 1941 jyly 29 avgýsta bastalǵanyn jaz. Sonan keıin aıypker Taımanov óziniń Otan aldynda istegen aýyr qylmystaryn túgel moıyndaǵanǵa deıin tergeý jumysy toqtalmastan, kúndiz-túni júrgizile beretinin jaz.
3-jendet. Bári de jazyldy.
1-jendet. Qane, aıypker Taımanov myrza, jaý basyp alǵan qalada ne maqsatpen qalǵanyńyzdy, ol maqsatqa jetý úshin ne istemek bolǵandaryńyzdy, serikterińizdiń kimder ekenin, nemisterge qandaı kómek kórsetpek bolǵandaryńyzdy jasyrmastan túgel aıtyp berińiz. Eger jarty aýyz jalǵan aıtar bolsańyz, janyńyzdy syǵyp alamyn.
Nurlan. Ondaı qorqynyshty sózderdi nemisterden de talaı estigenmin, Venera deıtin qyz úshin qalǵanymdy olarǵa da talaı aıtqanmyn, sizderge de aıtarym — osy. Eger oǵan senbeseńizder bosqa aram ter bolmaı óltire berińizder.
1-jendet. Óltire salý sizdeıler úshin jeńil jaza.
Sondyqtan biz qashan shynyńyzdy aıtqanǵa deıin azaptaı beremiz, azaptaı beremiz. Qane, sóıleńiz. (Sym shybyqpen tartyp jiberedi ) Ne úshin qaldyńyz?
Nurlan. Venera úshin.
1-jeńdet. Jalǵan aıtasyń, jalǵan! (Tartyp-tartyp jiberip.) Ne úshin?
Nurlan. Venera úshin.
1-jendet (tartyp jiberip). Ne úshin?
Nurlan. Venera úshin.
İ-jendet tistenip alyp sol suraýdy qaıtalaı berdi, suraý qaıtalanǵan saıyn sym shybyǵyn basa túsedi. Nurlannyń «Venera... Venera...» degen daýsy da údeı túsedi. Shymyldyq birte-birte jabyla bastaıdy. Yzaly suraý men qaısar jaýaptyń egesi qyza túsedi.
Shymyldyq
Besinshi sýret
Sahna birinshi sýrettegi qalpynda.
Shymyldyq ashylǵan shaqta sahnada jan joq. Azdan soń syrttan júgire basyp kele jatqan Venera kórinedi.
Venera (úreımen sóıleı kiredi). Mama!.. Mama!.. (İshki bólmeden Marına kele jatady, Venera oǵan umtyla bere qaltalaryn qaraı bastaıdy.) Mama, myna sumdyqty qara!
Marına. Paveldy oıatasyń, jaıyraq sóıleshi.
Venera. Keshikpeı máńgi uıyqtaıtyn bolypty, oıansa oıansyn.
Mapına (tiksine qarap). Ne deısiń?
Venera (qaltalaryn tintkileýde). Bizder shetimizden qyrylatyn bolyppyz.
Marına. Nemene, oba kelip pe?
Venera. Iá, oba kelipti. (Lıstovkany taýyp alyp usynady.) Mynany oqysań onyń qandaı oba ekenin bilesiń.
Marına (oqı bastaıdy). Otandastar, tyńdańyzdar! (Munan keıingi sózderi kúbirlenip, ár tusynan bireýi estiledi.) Sovet eliniń ejelgi jaýy Roman... Olar.. Danı.— Taıma, taǵy basqalar... Venera... Roman Danılúk kim?. (Kúbir) Pavel Danılúk kim? (Taǵy da kúbir.) Nurlan Taımanov kim? (Taǵy da kúbir.) Venera Gromova kim? Ol — halyq jaýynyń qyzy, Otanyn satqan opasyz Nurlan Taımanovtyń qalyńdyǵy (qyzyna jalt qaraıdy.) Ne deıdi?
Venera. Oqy, aqyryna deıin oqy.
Marına (ishinen oqyp shyǵady da, qyzyna oılana qaraıdy). Nemister kelgeli men ajaldyń mundaı habarshysyn ǵana emes, ózin de saǵat saıyn kútýdemin, sondyqtan ol men úshin qorqynyshty emes, meni qorqytatyn (qaǵazdyń betinen bir sózdi nusqap) myna sóz.
Venera (myrs etip). Sonda qalaı, qyzyńdy bireýdiń «qalyńdyǵy» degen sózdiń ajaldan da qorqynyshty bolǵany ma?
Marına. Eki qazaqqa birdeı ǵashyq bolsań, árıne.
Venera. Qoryqpaı-aq qoı, bul qalyńdyq ta, ǵashyqtyq ta emes.
Marına. Endi ne?
Venera. Ne ekenin ózim de anyq bilmeımin, áıteýir, qalyńdyqtan da qadirli, ǵashyqtyqtan da jalyndy bir keremet. (Syrttan kele jatqan Romandy kórip.) O, meniń naǵashym, naǵyz gestaponyń ózi bolyp shyǵa kelipti.
Marına. Gestaponyń adamdary bulaı kıinbese kerek edi ǵoı (Roman keledi.)
Roman (sándene basyp kelip, Marınanyń aldyna tura qalady). Sálemetsiz be, aıaýly anashym. Sizdiń aldyńyzda turǵan — jeńimpaz nemis armıasynyń kapıtany, qalanyń áskerı komendanty polkovnık Shtols myrzanyń eń senimdi serigi, resmı túrde aıtqanda onyń orynbasary Roman Gavrılovıch Danılúk myrza.
Venera. Myrza naǵashymyzǵa myń sálem.
Roman. Myńnan birin ǵana qabyldaıtyn ádetim.
Venera. Onda maǵan tartqan ekensiz.
Roman. Men saǵan emes, sen maǵan tartqan bolarsyń, óıtkeni naǵashy sen emes, menmin ǵoı.(Marınaǵa.) Siz nege úndemeı qaldyńyz, anashym?
Marına. Qandaı Danılúk ekenińdi kórip otyrmyn. Jendet bolyp ketseń de «Qutty bolsyn» deýden basqa aıtarym bolmas.
Roman. Netken qatal edińiz.
Marına. Qatal deseń de qate deı almassyń?
Roman. Ádil sózde qataldyq joq, tek maǵan muny sizdiń aıtqanyńyz ǵana aýyr.
Marına. Bizdiń dos pen dushpandy aıyrý qıyndap ketken zamanymyzda, ondaı qanatty sózder de qańǵı beredi.
Marına. Aǵat aıtsam keshir de, myna bir qandy jazýlardyń jaıyn aıtshy, bul ne sumdyq?
Roman. Ol sumdyqtyń jaıyn men sizden artyq bilmeımin. (Óz oıymen alysyp júrip ketedi de, qaıta oralyp.) Siz osy kósheniń 107-úıinde turatyn Samarına deıtin oqytýshy áıeldi bilesiz be?
Venera. Biledi, ol bir kezde meniń oqytýshym bolǵan.
Marına. Iá, bilemin, ony qaıtesiń?
Roman. Sol áıel búgin tańerteń ózin zorlamaq bolǵan nemistiń bir soldatyn teýip óltiripti.
Venera (máz bola kúlip). Bizge kelgen nemisterdiń ishindegi tarıhta qalatyny sol soldat eken, jaqsylap jerlegeısizder.
Roman. Meniń bul aıtyp turǵanym sol áıeldiń tergeýde aıtqan sózi, shyndyǵy olaı emes.
Marına. Solaı bolar, óıtkeni ol shybyndy da óltire almaıtyn názik adam.
Roman. Maǵan oı salǵan da onyń sol náziktigi, ekinshiden, ólgen soldattyń keýdesindegi tańbaǵa qaraǵanda, ony sulatqan áıeldiń tepkisi emes, er adamnyń jýan judyryǵy. Meniń izdegenim — sol jýan judyryqtyń ıesi. Sol áıeldiń kórshilerinen tanysyńyz bar ma?
Marına. Bar edi, bir shaldan basqasy ketip qaldy ǵoı.
Roman. Meni sol shalmen kezdestirseńiz qaıtedi?
Marına. Qashan?
Roman. Búgin keshten qaldyrmaı osy úıde...
Venera. Myna lıstovkadan keıin bul úıge kim kelmek?
Marına. Keledi, keltiremin, tek ol shaldyń ne úshin kerek ekenin aıt?
Roman. Jýan judyryqtyny tabý úshin kerek.
Marına. Bir adamdy jazalaý úshin ózderińdi de, ózgelerdi de sarsańǵa salasyńdar, á?
Roman. Men ony jazalaý úshin izdep júrgenim joq.
Marına. Endi ne úshin?
Roman. Bul qaladan túńǵysh atylǵan oq sonyń judyryǵy, sol alyp judyryqty alaqanyma bir salǵym keledi.
Venera. Onyń kim ekenin Samarınanyń ózinen nege suramadyńyz?
Roman. Ol áıel meniń buıryǵym boıynsha atylyp ketti.
Venera. Atylyp ketti?
Roman. Ie...
Venera (bar daýsymen). Mama! Meniń qanym basyma shapshyp barady,
Marına. Sabyr et... Roman, sen shyn aıtyp tursyń ba?
Roman. Mundaı sóz ótirik aıtylmaıdy. (Telefon shyldyraıdy).
Venera (tyńdap). Iá, bar. Qazir. (Romanǵa.) Sizdi suraıdy.
Roman (telefonda). Men tyńdap turmyn... Injener qazaqty? Taımanov Nurlandy ma... Qashan? Onda uzamaǵan bolar, barlyq izshil ıtter men timiskilegish tyńshylardy izge salyńdar da, qalaı da tabyńdar. (Trýbkany ornyna qoıǵansha Venera umtylyp baryp, ony qushaqtaı alady.)
Venera. Nemene, Nurlanǵa birdeńe bolǵan ba?
Roman. Órt sendirýshilerge uqsaıtyn bireýler kósheden ustap áketipti.
Venera. Qaıda?
Roman. Qaıda ekeni belgisiz.
Venera (ashyna aıǵaılap). Múmkin emes... múmkin emes. Ony urlap áketken bizdiń órt sóndirýshiler emes, sizderdiń órt salǵyshtaryńyz, kisi óltirgishterińiz.
Roman. Seniń ajalǵa da solaı deıtinińdi bilip turmyn. Al, ol qazaǵyn, qandaı? Ajalǵa sen aıtatyn sózdi ol aıta ala ma? Órt sóndirgishter onyń saǵan degen mahabbatyn sóndirmes pe eken?
Venera. Joq, onyń jalynyn ajaldan basqa sóndire almaıdy.
Roman. Aýyrlaý bolsa da suraıyn, ol seniń halyq jaýynyń qyzy ekenińdi bilýshi me edi?
Venera. Biledi, bile tura súıedi.
Roman. Sen meni qatty qýanttyń, jıenim, onyń esesin bir jetiden qaldyrmaı men de qaıtararmyn. (Asyǵys ketedi.)
Marına men Venera ań-tań.
Venera. Ma... ma...
Shymyldyq
Altynshy sýret
Daýys. Jeti Kún, jeti túnge sozylǵan tergeý solaı qasqyr qataldyqpen bastalǵan edi, ýyty bir tolastamastan solaı aıaqtalyp keledi. Nurlan qazir ólim halinde, ol Veneranyń atynan basqa sózdiń barlyǵyn umytqan sekildi,
Shymyldyq ashylǵanda kóretinimiz — álsirep jatqan Nurlan, estıtinimiz — sonyń yńyrsyǵan álsiz úni.
Nurlannyń daýsy. Venepa... Venera...
Sahna burynǵy qalpy.
Birinshi jendet sóılep júr, ekinshi jendet jazyp otyr.
1-jendet. «Satqyn». Joq olaı emes, «azǵyn» dep jaz. Azǵyn Taımanov eshqandaı qylmysyn moıyndamaǵany úshin qalǵan ómiri ıtterdiń talaýynda ótetin bolsyn. Joq, onyń bárin de syzyp tasta, biz de adambyz ǵoı, bylaı dep jaz. Otanyn satqan opasyz Taımanov jyndanýǵa jaqyndaǵandyqtan tergeý jumysy osymen toqtatylsyn. (3-jendet jazyp bolyp, 1-jendet qolyn qoıa bergen kezde Romannyń óktem daýsy estiledi).
Roman (oǵan ilese Beıkerdiń de daýysy estiledi). Kóter qoldaryńdy!
Beıker. Hende-hoh. (Jendetter qatty seskenip qalyp qoldaryn kótere bere qarýlaryn ala-sala azynatyp jiberedi, biraq qarsy atylǵan oqtan ózderi jamsap túsedi).
Roman. Nurlan, tirimisiń? Baýyrym...
Nurlan (aqyryn ún qatady). Venera... Sý...
Roman. Venerany qazir keltiremin. (Ákelingen sýdy, onyń aýzyna tosady). Mynany ish te, oǵan deıin áldenip al. (Nurlan sýdy syrǵytyp, aýyr dem alady.)
Nurlan. Men qaıdamyn?
Roman. Sen ómir men ólimniń shekarasyndasyń. Jatqan jerin bomba túsip qıraǵan bir ıesiz úıdiń podvaly. (Soldattaryna.) Tezinen aýrýhanaǵa jetkizińder de dárigerge aıtyńdar, halyq kórý úshin syrtqy jarasyn osy qalpynda saqtasyn.
Beıker. Bólshevıkterdiń adamshylyǵy qandaı ekenin óz kózderimen kórsin, radıo arqyly jar salyp, qala halqyn tezinen ortalyq alańǵa jınańdar.
Roman. Qala halqyna ózim aıtamyn, ol úshin tezinen radıonyń jelisin meniń qolyma jetkizińder. (Eki soldat Nurlandy qoltyǵynan demeı kóterip alyp ketedi.)
Beıker. Bul eksperımenttiń oıdaǵydaı aıaqtalǵanyn polkovnık myrzaǵa tezirek jetkizeıin.
Roman Jetkizińiz, sol alańǵa óziniń de kelgenin tileımin, ony da jetkizgeısiz. (Beıker asyǵys ketedi.)
Roman (ólip jatqan jendetterdi aıaǵymen túrtedi). Myrzalar jendettik rolderińizdi jaqsy oınadyńyzdar. Ol úshin aıtylar alǵys ta, tartylar syılyq ta ázir, tezirek tirilińizder.
Úsheýi (jarysa atyp turyp, jarysa ún qatady). Haıl Gıtler!
1-jendet. Taǵy ne buıyrasyz?
Roman. Endigi buıryq mynandaı: birińizde az, birińizde kóp, úsheýińizde on toǵyz adamnyń qany bar. Sol otandastardyń jazyqsyz tógilgen qany úshin, adamshylyq ar úshin... (Atyp-atyp jiberedi, úsheýi de qulap tútedi.)
1-jendet (qulap bara jatyp). Ah, bólshevık.
Roman. Bul sapar qatelesken joqsyń. (Ony taǵy da bir atady.) Endi meniń osy úıdiń tóbesin tóbelerińe qulatyp súıekterińdi kúlge aınaldyrmasqa amalym joq. Óıtkeni maǵan da jan kerek. (Shyǵar aýyzǵa baryp eleýsiz jerden bir shnýrdyń ushyn taýyp alady da, soǵan ot bere bastaıdy. Sham sónedi, soǵan ilese kúshti jarylystyń dúmpýi, qulaǵan úıdiń gúrsili, oǵan ilese radıodan Romannyń daýsy estiledi.)
Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Sóılep turǵan Roman Danılúk. Sóılep turǵan Roman Danılúk. Bizder búgin osy qalanyń molaǵa aınalǵan bir bıik úıiniń astynan adamdardyń birin-biri qalaı jegenin kórdik. Biz kórgendi sizder de kórińizder. Sol úshin birińiz qalmastan qalanyń ortalyq alańyna jınalyńyzdar!
Shym qaıta janyp, kóretinimiz — Shtols pen Roman. Olar alań ortasyna ornatylǵan mıkrofonnyń aldynda tur.
Roman (aınalasyna kóz jiberip). Men jańa ǵana kórdim, bizdiń qalanyń halqy áli de kep eken-aý.
Shtols. Jemtikti túgel kóretin bolsyn, ol úshin halyqty eki qatardan tizińiz.
Roman (mıkrofonǵa aýzyn taqap). Azamattar! Halaıyqtar! Biz ol jemtik adamdy shala-jansar kúıinde qazir aldaryńyzdan ótkizemiz. Alań úlken, oryn jetedi. Qaǵyspaı turyp, qapysyz kórý úshin eki qatardan tizbektelińizder.
Shtols. Taımanov myrzanyń jaqyndary bizdiń janymyzǵa kelsin deńiz.
Roman. Venera, Pavel, kelgen bolsa Marına apaı, alań ortasyna, bizdiń janymyzǵa kelińizder.(Pavel men Venera sahnaǵa shyǵa bergen kezde jan-jaqtan yzaly daýystar estiledi.)
— Azǵyndar!..
— Satqyndar!..
Roman. Mine, Nurlandy alańǵa qaraı ákele jatyr. (Mıkrofonǵa aýzyn taıap.) Beıker myrza, nege toqtadyńyzdar?
Beıker (jetip kelip). Taımanov myrza halyqtyń aldynan jaıaý ótkizýdi ótinedi.
Shtols. Tilegi qabyldansyn. (Beıker ketedi.)
Roman (mıkrofonda). Qadirli baýyrlar! Munan jeti Kún buryn bólshevıkterdiń qolyna túsip, búgin ǵana qutqarylǵan ınjener Nurlan Taımanov myrza qazir aldaryńyzdan ótedi. Biz ony jeti táýlik boıy adam kórmegen azap shekkenin eskerip mashınamen ótkizbekshi edik, Taımanov myrzanyń ózi sizdermen kózbe-kóz, júzbe-júz dıdarlasý úshin jaıaý ótýin ótingen eken, bizder onyń tilegin qabyl aldyq. Qazir ol sizderdiń aldaryńyzdan jaıaý ótedi. Demeýshiler — ózin qutqarýǵa qatysqan nemis armıasynyń eki ofıseri. Mine, onyń sizdermen dıdarlasý sáti bastaldy, qarańyzdar! Oǵan qaraı turyp, meni tyńdańyzdar! Bizder ony óziniń tilegi boıynsha sol qanǵa boıalǵan, jartylaı jalańash qalpynda aldaryńyzǵa ákeldik. Ol úshin aıyp etpeńizder. Onyń ústindegi sonaý qyzyl kóılek óziniń qany, sonaý keýdesiniń ár jerinen jalbyraǵan salpynshaqtar kóıleginiń jyrtyǵy emes, jyrymdalǵan denesiniń terisi.
Venera. O, qasiret! Osy kele jatqan anyq tiri adam ba? (Venera syrtqa tesile qaraǵan kúıi ilgeri bir-eki attap toqtaıdy. Beıker jáne bir ofıser Nurlandy súıemeldep keledi. Nurlan jańaǵy Roman baıandaǵan qaıǵyly túrde. Ol Venerany kóre sala qolyn jendetterden bosatyp alady da, táltirektep kele jatady.)
Shtols (Romanǵa kúbirlep). Bizder kútken shyndyqtyń aınasy osy ekeýiniń qazirgi sáttegi kózi, jaqsylap qarańyz!
Venera (ony estimegen sekildi, kózin Nurlannyń kózinen almastan kelip, sál qushaqtap, tizesin búge bastaıdy). Tym bolmasa tizeńdi qushaqtaıynshy,(Iilip baryp tizesinen otyra ketedi.)
Shtols. Jıenińizdiń jalyny mol eken mazdata bilińiz.
Pavel (ózine). Sol jalyn bolar senderdi órteıtin: (Ol mıkrofon aldyna jetip keledi.) Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Osy alańda turǵan bolarsyzdar, ásirese, sizder tyńdańyzdar adamzattyń jaýlary, jaýyzdyqtyń jendetteri. Bizder kegimizdi eshkimge de jibermeıtin jaǵy. Qanǵa —qan, janǵa— jan. Bul — bizdiń saltymyz, bul — bizdiń búgingi antymyz!
Roman (mıkrofonda). Qadirli baýyrlar! Endi Taımanov myrzanyń qandaı azap shekkenin tyńdańyzdar.
Nurlan Taımanovıch mıkrofonǵa jaqyndańyz.
Nurlan Pavel men Veneranyń demeýine súıenip mıkrofon aldyna keledi de, bar kúshin jıyp alady.
Nurlan. Qymbatty otandastar! Men qansyraǵan, majyraǵan, sol sebepti sóıleýge áli qalmaǵan janmyn. Meniń barlyq qanym aýyr soqqylardyń-astynda sýalǵan qan sýalsa jan qýarady. Meniń de janym keshikpeı qýarar. Biraq men sonda da ólmeımin... Men máńgi tirimin. Men osy jeti kúndik qandy sapardan sony, ózimniń jasaıtynymdy kerip qaıttym. Sondyqtan sizderdiń tilegim: eger meni óldi deýshiler bola qalsa, oǵan eshqashan da nanbańyzdar. Nanbańyzdar!
Qaınaǵan soǵys saryny, ańyraǵan azaly mýzyka óksip baryp óshedi.
Shymyldyq
EPILOG
Sahnanyń qaq tórinde aq mramordan jasalǵan, máńgilik oty mazdaǵan, tóskeıinde Nurlan men Paveldyń Altyn Juldyz belgisi bar sýreti jarqyraǵan bir eskertkishi tur. Sol eskertkishtiń aldynda bir býda gúl qushaqtap aq shashty ana tur.
Ana. Iá, ol ólgen joq. Onyń sonaý ortalyq alańda, nemis basqynshylarynyń aldynda qasqaıyp turyp: Eger meni óldi deýshiler bola qalsa oǵan eshqashanda nanbańyzdar!»—dep salǵan aıǵaıy meniń qulaǵymnan áli ketken joq, Ras, ol birneshe jyldan beri meniń jalǵyz ulym Pavelmen birge mynaý aq mramordyń astynda i;atyr, biraq olar máńgi tiri. Óıtkeni olar — Otan úshin alý — eń uzaq ómir súrý ekenin kórsetkender. Ras, olardyń kim ekenin kezinde eshkim bilgen joq. Olar — nemisterdiń bir jyl boıy azaptanyp qalpyna keltirgen eń alǵashqy alyp shahtasyn bir jetige jetkizbesten talqan etti, ony da kezinde eshkim bilgen joq. Olar — basqynshylardyń talaı shonjaryn sol talqany shyqqan shahtanyń astyna tirideı kómip jiberdi, ony da kezinde eshkim bilgen joq. Olar sol shahtada jumys istegen tutqyndardyń eki júz elýdeıin qutqaryp jiberdi, ony da kezinde eshkim bilgen joq. Biraq ol erlikterdiń birde-biriniń izi óshken joq, sondyqtan da olar ólgen joq. Ekeýiniń keýdesinde jarqyraǵan sonaý Altyn Juldyzdar, ekeýiniń mazarynda mazdaǵan mynaý máńgilik ot — sol máńgi jasaýdyń aıǵaǵy!
Shymyldyq
You Might Also Like
