InfoHub Logo

Men Lenıngrad fınans akademıasynyń janyndaǵy mamandyq jetildirý kýrsyn aıaqtaǵannan keıin, SSSR ónerkásip bankiniń Almatydaǵy qazaq kontorynda ekonomıs-konsýltant bolyp qyzmet atqardym.

1935 jyldyń noıabrinde Orta Azıa Soǵys Okrýginiń Tashkenttegi mashyqtandyrý ortalyǵyna zapastaǵy komandırler shaqyryldy. Soǵan kelgenderdiń ishinde men de boldym. Bizdiń toptyń komandıri orta boıly, aryqsha kelgen, oıly qońyr kózdi, sopaq bet polkovnık Pavel Vahalov boldy. Eki "Qyzyl Tý" ordendi, azamat soǵysynda eskadronnyń alǵyr komandıri bolǵan kisi edi ol. Pavel Vahalov sıaqty qos ordendi komandırler ol kezderde búkil Orta Azıa men Qazaqstanda úsheý-aq edi. Qalǵan ekeýi polkovnık I.V.Panfılov pen qazaq azamaty Jarmuhamedov qana bolatyn.

Bizdiń jıynnyń ekinshi tobyna sabyrly, qarapaıym, suńǵaq boıly sary kisi — maıor Stepan Chıstákov basshylyq etti. Ol buryn atqyshtar batalónynyń komandıri bolǵan eken.

Azamat soǵysynan alǵan aýyr jaraqattyń saldarynan Pavel Vahalov syltı basyp júretin. Ol — qyzý qandy, jyldam kisi. Ádette aıaǵynyń kemistigin umytyp ketip, bizge sap túzeýdiń joldaryn, qarý ustaýdyń tásilderin, gımnastıkalyq jabdyqtarda jattyǵýdyń ádisterin, kedergini alý amaldaryn ózi qyzbalyqpen qumarlana kórsetýshi edi. Múgedektiń aty — múgedek qoı. Atty áskerdiń ádettegi dástúr sabazdyǵyn saqtap, ol jattyǵýlardy qanshama yntasymen kórsetse de, kemistiktiń aty — kemshilik ekenin kórsetip turatyn.

Sony kóre turyp, «Meniń aıaq-qolym saý ǵoı, bul kisiden men jaspyn ǵoı, ne betimmen munyń tilin almaımyn, úıretkenin úırenbeımin» degen oı jan terbetip, qara terge salyp bizdi jumsaıtyn...

Pavel Vasılevıchti biz jolyqqannan-aq aǵa tuttyq. Ol meıirimdi, kishipeıil, ózinen úlkenge izet etip syılaı biletin, ózinen kishige qamqorlyq jasap, kerek bolsa, mápelep erkelete biletin, kerek bolsa qujyrta biletin sovet komandıri ekenine biz túsinýshi edik. Qansha ashýlanyp, qansha urysyp, eki aıaǵymyzdy bir etikke tyǵyp qýyryp alǵan kezde de, ol bizdiń arymyzǵa, namysymyzǵa tıip, kemite sóıleý degendi bilmeıtin.

Sen de adamsyń, saǵan baǵynyp turǵan da adamdar, olardyń ar-namysy bar, kemitpeı, muqatpaı bılegin,— degen sózin Pavel Vasılevıch bizge birneshe ret qaıtalap aıtyp beretin.

Ol kisi bizge kerekti sabaq bergende esh nárseni oqymaıtyn. Qaljyń-ázilderin aralastyryp, bizdi kúldirip sóıleıtin. Biraq ta qaljyńy da, ázili de negizgi oı sheńberinen shyqpaıtyn. Men ózim egde tartqanda qazir esime alyp, qazir oılap otyrmyn. Ol kisi tabıǵatynan aqyn kisi edi. Oqyrmandar ustazyn asyra maqtap jiberipti dep oılamasyn — aqyndyq aldymen mıda, odan keıin oıda, júrekte. Uıqasqa qul bolǵandar aqyn emes. Aqyn bolý úshin aldymen tereń oı kerek, tebirentetin júrek kerek... Pavel Vasılevıch ómirinde bir shýmaq óleń jazǵan kisi emes. Men ol kisini aqyn dep otyrǵanym, onyń tereń oıy, meıirimdi eljiregen júregi, keıde qýanyshty, keıde muńdy úni.

Bir jetiden soń ol bizdiń topty jıyrma adamnan úsh shaǵyn topqa bólip, árqaısysyna basshy taǵaıyndady.

— Ushqan qus, júgirgen ań, ósimdik, adamǵa da jaratqan bir-aq ómir beredi. Biz ýaqytty baǵalaı bilmeımiz, bizdiń úlken qatemiz sonda. Keıbireýimiz ókimet bop, kókiregimizdi shirene joǵary kóterip, basqalardyń ýaqytyn baǵalamaımyz. Myljyńdyqpen solardyń ýaqytyn utamyz. Bul aqyldylyqqa jatpaıdy. Sender meniń qaramaǵyma keldińder, men senderdiń bastyǵyńmyn. Bastyqtyǵyma shirenip, senderdiń ýaqyttaryńdy urlaǵym kelmeıdi. Sender de meniń ýaqytymdy urlamańdar. Maǵan da jan kerek. Ókimet pen partıanyń tapsyrmasyn oryndaý — bizge azamattyq paryz! Bir-birimizdi durys túsineıik. Otan aldyndaǵy paryzymyzdy aqyldasyp otyryp oryndaıyq. Men senderge senemin, sender de maǵan senińder... Kelistik pe, joldastar?— dep kúldi. Biz de kúldik:

— Kelistik!

Tuıyq minez, ádepti jaýynger túrkpen jigiti inilik retinde aqalteke tuqymynyń ásem tory sáıgúligin Vahalovtyń aldyna kóldeneń tartady, qoltyǵynan súıep attandyrady. Komandır bizben qoshtasyp, ázirlikteriń sátti bolsyn dep arǵymaǵyn taqymdap shaba jóneletin. Egde tartsa da erden túspegen komandırimizdiń sońynda eki kózimiz tórt bop biz qalýshy edik...

Óz betimizshe daıarlaný kezderinde biz bes-alty adamnan toptanyp aqyldasyp, kelesi kúngi sabaqty ázirleıtinbiz. Aramyzda buryn vzvod, rota komandırleri bolǵan, ómirdiń ashshy-tushshysyn tatqan, azamat soǵysyna belsene qatysqan, onyń qıynshylyǵyn meılinshe kórgen, tájirıbeli egde tartqan kisiler de bar. Olardyń kóbiniń jastary menen bir-eki múshel úlken edi... Eń kishisi men bolatynmyn.

Býhgalter Býsın tamasha gımnast; kolhoz bastyǵy Krasnonosov asa sheber saptyń adamy, ınjener Sorokın balıstıka men artılerıa isin jaqsy biledi; aýdandyq tutynýshylar odaǵynyń bastyǵy ózbek Ahmetov ýstavynyń barlyq taraýlaryn jatqa biletin (biz ony qurandy jaqsy bilgen «qarıdaı» «ýstavshy» dep ataýshy edik); tatar muǵalimi Sharapov qarý-jaraqty jiliktep ajyratyp, omyrtqadaı jik-jigin taýyp qosa biletin edi, tergeýshi Pashkovskıı aıaǵyn abaılap basyp, ár sózin tizgindep sóıleıtin kisi edi... Ol, ásirese, taktıkalyq mashyqtarda tereń oılanyp, tujyrymdy pikirin aıta bilýshi edi. Zavhoz Starostın bolsa, kazarmadaǵy, aýladaǵy, jaýyngerdiń buıymdary turatyn bólmedegi, jattyǵý alańdaryndaǵy baıqalǵan beıberekettikke jany qas, uqyptylyqtyń quly edi... Jıylmaǵan tósek, abaısyzda túsip qalǵan shúberek, bári-bári ol kisiniń nazarynan tys qalmaıtyn. Vahalov adam tanıtyn kisi bolǵandyqtan, Starostındi bizdiń topqa starshına etip taǵaıyndady. Al, meni jasym da, shenim de kishi retinde onyń kómekshisi etip qoıdy.

Mashyqtaný ońaı emes. Mashyqtandyrý úshin qarajat kerek, qaırat kerek. Úırený úshin qarý kerek, jaraq kerek. Olar ońaıǵa túspeıdi. Starostın solardyń aýyrtpalyǵyn meniń moınyma júktedi. Erteńgi bizdiń toptyń mashyqtanýynyń aýyrtpalyǵy meniń moınymda boldy. Shyr kóbelek aınalyp júgirip júrmin. Bir nárse bar bolsa, bir nárse joq. Maǵan sengennen keıin, joq nárseni de tabýǵa mindettimin. Jetpegendi jetkiz dep Starostın meni qýdalaıdy. Ol kezde jas kezim. Starostın ne aıtsa, aldyna qalt turyp, onyń tilin ala júgiremin...

Bizdiń top qaljyń retinde Starostındi bizdiń «general» dep atady, al, meni bolsa «Ofıser osobogo porýchenıa generala Ento» dep atady. («General Starostın» sózge olaq kisi edi. Maǵan buıryq bergende «Ia porýchaıý vam — ento» dep sóıleıtin, onyń «entosy»—«eto» degen sózi edi...). Sodan bastap qaljyń-ázil retinde bizdiń topta ekeýimiz de kúlki boldyq.

Vahalov tań sáride, biz oıanbastan kelýshi edi. Tańerteńgi dene shynyqtyrý jattyǵýyn kózimen kórip, ózi basy-qasynda bolyp, sonan soń arǵymaǵyna minip, azanǵy shaıyn ishý úshin úıine qaıtyp ketýshi edi. Sodan mashyqtaný aldynda bes mınýt qalǵanda uqypty qaıtyp keletin.

Ár toptyń basshylarynan mashyqtanýǵa daıyndyq jóninde raport qabyldap, Starostınnen de ár mashyqtaný ornynyń daıyndyǵyn sabyrly suraıtyn. Sonan soń Vahalov búgingi sabaqty qaısymyz qandaı taqyrypta ótkizetinimizdi habarlaıdy da:

— Toptardy sabaq ótetin oryndaryna aparyńdar, — dep buıryq beretin.

Ózi ár toptyń arasynda bolyp, mashyqtanýymyzdy synap júretin. Ol kisi eshkimniń sózin bólip zirkildep eskertpe jasamaıtyn. Mashyqtaný sońynda «Búgin biz ne istedik, ne taptyq? Erteń ne isteýimiz kerek? Búgin biz birneshe oǵash qate jiberdik. Ony men de, sender de sezip otyrsyńdar. Búgingi qatalyǵymyzdy erteń qaıtalaý bizge jaraspaıdy. Ár jónniń jigin taba bileıik, joldastar», — deıtin.

— Dushpan syryn aıtpaıdy. Biraq ta tamyryn ustap, syryn bilý — komandırdiń negizgi mindeti. Shahmat oınaı bilmeıtin komandır — komandır emes... Shahmatty oınaı bilý úshin tereń oı kerek... Men búıtsem, bul qaıter eken dep oılamaǵan oıynshy, oıynshy emes... Túbin oılap oınaý kerek shahmatty. Shyraqtarym, soǵys ta shahmattyń bir túri... Oılamaǵan komandır soǵysta opyrylady... Óz obaly ózine, biraq ta sonyń qaramaǵyndaǵylar qyrylady... Komandırdiń bir oqys oıy halqymyzǵa qymbat túsedi. Ómir jaǵynan qymbat túsedi... Sol sebepti bizdiń mańdaıaldy mindetimiz: el dese eńiregen erlerdi qan maıdan da oryndy jerine jumsaı bilý... Sol sebepti komandırdiń mindeti — aýyr mindet. Osyǵan túsinýlerińizdi suraımyn...

— Men de bala bolǵam bir kezde, men de jasóspirim jigit bolǵam bir kezde... Sender de bala bolǵansyńdar bir kezde, sender de jańa óspirim jigit bolǵansyńdar bir kezde... Aq sútin bergen ana, adal kúshin jumsaǵan ata bizdiń qaramaǵymyzǵa bópelegen, mápelegen uldaryn soldat etip berip otyr... Senip berip otyr. Otannyń aryn, bostandyǵyn, táýelsizdigin qorǵasyn dep berip otyr... Soldatyńdy aıalaı bilgin. Bastyqpyn dep mańǵazdanba. Shenińe qutyrma... Aqylyń bolsa, sheniń men shekpenińniń qadirin bile bil...— Vahalov sońǵy sózderdi qolyn sermep kóterińki daýyspen aıtty.

Starostın meni óziniń «qolbalasyndaı» júgirtip, jyrtyq-ketiktiń, jetispeı jatqan jerdiń bárine jumsaı beredi... Tártiptiń aty — tártip, oryndaýǵa týra keledi.

Bizdiń tobymyzda ashyq partıa jınalysy bolyp ótti. Muǵalim Sharapov halyqaralyq jaǵdaı jóninde baıandama jasady... Vahalov ta prezıdıýmda otyrdy. Starostın óziniń «osyny sizge tapsyramyn» deýimen meni júgirtip qoıyp edi. Men zalǵa keshigip kirdim. Baıandamashy aýǵannyń Amanýlla hanynyń taqtan túskeni jaıly, Bachı-saqaý kóterilisi týraly aıtyp tur eken. Basyn estimegen baıandamanyń aıaǵyna túsine almaı otyra berdim.

Baıandamadan keıin birinshi bolyp býhgalter Býsın sóıledi. Ol óz sózin tarıhı jáne geografıalyq anyqtamalarmen aıqyndaı otyryp, Mýsolınıdiń Abıssınıaǵa (Efıopıa) jasaǵan agresıasy jaıly shegemen qaqqandaı dáleldep sóıledi.

— Jabaıy jatqan Efıop halqy Mýsolınıdiń tankterine taıaqpen qarsy shyqty... Mýsolını qoldanǵan ý — ıprıt halyqqa búrkildi... Ol ý adamnyń denesine tıse, qanyn qaınatyp óltiretin ý edi. Jan saqtaý úshin efıoptar ý tamshysy tıgen denesiniń jerin ý taratpaý úshin ótkir pyshaqpen kesip tastaýǵa májbúr boldy. Ózi túgil basqa adamǵa pyshaq jumsaý ońaı emes. Biraq ta efıoptar soǵan májbúr boldy. Sol habardy oqyp otyrǵan kezimde adamnyń aıýandyǵyn men birinshi ret túsindim. Adam aıýan emes, adamdy aıýan etken ımperıalızm... — dep sózin doǵartty.

Men muǵalim men býhgalterdiń sózderiniń oralymdylyǵy men olardyń jan-jaqty bilimine balasha qyzyǵyp otyrmyn. Ózge sheshender de qyzý, utymdy sóıledi. (Maǵan ol kezde bári jańalyq edi.)

Injener ındýstrıamyzdyń órkendeýi men sovettik tehnıkanyń jetile túskenin aıtsa, kolhoz bastyǵy qulaqtarmen taptyq bitispes kúreste jeńip, kolhoz qurylysynyń órkendegenin áńgimeleıdi. Aýdandyq tutynýshylar odaǵynyń bastyǵy NEP dáýirinen sovettiń memlekettik jáne kooperatıvtik saýdasyna kóshkenimizdi, munyń artyqshylyǵy men aldaǵy bolashaǵy jaıly aıtty.

— Taǵy da kim sóıleıdi, joldastar?

— Osymen sózdi jınaqtasaq degen usynys bar, — dedi ornynda otyryp Pashkovskıı.

— Qalaısha? Máselemiz óte mańyzdy. Múmkindiginshe joldastar kóbirek talqylaǵany durys emes pe...

— Al, káne, kim sóıleıdi... Búgin bul ashyq partıa jınalysy ǵoı. Aramyzda partıada joq jıyrma bes adam otyr. Solardan sóılegeni Býsın ǵana. Menińshe, ol óte jaqsy sóıledi... — dedi jınalys basqarýshy Krasnonosov. Men Býsındi partıada joq dep oılamaýshy edim. Ózim bolsam, ol kezde partıada joqpyn.

— Káne, batylyraq, belsendirek bolaıyq, joldastar... Ózimizdiń isimiz jaıly tolǵaýǵa da bolady ǵoı, — dedi jınalys atasy.

Uzaq únsizdikten keıin Starostın qol kóterdi.

— Iá?.. Starostın joldas pa!?— dedi jınalys atasy, úmiti úzilgendeı saryla kútip otyryp qarmaǵyna áldeneni iliktirgen balyqshydaı qýanyp...— Sóıleńiz, sóıleńiz.

— Shynymdy aıtaıyn, halyqaralyq másele jaıyn jete uǵyp, jaqsy bile bermeýshi edim,— dep bastady sózin Starostın. — Alaıda, meniń túsinýimshe, Bachı-saqaý degenimiz musylmandardyń naǵyz baspashysy eken. Men Ibragımbektiń baspashylaryna qarsy kúresip edim. Kerek bolsa — bul baspashylardy da týrap salarmyz... Men óz halqy úshin aıanbaı kúresip, táninen et kesse de shydap júrgen abıssındyqtar naǵyz batyr el me dep qaldym... Al, olardyń Haıselase Birinshisi bizge tap jaýy bolǵanmenen, jaýyngerlerin bastap, ózi bastap dushpanǵa atoı salǵanyna men óte rıza bolyp otyrmyn. Mýsolını, árıne, Italıanyń ıtarshysy, nemistiń — Gıtleri, ıspannyń — Frankosy, bári de silimtikter... Onyń ústine ózderiniń samuraılarymen japondar da qylyshyn qaırap qutyryp otyrǵanyn sezdik.

Al, endi óz isimizge keleıikshi. Men toptyń starshınasymyn. Men tártip jaǵyn baqylaýym kerek, ol — meniń azamattyq mindetim. Erteńgi mashyqtanýǵa kerekti qural-jabdyqtardy ázirleý de meniń mindetim. Onyń ústine tamaq jaıyn (erteńgi, túski, keshki as), kórpe-tósek jaıyn men oılamasam bolmaıdy. Kezinde kıim-keshek aýystyrtyp, topty monshaǵa aparý taǵy bar... Ras, meniń kómekshim bar. Ózi partıa múshesi emes, alaıda elgezek, tártipti jigit. Ár tapsyrmamdy yjdahatpen oryndaıdy. Ol ekeýimiz óz betinshe ázirlený jumysyna kóbinese qatysa almaımyz. Momyshulyn osyndaǵy joldastardyń keıbireýleri «ofıser osobogo porýchenıa generala Ento» dep ottaıdy. Ózderińiz aıtyńyzshy, osy durys pa eken? («Ento» degeni — menmin.)

Qyzyl Armıanyń jas komandırin «ofıser» dep, meni «general» atandyrypty... Bul ne degen bizdi mazaqtaý? Momyshuly soǵysty kórgen joq. Al, men bolsam, patsha ókimeti men aqtarǵa qarsy kúreskenniń birimin. Meniń jasymdy nege syılamaısyńdar? Men senderden osyny kútip pe edim, inilerim? Sonda qalaı bolǵany? Biz Momyshuly ekeýimiz basshymyz aıtqan buıryqty buljytpaı oryndaı beremiz. Onsyz bolmaıdy ǵoı, joldastar-aý! Tártiptiń aty — tártip. Men aıtarymdy aıtyp boldym, — dep Starostın aýyr kúrsinip oryndyqqa sylq etip otyrdy.

Vahalov óz sózinde búgingi baıandama men shyǵyp sóıleýshilerdiń oryndy pikirlerine, mazmundy áńgimelerine rızashylyǵyn bildirdi.

Sońǵy jyldardaǵy soǵys oqıǵalary aldaǵy bir soıqannyń surqıa habarshysy sıaqty kórinetinin aıtty ol. Birqatar býrjýazıalyq áskerı teoretıkterdiń boljamdaryn eske saldy. Elimizdiń qorǵanys ázirligi jaıly aıta kelip, árbir zapastaǵy komandırlerdiń daıyndyǵyn, bilimin arttyryp shynyǵý, qajet bolsa ár bólimsheni naǵyz komandırlershe batyl basqaryp ketý jaıyn sóz etti. Sonan soń Vahalov mashyqtanýdyń alǵashqy jartysynyń qorytyndysyn shyǵaryp, ekinshi jartysyn da jaqsy ótkizý jolyndaǵy mindetterdi atap ótti. Jeńil ázilmen qoshtaı otyryp, Starostınniń yqylasy men yntasyn quptady. Men jaıly da jyly lebiz bildirdi. Ekeýimizden joldastardyń bizge qoıǵan ázil atyn kóńilimizge aýyr almaýdy surandy. Sóziniń sońynda Vahalov tolǵanyp turyp, barshamyzǵa oı tastaı sóıledi.

— Halqymyz «Saqtyqta qorlyq joq» deıdi. "Saqtansań, saqtaımyn" degen sóz bar. Sizderden nesin jasyraıyn, eger aldaǵy kezde soǵys bola qalsa, biz soǵan barynsha daıyn bolýymyz kerek. Osy jınalysta Chıstákovtyń toby bizdi sosıalısik jarysqa shaqyrǵanyn habarlady. Biz qabyl aldyq.

"Sońǵy túıeniń júgi aýyr" degendeı, mashyqtaný aıaqtalar aldyndaǵy eki aptanyń aýyrtpalyǵy bizge ońaıǵa túsken joq. Vahalov árqaısymyzdy kóz aldynan tasa etpeı, qadaǵalap júrdi.

Aqyrǵy úsh kún boıy okrýgtiń áskerı daıyndyq jónindegi basqarmasynyń nachalnıgi komdıv1 Brılev tórt komandırmen qosylyp bizdiń mashyqtaný tájirıbemizdiń qorytyndysyn tekserdi. Ony ásker tilinde synǵa salý — ınspektırovanıe deıdi. Ol suńǵaq boıly, badyraq kók kózdi, tańqy tanaý, baısaldy, baıypty kisi bolatyn. Ásker tilinds ınstrýktırovanıe degen sóz — nusqaý, aqyl aıtý degen maǵynada. Inspektırovanıe degen sóz — synnan ótkizip, emtıhan alý degen maǵynada. Synnan ótip, emtıhan berý aldynda kim qobaljymaıdy. Sorevnovanıe degen sóz — báıgege qosý degen maǵynada. Chıstákov tobymen bul synaýda biz báıgege qosylyp otyrmyz. Báıgede kimniń artta qalǵysy keledi. Árkim shamasy kelgenshe namysqa tyrysady. Eń úlkenimiz Vahalovtan bastap, eń kishisi maǵan deıin qobaljýymyzdyń sebebi osy edi. Men týrnıkte aınalýdan súrindim.

— Momyshuly, nege jańyldyń? Sizge ne boldy?—dep shydamyn jeńe almaı «sengendegim sen bolsań...» degen kózqarasymen zekidi maǵan Vahalov.

— Bulaı bolady dep ózim de oılaǵan joq edim, — dedim men entigip tunshyǵa jaýap qatyp.

— Qaıtala!

— Pavel Vasılevıch, asyqtyrmańyz, ózi de uıalyp qaldy ǵoı. Kishkene dem alyp, etek-jeńin jınap alsyn. Sodan keıin kórermiz,— dedi komdıv Brılev Vahalovtyń sózin bólip.

Men qyzara bórtip bir shetke yǵysyp baryp, jerge tómen qarap otyryp qaldym.

— Áı, saǵan ne boldy? Ózińdi-óziń ustaı bilmeıtin jigit ekensiń ǵoı. Seniń sasqalaqtyǵyńnyń kesiri kúlli bizdiń toptyń namysyna tıip otyr, — dep zekidi Býsın. Men ún qatpadym. Býsınniń zekigenin estigen komdıv Brılev ala kózben bir qarap:

— Sátsizdikke árkim de dýshar bolady, Býsın joldas. Barlyq qımyl óne boıy sátti bola bermeıdi. «Ii qanbaǵan qamyrdy etke salma» degen maqal bar... İnińizdi mazalamańyz. Ol jigitke ázir tynyshtyq kerek. Kemitpeı, keketpeı sóıleńiz! — degende Býsın de qamyǵyp, tómen qarap otyryp qaldy.

Qasyma taǵy da eki kisi únsiz kelip otyrdy.

— Sender de «aıyp alańyna» jettińder me?— dedim men Krasnonosovty kekete sóılep. Ol álginde ǵana men súringende maǵan túnere qarap, atarǵa oǵy joq edi.

— Súrinbeıtin kisi bolmaıdy dep komdıv jańa ǵana aıtty ǵoı. Sen jalǵyz bolmasyn dep ekeýimiz de súrinip, qasyńa kep otyrmyz, — dedi Pashkovskıı kúlip.

— Momyshuly! — dep shaqyrdy Vahalov. Men ornymnan ushyp turyp júgirip bardym.

— K snarádý! — dep qatal buıyrdy Vahalov.

Men aıaǵymdy nyq-nyq basyp týrnıktiń astyna keldim... Qujyrlanyp eki qolymdy sermep týrnıktiń beldeýine qolymdy qapsyra jabysa kettim de, barlyq denemniń salmaǵyn salyp, aıaǵymdy sermep, shyr kóbelek aınaldym. Ony ásker tilinde aıtqanda «krýtıl solnse» deıdi. Dármenimdi biraz basyp, týrnıktiń beldeýinen qolymdy bosatyp jerge yrǵyp tústim. Vahalov jymıyp kúlip, «durys, balam» degen kózben maǵan meıirlene qarap turdy. Komdıv Brılev:

— Durys, qaraǵym. Sen sportsmen ekensiń. Árıne, myna qımylyńa bes qoıyp, baǵa berýge bolar edi. Biraq ta aldymen súrinip te aldyń ǵoı, jigitim. Sol sebepti tórtten artyq baǵa bere almaımyn.

— Komdıv joldas, — dep Vahalov jalynǵandaı supsur bolyp ketti.

— Pavel Vasılevıch, men osylaı sheshimge keldim. Menimen talaspańyz, — dep tastady komdıv.

— Qup, komdıv joldas, — dep Vahalov qalt turdy aldynda.

— Men ınspektormyn, Pavel Vasılevıch. Men qalystyǵymdy ǵana aıtam. Keshirińiz.

— Ádilettigińizge raqmet, komdıv joldas,— dep Vahalov qaıtadan qalt turdy.

Mashyqtaný nysana atýmen aıaqtalýy tıis edi. Kún jarqyraǵan ashyq bolatyn. Tańǵy saǵat onda eki top ta garnızonnyń atys alańynda synalý úshin saltanatty sapqa turdy. Ásker tilinde ony tır deıdi.

Brılev Vahalovtan raport qabyldaǵannan keıin, ár tobymyzdy óz oryndarymyzǵa aparýdy buıyrdy. Onyń kómekshileri nysananyń jaıyn, oq-saıman qoramsaǵy men qarý-jaraqtyń atys-tartysqa daıyndyǵyn tekserip júr. Kezektesip nysanamyzdy atqylap jatyrmyz. Kóz aldymyzdaǵy nysana — dóńgelek qara qaǵaz, qashyqtyǵy júz-aq metr. Eki mınýt ishinde úsh oq atýymyz kerek. Altylyq sheńberden oǵyńdy jibermeı atyp, 18 upaı alsań — qatardan qalmadyń degen baǵa, 20 upaı alsań — ájeptáýir atqysh ekensiń degen bata, jıyrmadan asyp ketse — ortań qoldaı mergen ekensiń degen bata.

Men atqanda 23 upaı aldym. (Oq nysananyń joǵarǵy oń buryshyna toptanyp 7, 8, 8 sheńberine tıipti.)

Qasymyzǵa aqsańdap syltı basyp Vahalov keldi. Ol qorytyndy shyǵarǵanda, eki toptyń da kórsetkishi barlyq jaǵynan birdeı bop shyqqanyn habarlady. Brılev birinshi oryndy eshkimge qımaı, eki top ta tepe-teń dep aktige jazbaqshy eken. Oǵan maıor Chıstákov:

— Komdıv joldas, men óz tobymmen polkovnık Pavel Vasılevıchpen bástesip júrgen kisimin, ne jeńip berińiz, ne jeńiltińiz, myna bıligińizge men kóne almaımyn,— depti.

— Men de shydadym, inim, arpalysyp kóreıik, — depti Vahalov. — Usynysyńdy óziń aıt. Men kóndim.

Chıstákov:

— Eki toptan bir-bir úzdik atqyshty tańdap saıysqa salaıyq. Qaısysy jeńse, jol sonyki, — depti.

— Men saıysqa daıynmyn... Tańdamańdy shyǵar maıdanǵa. Men de qury qol emespin. Chıstákov óz tobynan Petrovty tańdap shyǵaryp otyr... Onyń búgingi atystaǵy kórsetkishi 23 upaı...

Bizde Pashkovskıı joldastyń 25 upaıy bar. Árıne, ortańqol kórsetkish ekenine daý joq. Biraq ta Baýyrjan Momyshulynyń oq toby maǵan zildeı aýyr túsip otyr. Oryssha aıtqanda «On streláet ne v brov, a v resnısý». Sol sebepti Pashkovskııdiń qadirin bilsem de, myna qazaqqa senip turmyn. Al, qaraǵym, seni aıtys-tartysqa saldym... Senip salyp otyrmyn. Bar ornyńa, — dep tolqı aıaqtady sózin Vahalov.

Men Vahalovpen birge atys shebine bara jatqanymda, sońymnan jigitter: «Saparyń sátti bolsyn» dep shýyldasty.

Atys shebine Chıstákov Petrovty ertip keldi. Sóıtip, óz tobymyz ben baqylaýshylardan alysta, atys shebinde tórt adam qaldyq.

Meniń myltyǵym tazalanǵan edi. Pákene boıly, aryq kelgen, qysyq qara kózdi Petrov bolsa, súmbisine qurǵaq shúberekti orap turyp, «Menimen jaǵalasasyń ba?» degendeı maǵan kekesin qarap kúldi.

Tireksiz atqan oq zaıa ketedi. Men ornyma jattym da, jerden tirek izdedim. Eki shyntaǵymdy ári-beri tirek bolasyń ba dep synadym. Qolymdaǵy kishkentaı kúreksheni alyp, eki shyntaǵym úshin shuqyr qazdym. Shuqyrǵa eki shyntaǵymdy tirep, myltyǵymnyń dúmbisin ıyǵyma tirep, nysanany kózdedim. Shyntaqtarym, qolym ornynda... «E, atýǵa bolady eken» dep oıladym ornymnan turyp.

— Men daıynmyn, polkovnık joldas, — dep baıandadym Vahalovqa. Ol ún qatpastan qolyma úsh oq ustatty. Ornyma jatyp, saýsaqtarymdy sampyldatyp, nysanany kózdep, úsh oǵymdy biriniń izimen birin jiberdim.

Vahalov maǵan narazyly kózben qarap: «Nege asyqtyń, zań boıynsha eki mınýt atý kerek edi. Sen otyz sekýnd ishinde ushqalaqtyq istediń», — degendeı burylyp ketti.

Alysta bizdiń toptan meniń ushqalaqtyǵymdy sezgen bireý: «Áı, sen de asyǵyp-aptyqqan sabyrsyz ıt ekensiń ǵoı» degendeı judyryǵyn kórsetti. (Men snaıper mektebin bitirgen kisi edim. Olarǵa bul syrymdy buryn bildirgen joq edim. Sol sebepti Vahalov ta, meniń joldastarym da meniń shapshańdyǵyma túsinbepti.)

Endi Petrov atys shebine ornalasqanda, Chıstákov oǵan oq berip turyp:

— Jattyǵýdyń sharty boıynsha, úsh oqqa eki mınýt beriledi, asyqpaı atqyn, — dedi.

— Bilem, maıor joldas, — dep jaýap berdi Petrov myltyǵyn oqtap jatyp.

Petrov jalpaıyp jata qaldy. Asyqpastan, aptyqpastan meılinshe sabyrlanyp, bir oǵynan keıin bir oǵynyń arasyn ajyratyp atyp jatyr.

Týra eki mınýtta atyp úlgerdińiz, — dedi Chıstákov. Vahalov: «Osylaı asyqpaı atý kerek edi ǵoı» degendeı maǵan kinálaı ala kózimen qarady. Synaýshylar keldi. Brılev toptardy nysanaǵa aparýǵa ruqsat berdi.

Petrov oń nysanany, men sol jaqtaǵy nysanany atyp edik. Nysanaǵa on metrdeı qalǵanda synaýshylardan, Vahalov pen Chıstákovtan jáne jarysqan ekeýimizden basqalary taǵatsyz kútip turyp qaldy.

Petrov 24 upaı (7, 8, 9 sheńberge tıgen) alypty. Ortań qoldaı mergenniń upaıyn kórgende, Vahalov sasqalaqtap túkirigin juta berip, maǵan ashýly kózben qarady. Meniń nysanama kelgende, bárimiz tańyrqap qappyz. Úsh oq ta qatar qara monshaqtaı tizbektelip bir syzyqtyń boıyna toptalypty — 8, 9, 10-dyq sheńberge tıip 27 upaı jınappyn. Egde tartqan polkovnıktiń ashýy tarqap:

— Jaraısyń, Momyshuly! — dep serpilip ketti. Brılev meniń nysanama qarap ún qatpaı turdy.

— Shynymdy aıtsam, komdıv joldas, bulaı bolady dep oılaǵan joq edim, — dedi Chıstákov Brılevqa qarap. Qolyn sermep alyp, avtomattan atqandaı-aq taryldatyp edi, otyz sekýndtyń ishinde úsh oqty nysanaǵa tamasha tıgizý degenge tańyrqap turmyn. Komdıv joldas, Pavel Vasılevıchtiń shákirti — mergendi quttyqtaýǵa ruqsat etińizshi, komdıv joldas, — dedi.

— Sabyr etińiz, keıin top aldynda aıtarsyz sózińizdi, maıor joldas, — dedi de, — Básekeniń aty — báseke dep qarq-qarq kúldi Brılev.

— Men jeńildim ǵoı, komdıv joldas, — dedi Chıstákov.

— Aǵańnan jeńilgenge namystanba, inim. Pavel Vasılevıch aǵań bolady, — dep Brılev taǵy kúldi.

— Qup, komdıv joldas. Jeńilgenimdi moıyndap turmyn ǵoı, — degende Vahalov aqsaq aıaǵyn syltı basyp kelip:

— Men seni árqashan da azamat dep oılaýshy edim, qatelespeppin. Raqmet, inim, keshir, qaraǵym,— dep qushaqtap Chıstákovtyń betinen súıdi.

— "Kúsh atasyn tanymaıdy" demeýshi me edi halyq, aǵataı. Jeńilgenime, sizdeı ataǵa jeńilgenime namystanyp turǵan joqpyn, maqtanyp turmyn. Osyǵan durys túsinińiz, aǵataı.

Brılev bárimizdi jınap, sap aldynda synaýdyń qorytyndysy jaıly qysqasha taldaý jasady:

— Joldastar, biz sizderdi oqytqanymyz joq, biz sizderdi mashyqtandyrǵan joqpyz. Sizderge sabaq bergen, sizderdi mashyqtandyrǵan meniń qasymda turǵan polkovnık Pavel Vasılevıch Vahalov pen maıor Chıstákov. Biz sizderdi teksergeli, biz sizderdi synaǵaly kelgen kisilermiz. Synnan óttińizder. Jarystyńyzdar... Men synshylardyń bastyǵy retinde aldymen sizderdiń komandırińiz — ustazdaryńyz Pavel Vasılevıch pen maıor Chıstákovqa raqmet aıtam. Ásker qyzmeti ońaı qyzmet emes. Oǵan sizder túsinesizder. Tań atpastan turyp, tún ortasynda bastaryń jastyqqa tıip, sizder ózderińizdiń azamattyq mindetterińizdi Otan aldynda aqtaǵandaryńyzǵa kózim jetti búgin. Sizder sıaqty inilerimniń baryna men maqtanam. Sol sebepti sizderdiń adal nıetterińizge shyn kóńilimmen raqmet aıtam... (qol shapalaqtaý). Árqaısymyzdyń bala-shaǵamyz bar, ómirlik joldas jubaılarymyz bar. Meniń jasym sizderdiń barlyǵyńyzdan úlkenge uqsaıdy. Meniń aqnıetti tilegim — sizderden jubaılaryńyzǵa, balalaryńyzǵa bizdiń synaýshy tobynyń atynan sálem aıtýlaryńyzdy tileımin (qol shapalaqtaý). Erteń ózderińizdiń aýyl, qazan-oshaqtyń basyna qaıtasyzdar. Sátti sapar, joldaryńyz bolsyn, joldastar (qol shapalaqtaý), — dep sózin bitirdi komdıv...

Nysana syzyǵynan qaıtarda sap túzegen joqpyz. Toptanyp júrip kelemiz. Kimniń oıy ekenin bilmeımin, bizdiń toptyń qýanyshy qoınyna syımastan, kútpegen jerden meni bastaryna kóterip, nysananyń aldynan men jatyp atqan jerge deıin kóterip keldi...

Men bıyl elý segizdemin. Sol ómirimniń 25 jylyn ásker qatarynda ótkizgen kisilerdiń bireýimin. Komdıv Brılev aıtqandaı, ásker ómiri ońaı ómir emes. Ár ómirdiń azaby da az emes. Túsine bilgen kisige raqaty da kóp... Ásker qatarynda júrip meniń birinshi kórgen raqatym osy edi.

* * *

Arada bes aı ótti. Ol kezde men Qazaqstandaǵy prombanktiń aǵa konsýltant-ekonomısi kezim edi. Kútpegen jerden meni Kazvoenkomat shaqyrdy. Uzyn boıly, at jaqty qara tory jigit:

— Sizdi Tashkentke shaqyryp jatyr. Bıletińiz mynaý, qaǵazyńyz mynaý. Aqshańyzdy býhgalterıadan baryp alyńyz, — dep buıyrdy.

«Ne bop qaldy?» dep men shoshyna keńseme qaıttym.

* * *

Tashkentte okrýgtiń shtab úıinde aldymen kezdeskenim Vahalov boldy. Ol meni aǵalyq retinde qýana qarsy aldy. Men onymen renjip sálemdestim.

— A, Momyshuly, kelip qaldyń ba? — deıdi qol alyp amandasyp. — Sizdiń bul jerge kelýińizdiń sebepkeri men edim.

— Oılanbaı istegensiz, aǵataı, — dep men qabaǵymdy túıdim.

— Joq, men oılanyp istedim. Qazir shtabta jınalys ótip jatyr. Seni eshkim qabyldamaıdy. Júrińiz asqanaǵa, birge dámdes bolaıyq. Sizge arnalǵan anaý-mynaý jańalyqtarym da bar. Sony tyńdaı bilińiz, — dep Vahalov meni qoltyqtaı jóneldi.

Táshkenniń kúni kúıip tur. Asqanada men ashýym tarqamastan, penjagime syımaı, sheshinip otyrdym. Vahalov maǵan tańyrqaı qarady.

Kóbigi kópirshigen bir saptyaıaq salqyn syrany simirip salǵanymda, sabyrly otyrǵan Vahalov óz syrasyn bir shetke ysyryp qoıyp, maǵan suraq bere bastady.

— Demek, áskerı qyzmetke shaqyrtqanymyzǵa renjısiz be?

— Iá, qatty renjip otyrmyn. Sizden men muny kútpep edim.

— Nege?

— Pavel Vasılevıch, sizge men óte narazymyn. Siz meniń jaǵdaıymdy bilmesten syrtymnan bılepsiz. Sol sebepti narazymyn... Bes qyzdan keıin ákem meni elý úshinde kórgen eken... Meniń jasym bıyl jıyrma altyda. Elý úsh pen jıyrma altyny qossańyz qansha bolady?

— Oıbaı, ákeń jetpis toǵyzǵa kelip qalyp pa edi? — dep tańdandy Vahalov.

— Iá, meniń ákemniń jasy seksenge ketti. Keıingi sheshemnen týǵan bir inim bar. Onyń jasy besten altyǵa ǵana ketti... Men osy ýaqytqa deıin boıdaqpyn... Siz osy jaǵdaılarmen sanaspastan syrtymnan bılepsiz. Sol sebepten men sizge ókpelimin... Qart ákemdi, jas inimdi qor etpeımin degen nıette edim. Osy nıetimdi siz búldirip otyrsyz. Sol sebepten, ashyǵyn aıtsam, men sizge qatty ókpelep otyrmyn. Menen basqa jigitter quryp qaldy ma? Qartaıǵan shaldyń jalǵyz balasyn, jalǵyz tiregin qaıda jumsap otyrǵanyńyzdy siz túsinesiz be, túsinbeısiz be? — dep qatty sóıleppin.

— Keshir, qaraǵym, shynynda men bul jaǵdaılardy bilmeppin. Buryn nege aıtpadyń... Bolar is boldy. Ony qaıtarýǵa ruqsat joq... Al, endi bir-birimizge túsineıik... Mundaǵy otyrǵan el bizge qarap otyr... Aqyrmaı, sabyrly sóılegin,— dep syrasyn alyp ishti.

— Al, ózińiz jaýyngerlik mindetińizdi qaı jerde ótep edińiz?

— Termezde, Kovalenkonyń qaramaǵynda.

— Dmıtrıı Kovalenkonyń ba?

— Ia, sol kisiniń qaramaǵynda men qatardaǵy jaýyngerlik tárbıe alyp edim.

— Mine, sol kisi Shyrshyqta polk jasaqtap jatyr. Okrýgtiń oqý ortalyǵynyń bastyǵy retinde menen ol kisi mashyqtanýǵa qatysqan zapastaǵy ofıserlerdiń qaısysy áskerı qyzmettiń ájetine jaraıdy dep surap edi. Onyń ústine bolashaǵy bar jastardy surady. Óziń oılashy, jasy qyryqty alqymdap qalǵan Krasnonosov pen Býsındi qalaı usynbaqpyn? Vzvod, rotany basqarý — aıaq-qoly jyldam jastardyń ǵana mindeti. Men sıaqty egde tartqan kisiler vzvod, rotanyń komandırligine jaramaıdy. Oǵan túsin, jastyń aty — jas. Qanshama kónbeımin deseń de, egde tartqannyń aty — egde tartqan... Baǵynýǵa týra keledi. Laj joq.

— Olardyń tájirıbesi mol ǵoı.

— Tájirıbe degen — ómirden alǵan sabaqtyń jınaǵy. Sen áli jassyń. Seniń ómiriń alda, qapalanba, qaraǵym... Eki-úsh jyl basqarǵannan keıin, akademıaǵa barasyń. Sóıtip, bes-alty jyldyń ishinde ári tájirıbeli, ári bilimdi komandır bolasyń da shyǵasyń dep men senemin. Jaman aıtpaı, jaqsy joq... Eger de soǵys bola qalsa, bórik kıgenniń barlyǵy attanady. Jappaı ásker qataryna shaqyrylasyńdar.

— Ondaı jaǵdaı bola qalsa, sóz basqa ǵoı...

— Armıadaǵy jańa jasaqtaýlar — soǵysqa qarsy saqtyqtyń belgisi degen sóz. Biz jasy otyzdardaǵy rota, eskadron, batareıa komandırlerin, otyz bes-qyryqtardaǵy tájirıbeli batalón jáne polk komandırlerin saptap, mashyqtandyryp alýymyz kerek. Ol saqtyqqa jatady. "El basyna kún týsa, el dep eńiregen erler tolarsaqtan qan keshýge daıyn" degen sózdi men shyǵarǵan joqpyn, halyq shyǵarǵan... Men seni soǵan túsinedi dep oılaýshy edim.

Qatalasqanyma qapalanyp otyrmyn... Artyq aıtsam, aıyp etpe, shyraǵym...

— Siz, Pavel Vasılevıch, paıǵambar emessiz ǵoı... Tipten soǵys bolatynyna qandaı dálelińiz bar?

— Men paıǵambar emespin... Men kúnákar pendelerdiń bireýi ǵanamyn. Biraq qudaı maǵan oı bergen, sezim bergen... Men Otanymnyń uldarynyń bireýimin... Men jaýyngermin... Otan úshin qobaljý — ol meniń pravom. Oılaný da — meniń pravom... Sol pravolaryma qol suqpaǵyn... Bolashaq shaıqasta negizgi máseleni, tap kúresiniń tartysyn bilektiń kúshi, naızanyń ushy ǵana sheshedi... Soǵan men aqylym jetkenshe túsingim keledi... Janymdy arym úshin qurban etkim keledi... Osyǵan sen nege túsinbeısiń?... Sen maǵan nege ókpeleısiń?... Býranyń shýdasyndaı qaptap kele jatqan qara bultty sen nege sezbeısiń?!

— Keshirińiz, Pavel Vasılevıch, oılanyp, sizge túsinýge tyrysaıyn... qazirinshe maǵan jetken joq aıtqan sózińiz.

— "Igiliktiń erte-keshi joq" dep halyq beker aıtqan emes... Keıin túsinseń de, men saǵan rızamyn. Al, shyraǵym, men Otan jaýlarymen soǵysqan kisilerdiń bireýimin... Otan — meniki, Otan — seniki. Árqaısymyz jaǵdaıǵa baılanysty, jasqa baılanysty oryndy kezinde Otandy qorǵaýǵa paryzdarmyz...

— Keshirińiz, Pavel Vasılevıch... Endi ǵana sizge túsindim.

— Al, doǵaraıyn sózimdi. Sen Dmıtrıı Kovalenkonyń polkynda vzvod komandıri bolyp taǵaıyndalǵan buıryqty men óz kózimmen oqydym. Ony qaıtarýǵa bolmaıdy. Jolyń bolsyn, shyraǵym. Aǵalyq retinde aq batamdy berdim.

* * *

Qolyma joldama qaǵazdy alyp, Vahalovpen qoshtastym da, jolshybaı mashınanyń bireýine minip, Shyrshyqqa jol tarttym. Polk shtaby jazǵy lagerdiń shetindegi jeke úıge ornalasqan eken. Osy úıge jaqyndaǵanda, onyń aldyna jeńil mashına kelip toqtady da, bir polkovnık pen onyń adútanty — uzyn boıly aǵa leıtenant tústi. Men batylsyzdanyp turyp qaldym.

— Siz maǵan keldińiz be, joldas? — dep surady polkovnık. Qońyr daýysty, orta boıly, qyzylshyraıly polkovnıktiń Dmıtrıı Kovalenko ekenin tanyp, men ózimdi zapastaǵy vzvod komandıri ekenimdi bildirdim. Kovalenko jaıdary kúlip, qol aldy da:

— İshke kirińiz, Momyshuly joldas, — dedi. Ózi alǵa túsip júrdi. Kúzetshi dokýmentterimdi teksermeı-aq meni de ishke jiberdi. Shamasy, polkovnıktiń sózin estigen bolýy kerek. Onyń keńsesi áli jabdyqtalyp bolmaǵan eken.

— Myna oryndyqqa otyryńyz, — dedi de, ózi alasa stoldyń qasyndaǵy qatqyl kresloǵa jaıǵasty. Bir quty «Kazbek» temekisin alyp maǵan usyndy. Ózi shylymyn tutatyp bolyp áńgimesin jalǵady. — Basqarý quramynyń tizimin qarap otyrsam, sizdiń de famılıańyz júr eken. Demek, taǵy da birge qyzmet etemiz.

— Ia, solaı, polkovnık joldas.

— Men de Táshkennen jańa shyqtym. Vahalov maǵan ekeýińizdiń arańyzda bolǵan áńgimeniń bárin aıtyp berdi. Sondyqtan sizdiń kóńil-kúıińiz maǵan birshama belgili. Bul rette men sizge eshqandaı kómek bere almaspyn. Buıryq berilgen. Endi siz Qyzyl Armıanyń qyzmetindegi komandırsiz. Siz Termezde jaman jaýynger bolǵan joq edińiz, endi munda da jaman komandır bolmassyz dep senemin. Sóıtip, endi birge qyzmet etemiz, bir-birimizge kómektesetin bolamyz.

— Menen qandaı kómekshi shyǵar deısiz, polkovnık joldas.

— Men jalǵyz ózim búkil polktiń qaı jaǵyna jetem, — dep kúldi Kovalenko, — al, siz sıaqty jas komandırler óz mindetin óte jaqsy atqaratyn bolsa, onda meniń de qyzmetim jeńildemek... Búgin tynyǵyńyz, kıimińizdi áskerı formaǵa aýystyryńyz. Al, erteń saǵat on ekide maǵan kelersiz.

— Polkovnık jańa kelgen komandırdi qoımada bar eń jaqsy kıim-keshekpen jabdyqtasyn dep buıyrdy, — dedi adútant polk ıntendantyna meni ertip kelip.

— Qolda bardyń táýirin erteń berermiz.

— Erteń bul joldasty polkovnıktiń ózi qabyldaıdy. Ol kisige ne dep aıtyp barýdy buıyrasyz?

— Solaı ma, nesi bar. Buıryq bolsa, bul joldasqa bárin búgin-aq beremiz.

— Tiginshiler ólshep-piship kórsin, barlyq ábzel-shenderin, túımelerin, jaǵa astaryn tigip bersin. Bul joldas azamattyq qyzmetten alystan keldi ǵoı.

Keshki asqa men sý jańa leıtenant formasymen keldim. Bári úırenbegendikten be, qurym etik aıaǵymdy qysyp barady, jańa portýpeıa syqyrlaıdy, qabyndaǵy nagan, ofıser sómkesi ár qadamymdy tusaýlaǵandaı bolady. Kezdesken janǵa ebedeısiz qyrlanyp, men asqanaǵa keldim.

— Mine, másele endi múlde ózgeshe, — dedi Kovalenko meniń qolymdy alyp qýanyp. Biraq qysylyp turǵanymdy sezip: — Myna kıimge biraz úırengen soń, ózińdi erkin ustaıtyn bolasyń, — dedi.

Budan soń polkovnık meniń hal-jaǵdaıymdy, jaı-kúıimdi táptishtep surap, den qoıyp tyńdady.

— Kórip otyrsyz ǵoı. Polk degen ázirshe joq. Biraq kóp uzamaı bolady. Polk jasaqtalǵan soń, biz bul jerden oryn aýystyramyz. Qaıda baratynymyzdy ázirge ózim de bilmeımin. Al, endi myna kıimdi siz jýyq arada sheshe qoımassyz. Siz búginnen bastap áskerı adamsyz. Jańa ornyńyzben quttyqtaımyn... Siz tájirıbeli jaýyngersiz, biraq komandır retinde tájirıbeńiz az. Jas komandır árkimniń-aq janarynan tys qalmaıdy. Ony búkil quram baqylap, ishterinen «Senen qandaı komandır shyǵaryn kórermiz» dep oılaıdy. Adamnyń bári birdeı emes qoı: bireýimen til taýyp sóılesseń, ekinshisimen qatal sóılesý kerek. Óz qaramaǵyńdaǵylardy áskerı tártiptiń erejesinen shyǵarmaı ustaǵan jón. «Balany — jastan» degendeı, áýel bastan berik bolyńyz. Komandırdiń alǵashqy qadamynyń ózi talaı istiń taǵdyryn ańǵartpaq. Bir-eki oılanbaı istegen aǵattyq, keıbir múlt ketken áreket, sál ǵana salaqtyqtyń ózi komandırdiń bedeline kóp ýaqyt nuqsan keltiredi... Tap qazir óz basyńyzda qobaljý bar, ózińizdiń azamattyq boryshyńyz ben turaqty armıa qatarynda qyzmet atqarǵyńyz kelmegen ishteı bir sezimińizdiń qarsylyǵy bar. Ásirese, osyndaı sátte bosańsyp ketip, tirligińizdi bolbyratyp almańyz.

Siz aýylyńyzǵa baryp, qyzmet ornyńyzben birjola eseptesińiz. Kollektıvińizben qoshtasyp, semáńyzǵa jaǵdaı jasap qaıtyńyz. Qarjyńyzdyń kóbin jınap úıińizge qaldyryńyz. Biz, baıqaýymsha, barlyǵy daıyn dala jaǵdaıynda turatyn bolarmyz. Sondyqtan qaladaǵydaı aqsha shashyp júretin jaǵdaı da bolmas. — Osydan keıin polkovnık ornynan turyp, maǵan qolyn usyndy. Jaıdary jymıyp:

— Jaıshylyqtaǵy kıimińizdi qobaljýyńyzben birge úıińizde qaldyryńyz. Týra bir aptadan keıin polkke oralarsyz, — dedi.

Shynymdy aıtaıyn, men Kovalenkodan mundaı qabyldaýdy kútken joq edim. Birden «armıanyń arbasyna» jegedi ǵoı dep oılap edim. Men qýana-qýana aýylǵa attandym.

Bizdiń meńgerýshimiz Borıs Barhan kóz nury kemigen qart kisi edi. Menimen áńgimeleskennen keıin lezde shaǵyn jınalysty ashyp ta úlgerdi. Men jaıly, meniń abyroıly qyzmetker bolǵanymdy jyly lebizben aıtty:

— Mine, joldastar, óz ortamyzdan eń tańdaýly qyzmetkerlerimizdiń bireýin súıikti armıamyzdyń qataryna attandyrǵaly otyrmyz. Qymbatty Baýyrjan, abyroıly bolǵaısyń. Otan dańqyn, Otan saltyn, Otan shebin qyraǵy kúzete bil. Óz qaraýyńdaǵylardyń kemistigine tózbes bol. Bizdiń aıtar ósıetimiz — osy. Qyzyl Armıanyń qatarynda qyzmet etý — Sovet azamaty úshin eń bir eleýli qurmet. Osy qurmet bizdiń ortamyzdan seniń enshińe tıipti...

Osy jıyn ústinde Barhan maǵan eki aılyq demalys qarajaty men aılyq jalaqy mólsherinde syılyq ta berdi.

Kollektıvimniń osynshama jyly lebizin esitip, meıirban sózderinen nár alyp, keshki poezben Almatydan aýylǵa júrip kettim.

Aýyl meniń armıaǵa shaqyrylǵanymnan beıhabar eken. Kári ákemdi kemseńdetpeıin dep hat jazǵan joq edim. Komandashymyz ótinishimdi eskerip aýylǵa bosatar degen úmitpen júrgenmin.

Men poezda vagon-restoranǵa kirip, onyń dırektorynan táttiniń ár túrinen eki qorap toltyryp, meniń kýpeme jibertýin ótindim.

— Toıǵa barasyz-aý, komandır joldas? — dep aqtaryla kúldi dóńgelengen tórtbaq grýzın.

— Aýyldyń qarttary men balalaryna sizden bazarlyq ala ketpekpin. Men Áýlıeatanyń ar jaǵyndaǵy Býrnoe stansıasynan túsemin, — dedim.

— Jaqsy, komandır joldas. Qarttardy syılap, jastardy súıgen jaqsy ǵoı. Ózim tańdap, táttilerdi iriktep, býyp-túıip, jaıyńyzǵa aparyp berermin, — dep dırektor jaıdarylanyp ketti.

Men ketip bara jatqanda, dırektor sońymnan aıqaılady:

— Komandır joldas! Sharap! Sharap aldyrýdy umytyp barasyz ǵoı.

— Ózim ishpeýshi edim. Aýylda da ony aýyzǵa alar adam joq, — dedim men.

Qoltyǵymda qos túıinshek, qolymda qolsandyq, ıyǵyma shekpenimdi kóterip stansıa baspaldaǵymen kóterilgenimde, poezd da ornynan qozǵalyp edi. Uzyn boıly, arnaýly kıimdi, qyzyl kúnqaǵary bar murtty kisi stansıa kezekshisi eken. Ol da poezdy jóneltip qaıtyp kele jatyr.

— Sálematsyz ba, Sashko aǵaı! — dep toqtattym ony.

— Sálemat bol, áskerı joldas! — dep ári tańyrqaı, ári abyrjyp qarap qapty ol.

— Siz meni tanymadyńyz ba?

— E-e, esime túspeı turǵany.

— Men Baýyrjanmyn ǵoı.

— Tfý! Saıtan alǵyr! Momyshtyń balasymysyń!?

— Ia, men sonyń ózimin.

— Tfý! Saıtan alsyn!.. Kel, káne júgińdi jeńildeteıin. Júr meniń kezekshi bólmeme.

Sashko aǵaı qolsandyǵymdy kótere-mótere júgire jóneldi.

Men kezekshi bólmege kelgenimde, ol telefonmen aıqaılap jatyr eken: «Abaıl ma? Men Býrnyımyn ǵoı. 87-shi bes mınýt keshigip keldi. Ýaqytynda jónelttim. Neme? Tfý! Saıtan alsyn! Óı, sen qurtymtaı shydashy. Men Shaqpaqqa habarlaıyn...

Shaqpaq! Men Býrnyı ǵoı. Qulaq tos, 87-shi menen ýaqytynda ketti. Neme?.. Men óıte almaımyn... Qurtymtaı shydashy... Óıte almaımyn. Abaıldan júk poezy shyǵady. Men qabyldaı almaımyn»... dep jatyr.

Budan keıin de Sashko aǵaı telefonnyń tutqasyn burap, áldeneni aıtyp, tfýlep, jo-joq dep, damylsyz tirligin atqara berdi. Men munda jalǵyz tura bermeı, bazar alańyna bet aldym. Stansıadan bazarǵa deıin kezdesken jurttyń bári maǵan, maǵan emes-aý ártúrli ábzeli bar meniń áskerı kıimime tańyrqaı qaraýmen boldy. Men olarǵa basynan baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan atamandaı kórinsem kerek. Óıtkeni, ústimde jańa ǵana tártipke engen áskerı kıimder edi. Jurttyń bári oraǵytyp ótip, oıqastaı qarap, jol beredi. Al, men bolsam, aýylǵa birge barar tanys bireýdi kezdestirem be dep júrmin ǵoı.

Ýaqyttyń ózi de «toı tarqarǵa» jaqyndap qalǵan eken. Bazardaǵy jurt sırep qalypty. Aýyl adamdarynan eshkimdi kóre almadym. Sata almaǵan toraıyn shyńǵyrtyp, qazdaryn qańqyldatyp, qyzyp alyp bazardan áli qaıtpaı qısańdap júrgen keıbir adamdardyń arasymen kelemin. Eki jıren at jegilgen satyly arbaǵa jońyshqa nyqa tıelipti. Attar aldyndaǵy jońyshqany kúrt-kúrt shaınap bas shulǵyp tur. Qasynda garmonyly jigit eki ezýi qulaǵyna jetip quıqyljyta oınaıdy. Topyrlaǵan kóńildi qyz-jigitter qıqýlap, dýyldasyp, qyzýlatyp tańdaıyn taqyldatyp, tabanyn tarsyldatyp, alaqanyn soǵyp bılep júr. Meni olar kózderine de iler emes. Men óz jerlesterimniń qarapaıym halyq ónerine súısine qarap qappyn.

— Jigitter men qyzdar! Búgingi bazarǵa osy da jeter. Attaryńdy jegip, aýyldaryńa tarańdar endi, — dedi garmonshy jigit. Men ony shyramyttym. Jasy otyz besterge kelip qalǵan, aýyl sovettiń hatshysy, usta Alekseı Kononenko eken...

Álgi sózden keıin ý-shý bolǵan jastar jınala bastady. Qatty sóılep, qarq-qarq kúlip barady... Men aıańdap temirjol kópirine qaraı bettep kelem. Birinde qyzyp alǵan, endi birinde jaıbaraqat otyrǵan adamdar toly kólikter ótip jatyr.

— Dr-dr-r!

Baıqasam, satysynan asyra syqıta tıelgen jońyshqaly arba syqyrlap kelip toqtaǵan eken.

— Myna sý tolǵan shuqanaqty amaldap aınalyp ótpese bolmas. Má, sen tizgindi ustaı tur. Men qarap kóreıin, — dep júre sóılep, uzyn boıly taramys sary jigit arbadan sekirip tústi. Jyltyraq kúnqaǵary bar jańa kartýz kıip alypty. Maǵan kóńil aýdarmaı, jaıylyp jatqan jaıpaq laısańnyń aınalasyn baǵdarlaı bastady.

— Vasıl, — dep aıqaılap jiberippin.

Vasılıı Goncharov meniń qurdasym edi, ákemniń tamyry qyryldaq shal Kýzma Goncharovtyń kenje uly bolatyn. Balalyq kezde baqtashy bop júrip tabysqan dosym edi. Ol da meni birden tanyp:

— Baýyrjan! — dep daýystap jiberdi... — Jerden shyqtyń ba, kókten tústiń be. Qaıdan keldiń óziń? A?

— Men seni kútip otyrǵanyma kóp boldy, Vasıl. Júkterim Sashko aǵaıda qaldy. Sen endi úıge jetkizip salarsyń.

— Ol ońaı ǵoı. Maná, munda Baýyrjan kelip tur! Arbany ońǵa bur da, kúte tur. Biz júkterdi ákeleıik...

— Tfý! Saıtan alǵyr! Men timiskilenip júrmin, timiskilenip júrmin... Qaıda ketti dep izdeımin kep, — dep burqyldap júr Sashko aǵaı júkterdi bizge berip jatyp.

Aýylǵa deıingi jol kedir-budyrly, adyrly-atyzdy, oı-shuńqyrly, saı-salaly, kóp jylǵaly edi. Men osynsha jasqa kelgenshe Azıanyń, Evropanyń, Amerıkanyń talaı-talaı taqtaıdaı túzý, aınadaı jyltyr, tep-tegis joldarymen de júrip óttim. Biraq sol toqyldaq arbamen aýylǵa, ákeme, meıirban qushaqqa aparǵan Maná, Vasılıı úsheýimizdiń jolymyzdan ystyq soqpaq bar ma eken, sirá? Úsheýimiz de jas edik, úsheýimiz de kóńildi edik, úsheýimiz de qýanyshty edik.

Arbamyz úıdiń qasyna kelip toqtaǵanda, Vasıl sekirip túsip, ákemdi shaqyrdy:

— Ata! Biz kelip qaldyq!

Ákem shekpenin jelbegeı jamylyp syrtqa shyqty. Qýana sóılep qalbalaqtap júr:

— Oý, senbisiń, Ýásiljan? Ákelgeniń shóp pe, jońyshqa ma? Maldarymyz ashyǵyp tur edi. Jaqsy boldy ǵoı. Kózma-tamyr jiberdi-aý? Raqmet, balam...

— Ata! Men Baýyrjandy da ala keldim.

— Ne deısiń, balam? Káne, káne?

— Men mundamyn! — dep arbadan sekirip tústim.

Qart ákem ózine-ózi senbedi me, álde kózine senbedi me, jeńimen jasaýraǵan janaryn súrtip, birese Vasılııge, birese maǵan qaraıdy. Sonan soń táńirine jalbarynǵandaı kúbirledi.

— Óńim be, mynaý túsim be, Allam-aý!?

— Áke! Bul men ǵoı!

— Daýsyńdy tanyp, túrińdi ajyrata almaı turmyn ǵoı.

— Ata, Baýyrjan endi komandır emes pe! Qarańyzshy, myqynynda nagany da bar...— deıdi Vasılıı alyp ushyp...

Men ákemniń qajyp, qartaıyp, kózinen nur taıa bastaǵanyna qynjylyp turmyn. Osy eki arada aýyldyń adamdary tus-tustan andyzdap kelip te qalǵan edi. Japyrlasyp, shurqyrasyp meni ortaǵa alyp jatyr. Ákem bir shette qýanǵanynan ne isterin bilmeı qalshıyp turyp qapty. Kenet ózine-ózi endi kelgendeı:

— Shyraǵym-aý, úıge kirseńshi. Tap búgin keler dep oılappyn ba? Qýanyshym qoınyma syımaı ketti ǵoı. Sender de júrińder, aınalaıyndar, — dep aýyl adamdaryn ishke qosa shaqyrdy. Ózi qalbalaqtap bastaı berdi...

Ákem úıge kirgen soń da aınalyp, úıirilip, qaıta-qaıta qaraı beredi. El adamdarynyń kóńildi shýyna da qýanyp júr. Kishi sheshemdi, aǵaı men jeńgemdi ońasha shaqyryp alyp, áldeneni sybyrlaıdy. Shamasy qonaq jaıyn oılastyryp júr-aý. Analar da únsiz quptap bas shulǵıdy da, shyǵyp ketedi...

Únemi asyǵyp-aptyǵyp júretin, qýaqy da adal Vasılıı qazaqsha sóılep, úıdegilerdiń bárinen de asyp túsip otyr. Sálden soń aýyl ortasyna kelgenin endi eske alǵandaı izet saqtap tutyǵyp qala berdi. Aqyry shesheme til qatty.

— Apa! Dastarqandy mol jaısańyzshy. Sarań bop ketkensiz be?

— Sabyr etshi, shyraǵym! Qazir samaýyr qoıyp, qoı aldyramyz, qýyrdaq jasap, baýyrsaq pisiremiz... sonan soń shaı iship, et jeısińder. Aqymaǵym-aý, qaıda asyǵasyń? Atań solaı retimen jasaýdy tapsyrmady ma.

— Munyń bári durys qoı, apa. Alaıda jolaýshynyń qorjynyn sógip, bazarlyǵynan dám tattyrmaýshy ma edińiz?

— He-he! — dep keńkildep kúldi ákem. — Ýásil durys aıtady. Dastarqanyńdy keń jaı.

Sheshem úı ornyndaı úlken dastarqandy ortaǵa jaıdy. Jınalǵandar jaǵalaı qorshap otyr.

Vasıl túıinshektiń bireýin ashyp, ishindegisin ortaǵa tókti. Qyzyl-jasyl jyltyr qaǵazdy táttiler kózdiń jaýyn alyp qulpyrady. Aýyl adamdary tus-tustan qol sozyp, japa-tarmaǵaı umtylyp edi, Vasıl tyıyp tastady:

— Toqtańdar! Qoldaryńdy tartyp otyryńdar deımin ǵoı senderge! Taǵy bir túıinshek bar... Onan da sony qosa ashaıyq.

— Ákel, ákel, Vasıl, — dep otyrǵandar shý ete tústi.

Vasıl ekinshi túıinshektegini tókkende, konfet ortada tóbe bop úıilip edi. Úlkender ádep saqtap, ázer shydap otyr. Al, balalar taǵatsyzdanyp qyńqyldap, tipten keıbireýi jylap ta jiberdi.

— Kim qyńqyldap, kim jylasa, tátti túgil tas ta joq! — dep qorqytady Vasıl. Ákem óziniń aryq aıaǵyn salbyratyp bıik tóseginde otyr. Bul tósekti budan shırek ǵasyr buryn ózi shaýyp jasaǵan eken.

Qazaqsha bilmeıtin aramyzda jalǵyz Maná eken. Ol istiń mán-jaıyna, baıybyna túsinbeı, oryssha-ýkraınsha sózderdi aralastyryp Vasıl ekeýimizge urysyp qoıady. «Bularyń ne?», «Bulaı bolmaıdy ǵoı», «Balalardyń qolyn qaqpaılamasańshy», «Jurtqa nege aıqaılaısyń», «Uıat emes pe, Vasıl?», «Komandır, siz birdeme deseńizshi», «Alsyn da» degen sózderdi jaǵy tynbaı aıtady. Vasıldiń tizesinen túrtkilep, mazalaıdy. Ony tyńdar Vasıl joq. «Jaıyńa otyr» dep jalǵyz sózben Manány qaǵyp tastady da, óz isin jalǵastyra berdi. Men mán-jaıdy Manáǵa sybyrlap túsindirip otyrdym. Tóraǵasy men aýyl adamdarynyń ázil-ospaǵyn, jarasymdy qaljyńdaryn aýdaryp jetkizgen bolamyn.

— Al, endi bas-basyńa eki táttiden alyńdar, — dedi Vasılıı jurtqa. — Qalǵany apamnyń nesibesi.

— Qoı, úsh-úshten alsyn! — dedi sheshem.

— Joq! Joq! Eki-ekiden, — dep bolmaıdy Vasıl.— Dárigerler táttini kóp jeseń, tisiń aýyrady deıdi ǵoı, — dep qaljyńdaıdy ol.

Aýyl adamdary shurqyrasyp úıdi-úıine tarap jatyr. Ákem únsiz tunjyrap otyr.

— Apa, mynany jınap alyńyz. Úıińizden búgin-erteń qonaq úzilmeıdi ǵoı. Esigińizden mereke enbedi me, — deıdi Vasıl.

— Aınalaıynym-aý, men aljyǵan neme, myna dań-duńnyń ishinde esimdi de jınaı almaı qalyppyn ǵoı, — deıdi sheshem.

Ákem jótkirinip, murtyn sıpap, salaly býryl saqalyn tarap qoıdy. Kebisin qońyltaıaq suǵynyp:

— Qap, sorly maldardy umytyp ketippin-aý. Solardy sýaryp, jaıǵastyraıyn. Aldaryna bir shókim shóp shashaıyn. Kókke aýzy tıgenshe qaltyldaı turmasa bolmas, — dedi.

— Ata! Men sizge kómekteseıin. Men de attarymdy sýaryp, jemdep alaıyn,— dedi Vasıl.

— Otyra ber, balam. Sen bizdiń qonaǵymyz emessiń be. Adamdar bar ǵoı, seniń de attaryńdy jaıǵastyramyz...

— Joq, ata, men qonaq emespin. Sizdiń qonaǵyńyz Baýyrjan men esigińizdi alǵash kórgen Maná ǵoı.

— Iá, ıá. Mundaı qonaqtarǵa qalaı qýanbassyń. Al, onda júre ǵoı, shyraǵym. Qarańǵy túskenshe jaıǵastyryp alaıyq.

Vasılıı ákemnen buryn úıge qaıtyp oraldy.

— Arbany túsirdik, jońyshqany qora tóbesine jınap ta úlgerdik. Ata qýanyp jatyr, — dedi Vasılıı.

— Al, puly qaıda? — dep qaldy Maná. Men qatty abyrjydym.

— Iá, bazarǵa satamyz ba dep alyp shyǵyp edik. Bes somǵa da almady ǵoı. Bes som degen tegin bergenmen teń ǵoı. Meıli endi...

— Mende aqsha bar, — dedim men.

— Jo-joq. Atam jańa sharbaqtan shópteı nemese jońyshqa kúıinde qaıtaramyn, — dedi.

— Sender muny qarjy qajet bop satýǵa shyǵardyńdar ǵoı.

— Iá, solaı. Endi shydaı turamyz da.

— Qanbazardyń baǵasy qansha edi?

— Ótken bazarda on somǵa da alyp ketip edi. Men on somdy sýyryp alyp, Vasáǵa usyndym.

— Já, já, munyń ne. Óz adamdarymyzǵa satqanǵa, onyń ústine qymbatyna bergenge betim shydamaıdy, — dep qarsylasty Vasá.

Osy kezde ákem de úıge enip edi. İstiń mánin aıtpaı-aq túsinip, ákem meni qoldady. Vasá kónetin emes. Bolmaǵan soń ákem bir usynys jasady.

— Meıli, aıtqanyń-aq bolsyn, Ýásil. Sen bizge jońyshqańdy qaryzǵa ber, biz aqshany qaryzǵa bereıik! Ájetke jarap, bir-birimizge qol ushyn bergenimiz bolsyn. Kelistik pe?

— Onda sóz basqa, ata, — dep kelisti Vasá. Sóıtip, meniń qolymnan aqshany aldy.

Keshki as ústinde men jınalǵandarǵa ózimniń ásker qataryna shaqyrylǵanymdy aıttym. Jurt ásker jaıyn bilgisi kep suraqtaryn aldyma tosady. Men saýaldaryna jaýap berdim.

Astan keıin qonaqtarymyz Vasılıı men Manány aýylyna shyǵaryp saldyq. Ózimiz qalyp shúıirkelesip otyrmyz.

— Alǵashynda men seni orys kelin ákelgen eken dep qalyp em. — Ákem jymıyp ezý tartty. — Al, endi mán-jaıyńdy aıtshy, sharýańa qanyqtyrshy. Ne boldy, qaıda bet aldyń?

Men ákeme bar jaıdy bastan-aıaq baıandadym. Ol uıyp tyńdap otyr. Men sómkemnen bir býma aqsha alyp, ózime júz somyn qaldyrdym da, ózgesin ákemniń qolyna usyndym. Ol asyqpaı sanady.

— Mynaýyń bir jarym myń ǵoı. Solaı ma edi?

— Iá, solaı bolýy kerek.

— Munyń bárin bizge nege berip jatyrsyń?

— Polkovnık solaı et degen.

— Ol seniń aqshańa da bılik ete me?

— Joq, ánsheıin atalyq aqylyn aıtqany ǵoı. Bálkim, alysyraq baryp qyzmet etermiz degen bolatyn.

— Biz osyndamyz. Aǵaıyndardyń ortasyndamyz ǵoı. Sen bolsań, alysta jalǵyz óziń aqshasyz júrmekpisiń. Óziń qaltańa sala ket onan da.

— Joq, áke. Men júz on som jalaqy alamyn ǵoı. Onyń ústine tegin kıim, tegin tamaq.

Ákem aqshany bir sharshyǵa myqtap túıdi de, sandyqtyń túbine tastady:

— Máıli, asa qysylyp bara jatpasaq, bul aqshańa qol tıgizbespiz. Ózińe kerek bola qalsa, aıaldamaı, alańdamaı habarlas.

— Jo-joq. Qaıta, ózim qarjy sap turarmyn.

— Demek, áskerge uzaq ýaqyt ketedi ekensiń ǵoı, shyraǵym, — dedi ákem. — Sóz saptaýyńa qaraǵanda, seniń basshylaryń ózińe de, bizge de qamqor bireý ǵoı dep shamalap otyrmyn. Sondaı janashyr adamnyń qaramaǵynda qyzmet etetinińdi janymyzǵa medeý tutamyz da. Solar aıtyp, sol eki bastyǵyń da aqyl-keńes berse, biz týraly tolǵansa, ózińdi de ishtartqany ǵoı.

Qulaq sal, balam. Esińde júrer bir jaı bolsyn. Ertede bir bıshara kempir óler aldynda jaqyndarymen aryzdasyp-qoshtasyp jatady. Osy sátte ardyń-gúrdiń, áýmeser uly syrttan kirip kelip kózine jas alyp, anasynyń tizesin qusha qulapty. Keshirim suraı jylapty. Sonda ashýly ana bylaı degen eken: — Naıza alyp jaýǵa barmadyń, qamshy alyp daýǵa barmadyń, qos aıdap egin ekpediń, quryq ustap malǵa ketpediń, qan sasyp bir kórden shyǵyp eń, men seniń neńe maqtanbaqpyn, men seniń neńdi keshirmekpin? — degen eken. Áz ana sońǵy demi bitkenshe, balasynyń ynjyq bop, qor bop qalyp bara jatqanyna kúıinip aıtqany ǵoı.

— Óziń úlken saparǵa shyǵarda, men saǵan bar úmitimdi arnadym, ulym. Jaman atyń shyqqan joq edi. Sol jaqsylyǵyńnan tanba. Aq júrek bolyp joldasyń, adaldyq seni qoldasyn. Jaqsylyq úshin tiresseń, janyńdy aryń qorǵasyn. Aryndy bolsyn shabysyń, alymdy bolsyn tabysyń, naızadaı bolsyn namysyń. Er jigitke bári syn. Qıyndyq kórseń, muqalma, aýyrlyq kórseń, juqarma, qamqorshy bol kishige, úlkendi úlgi tut alǵa.

Ákem osylaısha bar tileýin aldyma úıip-tógip, baýyryna basyp, mańdaıymnan súıip qoshtasty.

---