InfoHub Logo

Ertede óz eńbegimen dáýlet qurǵan Momynbaı degen kisi bolǵan eken. Bul Momynbaı asqan jýas, ótirik sóılemeıtin, qaryp-qaser, jetim-jesirge   raqymdy,   jaqsy  adam eken. Sol elde sonymen qatar dúnıeni qurtqan, urlyq-qarlyq, zulymdyqpen aty shyǵyp, jeti qaraqshy atanǵan bir jeti qý bolǵan eken. Kúnderde bir kún bul qaraqshylar ózdi-ózi sóılesedi: «Momynbaı óz malyn baqqannan basqa eshbir kásip qylmaıdy, sonda da onyń dáýleti kúnnen-kúnge arta beredi. Biz qansha azaptanyp, tyryssaq ta dáýletimiz esh artpaıdy. Qoı, ne qylsaq ta amaldap osy Momynbaıdy qurtyp, dáýletin olja qylaıyq», – desedi. Osylaı ýáde baılasyp jóni kelse aldap, jóni kelmese urlap, eki-úsh jyldyń ishinde-aq qaraqshylar Momynbaıdyń azdy-kópti dáýletin qurtyp, joq qylady.

         Momynbaı dáýletten aıyrylyp, kedeı bolǵan soń, onyń burynǵy dos-joralary, aǵaıyndary, birge otyrǵan kórshiler muny tastap, kóship ketedi. Sóıtip, Momynbaı dáýletinen, aǵaıyn-týǵan, dos-joralarynan aıyrylyp, qara lashyq úı tigip, jalǵyz úı qalady. Lashyqtyń ishi tolǵan jas bala, kempiri bolsa aýrý, mal ataýlydan qalǵan jalǵyz-aq kók esek.

         Kúnderde bir kún Momynbaı kók esegine minip, jeti qaraqshylardyń aýlyna qaraı júredi. Aýylǵa jaqyndap kelgende, qaltasyndaǵy úsh-tórt kúmis teńgelerin eseginiń quıryǵyna qystyrady. Sonan soń aýyldyń jelkesinde, tóbeniń basynda tamasha qylyp otyrǵan qaraqshylarǵa kelip amandasady.

         — Momynbaı, mal basyń aman ba? Jolyń bolsyn! Qaı jaqqa barasyń? – deıdi qaraqshylar.

         — Shúkir, basym aman! «Malyń aman ba?» dep nesin suraısyńdar? Maldyń bárin ózderiń jıyp aldyńdar ǵoı! Mine, meniń endi bala-shaǵama qorek qylatyn da túk aýqatym bolmaǵan soń, el aralap, is tabylsa eńbek etýge kele jatyrmyn, – deıdi de qosh aıtysyp, Momynbaı jónine júre beredi.

         Bylaı shyǵa bere, qaraqshylarǵa baıqatpaı, qolyndaǵy bizben esegin saýyrǵa shanshyp qalady. Biz janyna batqan soń esek quıryǵyn kóterip qalǵanda, baıaǵy kúmis teńgelerdiń bireýi túsip qalady, taǵy bir teńge túsedi.     Sóıtip, esektiń quıryǵyndaǵy kúmis teńgeniń bári de jerge túsip qalady. Momynbaı baıqamaǵan bolyp, artyna qaramastan júre beredi. Qaraqshylar esekten kúmis teńge túskenin kórip, tań qalysyp turady. «Bul ne ǵajap is, munyń mánisin bilý kerek», – dep, erteńine bári attanyp, Momynbaıdyń úıine keledi.

         — Momynbaı, keshe sen bizben qosh aıtysyp kete bergende, esegińnen kúmis teńgeler quıylyp qaldy. Munyń mánisi qalaı? Jasyrmaı, rasyn aıtshy, – deıdi.

         — Baıaǵy malymnan qalǵany – jalǵyz osy kók esek. Osynyń arqasynda úı ishim ash, jalańash bolmaı otyr. Bul esektiń qasıeti sol – suly jegen kúni kúmis teńge túsedi, arpa jegen kúni dilda túsedi, – deıdi. Qaraqshylar muny estip, tań qalysyp, shetke shyǵyp keńesedi: «Bunyń sol jalǵyz esegin urlap alǵanymyz endi maqul bolmas, qansha bolsa da aqsha berip, bul esekti satyp alaıyq. Bergen aqshamyzdy tez-aq óndirip alamyz ǵoı!» – deıdi.

         — Momeke! Bul esegińizdi bizge sat! – deıdi.

         Momynbaı:

         — Bala-shaǵam aýqat qylyp turǵan jalǵyz esegimdi satpaımyn! – dese de qoımaı, kóp dilda berip, esekti alyp qaraqshylar aýylyna qaıtady.

         Erteńine esekti arpaǵa ábden toıǵyzyp: «Munyń ónerin kóreıik!» – dep, qaraqshylar bári jıylyp esekti jyǵady, tórt aıaǵyn qatty qylyp baılaıdy. «Esekten túsken altyn shashylmasyn»,— dep, bir-ekeýi qap tosyp turady. Qalǵandary qoldaryna bir-bir aǵash toqpaq alyp, esektiń ishin toqpaqtaı bastaıdy; arpaǵa toıǵan esek toqpaktan ólip ketedi de, olar qabyn ustap úıine qaıtady. Momynbaıdyń aldaǵanyn bilip, kek alý úshin, erteńine qaraqshylar Momynbaıdyń úıine qaraı júredi. Momynbaı bulardyń kele jatqanyn kóredi. Esek satyp alǵan kóp dildanyń qalǵanyn qoıdyń ishegine toltyrady da, kempirdiń moınyna baılaıdy.

         Qaraqshylar úıge kire bergende, sen esiktiń bir jaǵynan shyǵa qash, men qolyma pyshaq alyp, balaǵattap, seni qýaıyn. Sen qashyp baryp, jyǵylǵan bol, men seni pyshaqpen baýyzdaǵan bolarmyn. Moınyńdaǵy ishekten qan aǵar. Sen qoryldap ólgen bol da qal! Birazdan soń men qara sybyzǵymdy tartyp, seni julmalap: «Ne qylyp jatyrsyń? Tur!» – dep basyńa tepken bolam. Sen: «Oı, qatty uıqtap qalyppyn ǵoı!» – dep ushyp tura kel, – deıdi.

   Sol eki arada qaraqshylar kelip, attaryn baılap, úıge kire bergende, kempir esiktiń ekinshi jaǵynan shyǵa qashady. Momynbaı ashýlanǵan bolyp, kempirdiń artynan qýa shyǵady. Kempir qashyp baryp, jyǵylady. Momynbaı artynan jetip baryp, qolyndaǵy pyshaǵymen jyǵylyp jatqan kempirdi «baýyzdap» jiberedi, kempirdiń tamaǵynan qan aǵyp, qoryldap, ólip qalady. Momynbaı úıge qaıtyp kelip, ashýlanǵan bolyp otyrady. Qaraqshylar muny kórip, Momynbaımen sóılesýge bata almaıdy. Birazdań soń Momynbaı ashýy tarqaǵandaı bolyp, keregeniń basynda turǵan qara sybyzǵyny alyp, tartyp-tartyp, ólip jatqan kempirdi:

         — Ne qylyp jatyrsyń? Tur! – dep, basyna tepken bolady.

         Kempir tirilip: 

         — Oı, qatty uıyqtap ketken ekenmin ǵoı! – dep, ushyp tura keledi.

         Qaraqshylar muny kórip, tań qalysyp:

         — Momynbaı,   bul  ne   ǵajap is? – dep suraıdy.

         — Munda ǵajap is joq. Bári mynaý sybyzǵynyń qasıeti. Ártúrli kúıdi oınap-oınap, ólgen kisiniń basyna tepseń, ushyp tura keledi, – deıdi ol.

         Qaraqshylar búǵan tań qalysyp:

         — Momeke, osy sybyzǵyńyzdy satshy! – dep, jabysady.

         — Ata-babamnan mıras bolyp qalǵan jalǵyz sybyzǵyny da maǵan kópsindińder me? Sybyzǵymdy satpaımyn, – deıdi Momynbaı.

         Qaraqshylar jabysyp, qoımaıdy. Aqyrynda, kóp dilda berip, sybyzǵyny satyp alyp, aýlyna qaıtady. Úılerine kelse, báriniń de áıelderi aýyl qydyryp ketken eken. Bular áıelderine qatty ashýlanyp, barǵan jerlerinen taýyp  alyp, bári de áıelderin baýyzdap tastaıdy. «Sońynan sybyzǵy tartyp, tiriltip alamyz ǵoı!» – dep oılaıdy. Birazdan soń bireýi sybyzǵyny tartyp-tartyp kelip, áıelin basqa tebedi. Ol turmaıdy. Ekinshisi kelip, áıelin basqa tebedi – turmaıdy. Úshinshisi kelip tebedi – o da turmaıdy. Sóıtip, jeteýi de áıelin óltirip alady.

         Momynbaıdyń taǵy aldaǵanyna kózi jetip, qaraqshylar yza bolyp, Momynbaıdy tiri qoımaýǵa bel baılaıdy.

         Bul eki arada Momynbaı kempirine:

         — Jeti qaraqshyǵa men de qolymnan kelgenimdi qyldym. Endi olar maǵan meılinshe óshikti, ósh almaı qoımas. Men azyq-túligimdi, tósek-ornymdy alyp, anaý úlken joldyń ústindegi qara molaǵa baryp jataıyn, kesh saıyn úıge kelip júrermin. Eger qaraqshylar meni surap kelse, sen jylaǵan bolyp: «Úsh-tórt kún boldy, qaza jetip, dúnıeden qaıtty. Molasy anaý turǵan degeısin», – dep, kempirge úıretip, Momynbaı azyq-túligin, tósek-ornyn alyp, baıaǵy jol ústindegi qara molanyń ishine kirip jatady.

         Munan soń birneshe kún ótkennen keıin, qaraqshylar Momynbaıdyń úıine kelse, qara kıip, shashyn jaıyp, betin jyrtyp, daýys salyp, jylap otyrǵan kempirdi kóredi.

         — Eı, báıbishe, ne boldy? – dep suraıdy.

         — Táńiri áýeli jarly qyldy, eńbek etip mal jınaldy, odan sansyz maldy, sanaýsyz qazynamdy aldy. Aqyrynda   qoınymdaǵy baıymdy aldy. Úsh-tórt kún boldy, qaza jetip, shalym dúnıeden qaıtty. Molasy anaý, úlken joldyń ústindegi qara mola, – deıdi.

         Muny estip, qaraqshylar: «Qap, tirisinde óshimizdi ala almaı qaldyq-aý!» – dep kóp ókinip, aýyldaryna qaıtady.

         Bir kúni jeti qaraqshy bir kerýendi talap, kóp altyn, kúmis olja alyp, úılerine qaıtyp kele jatyp, naq Momynbaıdyń molasyna keledi. Qaraqshylardyń bireýi: «Mynaý Momynbaıdyń molasyna kirip oljamyzdy bólip alsaq qaıtedi?» – deıdi. Qasyndaǵylary muny maqul kórip, bári de attarynan túsip, qap-qap altyn, kúmisti alyp, molaǵa kirse, Momynbaı tósekte jatyr eken. Bas jaǵynda bir saba qymyz, tabaq-tabaq pisken et tur. Muny kórip, qaraqshylar: «Apyrym-aı, mynaý Momynbaı, ımandy bolyp, jumaqqa kirgen eken! Qarashy, kórinen shyǵyp, tiri kisideı jatqanyn. Et-qymyz degenin mynaý», – dep oılaıdy. Tań qalysyp turyp, aqyrynda otyryp oljalaryn bólisedi. Altyn, kúmisti jetige bólip úıip, qoıyp: «Myna bólimdi men alamyn», – dep bireýi aıtyp: «Joq, muny men alamyn!» – dep, ekinshisi talasyp, jaq-jaq bolyp jatqanda Momynbaı:

         — Eshqaısyń da almaısyń, munyń bári de meniki! – dep, ornynan ushyp tura keledi.

         Muny kórip, qaraqshylardyń esi shyǵyp, moladan júgire-júgire shyǵyp, attaryna minip alyp, aldy-artyna qaramastan aýyldaryna qashady. Bular ketken soń, Momynbaı altyn, kúmisti jıyp alyp, úıine aparyp beredi. Qaraqshylar aýylyna kelip, esterin jıyp alǵan soń:

         — Bul Momynbaı tirisinde bizge qansha qorlyq kórsetip edi, endi ólgende de tek jatpaı, qansha oljamyzdy alyp qaldy. Munan qaıtsek óshimizdi alamyz? – dep keńesedi.

         Sonda bireýi turyp:

         — Eń bolmasa molasyn qorlaıyq! – deıdi. Bári de muny maqul kórip, attaryna minip. Momynbaıdyń molasyna qaraı júredi. Momynbaı bulardyń, ne oımen kele jatqanyn sezip, molanyń ishine ot jaǵyp, bir istik temirdi qyzdyrady da, qaraqshynyń bireýi molanyń basyna shyǵyp tóbesindegi tesikke taıap: «Má, bálem, saǵan!» – dep, quıryǵyn túrip, otyra bergende, Momynbaı qyzarǵan istik temirdi basyp alady. Qaraqshy záresi ketip, artyn qolymen basyp moladan tura qashady.

         Biraq ol qasyndaǵylaryna quıryǵyna tańba basylǵanyn sezdirmeıdi. Ekinshi qaraqshy kelip, otyra bergende, Momynbaı onyń da quıryǵyna ystyq temirdi basyp alady. Sóıtip, ósh alýǵa kelgen jeti qaraqshy quıryqtaryna tańba basqyzyp, aýyldaryna qaıtady.

         Qaraqshylar ketken soń Momynbaı nárselerin jınap alyp, úıine kelip, baıaǵydaı sharýasyn istep tura beredi. «Momynbaı ólip tirilipti», – degen habar tez-aq elge jaıylyp, aqyrynda hannyń qulaǵyna tıipti. Han muny estip qaıran qalyp, Momynbaıdy shaqyrtyp alady.

         — Aı, Momynbaı, seni óldi dep estip edim! Sen qalaısha tirildiń? – deıdi.

         — Taqsyr! Meniń ólgenim ras edi, artymda jesir qatyn, jetim balalarym, qansha malym, qazynam, jeti qulym qalyp edi; sol quldarym jetimderdiń sózin tyńdamaı, zorlyq-zombylyq kórsetip, maldaryn bólisip alyp, qashyp ketipti. Jetimder mundaı qorlyq kórip jylaǵan soń, jasaǵannyń sol jetimderge raqymy túsip, men tirildim, – deıdi.

         Han muny estigen soń tań qalyp, quldardyń qylǵan isine qatty ashýlanyp:

         — Momynbaıym, seniń ol quldaryń osy kúni qaıda ekenin bilesiń be? – deıdi.

         — Bilemin, taqsyr! – dep, baıaǵy jeti qaraqshyny kórsetedi. Han jasaýyl jiberip, jeti qaraqshyny alǵyzyp:

         — Sender jetimderge nege zorlyq qyldyńdar? – dep, qaharlana bastaıdy.

          — Taqsyr! Biz eshkimge zorlyq qylǵanymyz joq jáne eshqashan qul bolǵan emespiz, – dep, qaraqshylar bezekteıdi. 

         — Taqsyr! Men jańylsam, jańylǵan  shyǵarmyn. Meniń quldarymnyń tańbasy bar edi. Eger de bularda tańba  joq bolsa, bular meniń  qulym  bolmaǵany, – deıdi Momynbaı.

         — Seniń quldaryńnyń tańbasy qaı jerinde edi? – deıdi han.

         — Meniń quldarymnyń istik temirmen salǵan quıryqtarynda tańbasy bar, – deıdi Momynbaı. Han dereý qaraqshylardy sheshindirip qarasa, Momynbaıdyń aıtqany ras eken. Sonan soń han jeti qaraqshyny mal-janymen Momynbaıǵa buıyryp beripti.

         Sóıtip, Momynbaı dushpandaryn  jeńip, maqsatyna jetipti.

---