InfoHub Logo

Men Dardjılınge jańbyrly kúni kelgen edim, Kóshe qydyrýǵa zaýqym soqpady. Alaıda úıde otyra berý de kóńildi bolmady.

Qonaq úıde tamaqtanyp aldym da, qalyń taban báteńkemdi, jalbaǵaıly plashymdy kıip, ne bolsa da kóshege shyqtym.

Qala ústinde qalyń bult tónip tur. Jańbyr shelektep quıǵandaı. Qudaı taǵala álemge topan sýyn qaptatyp jibergen sıaqty.

Men esiz de kóńilsiz Kalkýtta kóshesimen júrip kelemin. Tuman men bult patshalyq qurǵan myna meńireý dúnıeden qutylǵym keledi, shý-dýmany bar jaryq dúnıege shyǵyp taban tiresem deımin.

Jaqyn bir jerden jylaǵan áıel daýsy estildi. Qaıǵy-qasiret pen kóz jasyna toly bul dúnıede jylaý degen nemene, daǵdyly qubylys emes pe! Múmkin men basqa bir rette kóńil aýdarmaı da ótken bolar edim. Al myna tuman men bult óktemdik jasap turǵan bulyńǵyr dúnıede jylaǵan áıel daýsy ǵaıyp bolǵan búkil álemniń joqtaýy sıaqtanyp ketti. Men ótip kete almadym.

Jaqyndaı kele jol qaptalyndaǵy tasta otyrǵan, basynda altyn tústes baılary bar qyzyl kıimdi bir áıeldi kórdim. Aqyryn óksip jylap otyr.

Bul tegi kópten beri shemen bolyp kókirekke qatqan eski qusa bolsa kerek. Toryqqan kóńil, basqa túsken jalǵyzdyq, myna búgingi kúnniń kúńgirt aspany — bári qosylyp sol eski dertti qozǵap jiberipti.

"O, — dep oıladym men — bul bir tańǵajaıyp hıkaıanyń tıegi bolýy múmkin ǵoı. Myna Gımalaı taýynyń eteginde dúnıeden baz keship, sopylyq jolǵa túsken áıel zaryn estımin dep oılappyn ba men".

Men onyń qaı kastaǵa jatatynyn anyqtaı almadym. Áıteýir hındý tilinde: — Siz kim bolasyz, basyńyzda qandaı qaıǵyńyz bar? — dep aıaýshylyq bildire sóıledim.

Áıel maǵan bulaýdaı bolyp ketken kózimen qarap qoıdy, biraq til qatpady.

— Qoryqpa, aldyńda izgi adam tur, — dep qaıtaladym.

Áıel ezý tartty, taza hındýstan tilinde bylaı dep jaýap berdi:

— Qorqynysh-úreı túgil uıattan da áldeqashan ada bolǵan pendemin. Iá, babýdjı, bir kezde maǵan súıikti týǵan aǵam da batyp kele almaýshy edi. Al qazir jat kózinen tasalanatyndaı mende dármen joq.

Kóńilime dyq alyp qaldym. Men buryn ózimdi eýropalyq myrzadan áste aınymaıtyn shyǵarmyn dep oılaýshy edim, al myna bir sorly tipti shimirikpesten babýdjı dep atady. Men osymen bul hıkaıany tamam eteıin de, aǵylshynnyń pań otarbasynsha shylymymdy burqyratyp tez basyp jónele bereıin — degen toqtamǵa keldim.

Degenmen sybys qumarlyq bel alyp ketti. Basymdy moınyma tyǵyńqyrap asqaqtaý nyshanmen:

— Qol ushyn bere alady dep oılaısyń ba óziń meni? Ne tilegiń bar? — dep suradym.

Áıel maǵan tiksine týra qarady:

— Men Bodraýynnyń naýaby Ǵalymqan hannyń qyzymyn.

Men Bodraýyn handyǵy jaıynda da, Ǵalymhannyn ózi jóninde de eshteńe bilmeıtin edim. Ári myna Dard-jılmnginiń Kalkýtta kóshesinde han qyzynyń aǵyl-tegil jylaýyna qandaı baqytsyzdyq dýshar etkenin de oılap-oılap taba almadym.

Men oǵan sengim kelmedi. Alaıda qyzyqty bir áńgimeniń ýshyǵy kórinip turǵanda tyńdamaıtyn nem bar. Baısaldy keıippen áıelge ıilip taǵzym ettim:

— Tanymaı qalǵanym úshin keshire kór, bıbisaqyp.

Bıbisaqyp sózime kóńil aýdara qoımady, biraq otyr dep ıshara bildirip tasty kórsetti. Tegi bul óktemdik quryp úırenip qalǵan áıel bolsa kerek. Men múk ósken syzdy tasqa otyrmaq bolyp ruqsat suradym. Áıel izet kórsetti. Sóıtip Bodraýyn hanynyń qyzy Dardjılınginiń Kalkýtta atty las kóshesine jaılasýyma ruqsat berdi. Plashymdy kıip qonaq úıden shyqqan kezimde mundaǵy oqıǵaǵa kezigem degendi qıaldap kórdi deısiń be!

Myna Gımalaı taýynyń eteginde kishkene bir tasqa áıel, erkek bolyp ońasha jaıǵasqan eki jolaýshynyń syrly áńgimesi oqýshy qaýymǵa birden-aq ashyna jaılyq bolyp kórinýine sóz joq. Ras, keıbireýlerge Kalıdasa jazǵan "Habarshy bultynyń" tańǵajaıyp áýeni men qula tuz taý úńgirindegi sarqyramanyń alysqa talyp jetken saryny shyǵa bastaǵandaı da bolar. Áıtse de, ústine makıntosh, aıaǵyna eýropa báteńkesin kıip, myna tas kóshede, hındýstan tilinde sóıleıtin sormańdaı áıeldiń qasynda otyrǵanyna máz bolatyn búgingi bengal adamyn kezdestire qoıý da ońaı emes qoı. Oǵan ózińiz de kelisersiz. Al sol bir kúni aınala dúnıeniń bári kók tumanǵa batyp ketti, jurt kózine túsermiz dep seskenerlik sebep te joq. Bult óktemdik qurǵan myna qıyrsyz keńistikte dúnıejúzilik zilzala apattyń kishkene bir eki jańqasyna uqsap Bodraýyn hany Ǵalymhannyń qyzy men jerden jik shyqqan, eki qulaǵy tik shyqqan bengal saqyby − myna men, ekeýimiz ǵana qalyppyz. Bul kezdesý − taǵdyrdyń saıqymazaǵy bolar, onyń tereń máni tek ekeýimizge ǵana tanyq.

— Bıbisaqyp, osynsha sorlatqan kim seni? — Bodraýyn áýletinen shyqqan áıel óz mańdaıyn sıpady.

— Bilem be eken men ony? Myna asqaq Gımalaıdyń silemin tumanmen orap qoıǵan kim?

Pálsapalyq talasqa meniń barǵym kelmedi, bıbisaqyp pikirine qosyldym.

— Taǵdyr degen eshkimge de tanyq bolmaqshy emes. Biz bolsaq qybyrlaǵan qurt qanamyz.

Eger de talas týǵan bolsa bıbisaqyptan men búıtip ońaı qutylmaǵan bolar edim. Tilge de jetik emespin. Úı qyzmetshilerimen sóılese júrip úırengen azyn-aýlaq hındý tili myna kóshede otyryp Bodyraýyn naıybynyń, tipti qaı naıyptyń bolsa da qyzymen taǵdyr máselesin sarapqa salýǵa jetpeı qaldy.

— Meniń ómirim óz aldyna bir hıkaıa. Sol tarıhtyń búgin aqyrǵy taraǵy jazyldy. Buıyra ber, sol jaıynda aıtatyn bolaıyn.

Men qysylyńqyrap qaldym:

— Qandaı jarlyq jóninde sóz bolýǵa kerek. Egerde raqymyńyz túsip, óz ómirińizdiń tarıhyn baıandaıtyn bolsańyz, onda laıyqty tyńdaýshyńyz bolýǵa tyrysaıyn men.

Hındýstan tilinde meni dál osylaı sóıledi dep oılamaı-aq qoısyn, oqýshy, osylaı dep aıtsam ba degen kóńil ǵoı bul.

Bıbisaqyp maıtalman jorǵadaı múdirmesten erkin de sulý sóılep ketti, tipti maǵan shyq basqan altyn aımaqty tańǵy samal terbep turǵandaı boldy. Al men bolsam, maqaý adamǵa uqsap jaýapty úzip-julyp, sholaq qaıyramyn, dál osylaı barynsha sheber de jeńil sóıleýge bolady dep esh ýaqytta da oılamaǵan edim. Men óz tárbıemniń kem-ketik dimqarlyǵyn dál osy arada aıqyn sezindim.

Bıbisaqyp áńgimesin bastap ketti.

— Meniń ata-babalarym Delı jahan shahtarynyń áýletinen taraǵan edi. Bizdiń úı sol ata-baba dańqyn qyzǵyshtaı qorydy, sol sebepti maǵan terezesi teń kúıeý tabý da ońaı bolǵan joq. Laknaý naıyby sóz salǵan edi, ákem kópke deıin úzildi-kesildi jaýap bermeı, solqyldaqtyq jasap júrdi. Sol eki arada úkimet pen sıpaı arasynda soǵys bastalyp ketti. Hındýstan aspanyn myltyq dárisiniń qara tútini japty...

Men buryn jalpy áıel qaýymynyń, onyń ishinde tektiden shyqqan áıeldiń hındýstan tilinde sóılegenin estip kórmegen edim. Endi túsindim, bul ótken zamanǵy aqsúıekter sóıleıtin til eken. Temir jol men telegraf shyqty, aqsúıekterdiń qarasy óshti, jurttyń qoly bosaýdan qaldy, osynyń bári ómirdiń sán-saltanatyn joıdy, súreńsiz etip, usaqtatyp jiberdi. Naıyp qyzy sóılegen til, onyń sıqyr kúshi kóz aldyma ǵalamat bir tirlik kórinisin alyp keldi. Moǵol shahzadalary zamanynyń rýhy tirilgen sıaqtandy. Kúmbezi kókpen talasqan aq mármár saraılardy, shalǵaıǵa tartqan qasqa joldardy, saltanatty kilem jabýlary bar sáıgúlikterdi elestettim, pil ústindegi altyn mýharamalarmen bezelgen palankınder, beline júzi sýyq qaıqy semser baılaǵan, aıaǵyna altyn, kúmispen býlaǵan qaıqy tumsyq kebis, ústine qyzyldy-jasyldy jibek kıim kıgen qala halqy, aıryqsha syı-syıapat, qurmet, dańǵara darbaza, uzaq bir saltanatty adam keshi... Mine, men osylardy kórdim.

Naýab qyzy áńgimesin jalǵaı berdi:

— Bizdiń saraı Jumna ózeniniń jaǵasynda turýshy edi. Ásker basy bir brahman bolatyn. Esimi Keshorlal edi.

Áıeldiń syńǵyr daýsy dál osy bir esimdi ataýǵa ǵana arnalǵandaı. Keshorlal! Men eńkeıip taıaǵymdy jerge qoıdym da, qaıta túzelip otyrdym.

— Keshorlal úndistiń ishindegi bir keremeti edi. Kúnde tańerteń ertemen ózim turǵan bólmeniń dóńgelek terezesinen ózenge qaraımyn. Keshorlal kúnde kelip sýǵa shomylady, eń áýeli óz ǵurpy boıynsha bir aınalyp túsedi de, sodan keıin shashyrap shyǵyp kele jatqan kúnge qarap qolyn sozady. Sý bolǵan kıimin jaǵaǵa tastap duǵasyn oqıdy. Sodan keıin taza da, tamasha daýsymen ádette dám isher aldynda oryndalar boırag ánin aıtyp saraıǵa oralady. Men musylman qyzymyn ǵoı, biraq óz dinimniń ǵuryp jyrlaryn estip kórgen emes edim. Ol kezde toı-dýmanmen áýeıilenip, sharapqa, jigitshilikke boı uryp ketken erkekter dinimizdi qurmetteı de bermeıtin. Saýyqqoı saraı ishinde de din rýhy kúshti bolmaıtyn. Múmkin bir táńirdiń ózi meniń tabıǵatyma dindarlyq bir qasıet bergen shyǵar. Qaıtse de men muny basqasha túsine almaımyn. Shashyraı shyǵyp kele jatqan kún shuǵylasyna malynyp tynysh aqqan kók móldir Jumna ózeniniń aq mármármen qaptalǵan ıesiz jaǵasyna Keshorlaldyń kúnde kelip, qudaıǵa qulshylyq etýi uıqydan endi-endi oıanǵan meniń júregime aıtyp jetkize almas aıryqsha bir qurmet sezimin salatyn edi.

Jas Keshorlaldyń kóńildi kelbeti maǵan taza juldyz sáýlesi sıaqtanatyn. Sonsha bir ınabatty onyń ulylyǵy beıshara musylman qyzynyń júregin taǵatsyz ózine tarta berdi. Men oǵan tabynyp qaldym.

Úndis qyzy qyzmetshim bolýshy edi. Ol ózi kún saıyn Keshorlalǵa baratyn da basyn ıip taǵzym etetin. Men soǵan qýanatyn da, qyzǵanatyn da edim. Keıde ol duǵam qabyl bolsyn dep, ózine degen dámdi de Keshorlalǵa aparyp júrdi.

Men bir kúni qyzǵa aqsha berdim de, Keshorlaldy shaqyryp kel dep ótindim. Qyz qyzaryp ketti: "Keshorlal myrza eshkimnen de dám-syılyq degenińdi qabyldamaıdy", − dedi. Keshorlalǵa degen qurmet sezimimdi qaı jolmen bolsa da jetkize almaıtynyma kózim jetti. Meni bir saǵynysh oty sharpı bastady, ózimdi sonsha baqytsyz sezindim.

Bizdiń babalarymyzdyń biri zorlyq jasap brahman kastasyna jatatyn bir úndis qyzyn áıeldikke alypty degendi estigen edim. Zenanda otyryp sol bir úndis qyzynyń kıeli qanynyń bir tamshysy meniń qanymda da bar-aý degendi oılaıtynmyn. Bul oı maǵan jubanysh sekildi. Mızam qabyǵyndaı bolsa da meniń Keshorlalǵa jaqyndyǵym bar sıaqtanatyn.

Men qyzmetshi qyz aıtatyn ındýızm dininiń ádet-ǵuryptary jaıyndaǵy qyzǵylyqty hıkaıalardy, qudaılar men áıel qudaılardyń tańǵajaıyp tarıhtaryn, "Ramaıana", "Mahabharata" sıaqty qıssalardyń úzindilerin tapjylmastan tyńdaı beretinmin. Meniń kóz aldyma men úshin qol jetpes alys úndis qaýymy keshken tirlik kórinisi keletin. Qudaılardyń tas músinderi, mezgildi habarlaıtyn jez dabyldardyń jer kúńirentken úni, altyn órnekpen áshekeılengen shatyrlary bar hramdar, sandal aǵashy men aloe ıisi aralasa ańqyǵan gúlder, ıogtar men dárýishterdiń ǵaıyp eren ǵajaıyptary, brahmandardyń supylyq ulylyqtary, adam keıpine engen qıan-qıly qudaılar oıyny − osynyń bári aralasyp kóne de qıal shalǵan bir keń dúnıeniń elesin týǵyzýshy edi. Meniń shybyndaı janym óz uıasynan aıyrylǵan panasyz bir kishkene qusqa uqsap beıýaqytta kóne gúlbána-saraılardy (zamok) kezgendeı bolatyn. Úndis qoǵamy meniń qyz qıalymda áldebir ertegi dúnıesindeı bolyp kórinýshi edi.

Mine osy bir shaqta sıpaılardyń aǵylshyndarmen kúresi bastalyp ketti. Kóterilis sharpýy bizdiń Bodraýyn gúlbanasyna da kelip jetti.

Sonda Keshorlal bylaı dedi:

— Endi Arávarta jurtynan sıyr etin jeıtin eýropalyqtar aıdap shyǵarylady. Úndistandy bıleý úshin musylmandar men úndister arasynda keskilesken kúres bastalady.

Meniń ákem Ǵalymhan han tym saq adam bolýshy edi. Óz quzyryndaǵylarǵa:

— Aǵylshyndar kúshinde shek joq, myna biz, úndistandyqtar olarǵa tótep bere almaımyz. Qol jetpeıtinnen úmitker bolamyn dep, myna shaǵyn elimnen aıyrylar jaıym joq. Aǵylshynǵa qarsy shyǵa almaımyn, — dedi.

Búkil úndistan ólkesinde musylman men úndis qany sýdaı tógilip jatqan qıyn-qystaý shaqta mynandaı jan saýǵalaý, saqtyq kóptiń ashýyn keltirdi. Tipti ákemniń hramynda da dúrbeleń týdy. Al bes aspabyn asynyp alǵan Keshorlal jaýgerlerdi bastap ákeme keldi de:

— Naýabsaqyp, egerde bizdiń jaqqa shyqpasańyz, sizdi tutqyndap, bul handyqtaǵy úkimet bıligin óz qolyma alýyma týra keledi, — dedi.

— Búlik týǵyzbańyz, men sizdi jaqtaıtyn bolamyn, — dep jaýap berdi ákem.

— Qazynadan soǵysqa dep qarajat bólýińizge týra keledi.

— Kerek bolǵanynda men sizderdi aqshamen qamtamasyz etemin, — dedi ákem, biraq "má" dep bergeni bolmady.

Men óz boıymdaǵy altyn, kúmistiń bárin sypyrdym da qyzmetshi qyz arqyly jasyryp Keshorlalǵa jónelttim. Ol, biraq qaıtarmapty syılyqty, qabyl alypty. Qýanǵannan júregim týlady. Keshorlal tot basqan eski semserler men myltyqtardy tazalaýǵa ámir berdi. Sol shaqta gúlbana saraıǵa jer qaıysqan qol bastap jer shańyn burqyratyp ýálaıat ámirshisi keldi, gúlbanadaǵy (zamok) ereýil jaıyn oǵan ákem habarlasa kerek.

Keshorlal jaýyngerler arasynda zor bedeldi adam edi. Keshorlal ámir etse boldy, jaýyngerler júzi jarmaǵan qylyshpen de, ot almaıtyn myltyqpen de ajal aýzyna taısalmaı barýǵa daıyn edi.

Ekijúzdi ákem úıi maǵan tamuqpen teń boldy. Meni ashý men ar, óshpendilik qysty. Biraq kózime jas ta almadym. Aǵamnyń kıimin kıip zenannan shyqtym. Kórgen de, bilgen de pende bolǵan joq.

Bul shaqta shań basylyp, dári tútini ydyrap, atys pen aıqaı-shý tynyp ta úlgirgen edi. Aınala dúnıeni ólim tynyshtyǵy basqan, jym-jyrt. Qanǵa boıalǵan Jumna ózeninen asyp kún batty. Ymyrt úıirildi. Ashyq aspanda on tórtindegi tolysqan aı týdy. Urys maıdany sumdyq kóriniske toly. Basqa bir halde myna qyrylyp jatqandardy kórip júregim titirengen bolar edi, al sol bir túni men eseńgiregen adamdaı qańǵyryp júre berdim. Keshorlaldy izdeımin. Men úshin odan basqa dúnıeniń túk qyzyǵy joq.

Kóp kezdim. Aqyry Jumna ózeniniń jaǵasynda ósken mango aǵashynyń kóleńkesinde ólip jatqan Keshorlal men onyń adal qyzmetshisi Deokınondondy taptym. Ekeýiniń biri aýyr jaralanǵan dosyn urys maıdanynan kóterip alyp shyǵyp, myna bir qaltarys jerge ákelgen de, ózi de jan tapsyrǵan.

Men shashymdy jaıyp Keshorlaldyń aıaǵyna jyǵyldym. Sodan keıin tuńǵıyq gúline uqsas jany ketip qalǵan aıaǵynan topyraq aldym da, ystyq mańdaıymdy basyp súıe berdim. Kóńilim bosap ketti. Kózimniń jasy domalaı berdi.

Kenet onyń denesi qımyldaǵandaı boldy. Yńqyldaǵan sıaqtandy. Men titirep kettim de keıin shegindim. Ol kózin jumǵan qalpy kezergen erni qybyrlady:

— Sý...

Men júgirip Jumnaǵa bardym, oramalymnyń ushyn sýǵa maldym da, Keshorlaldyń jumylǵan ernine ákep syqtym. Sodan keıin bir kózin alyp ketken mańdaıyndaǵy úlken jarany tańdym.

Men júgirip Jumnaǵa bara berdim. Kóılegimniń bir óńirin sýǵa malyp alyp onyń betine syǵyp tamshylata berdim. Keshorlal birte-birte esin jıa bastady.

— Taǵy da sý ákeleıin be? — dep suradym.

— Bul kim? — dedi Keshorlal Men jasyra almadym:

— Sizdiń kúńińiz. Ǵalymqan hannyń qyzy bolamyn. — Men Keshorlal ólim aýzynda jatyp ózine tabynǵan qyzdy biler de, ol jaıynda jaqsy bir sezimin ol dúnıege ala keter dep úmittengen edim. Sol bir qýanyshty menen eshkim de ala almaqshy emes. Biraq Keshorlaldyń meni tanýy-aq muń eken, arystansha aqyryp qoıa berdi.

— Satylǵysh azǵynnyń qyzy, dini jat kápir neme! Ólim ústinde Jumnadan ákelgen sýyńmen dáretimdi aramdadyń ǵoı!

Sóıtti de shapalaqpen betimnen tartyp jiberdi. Kózimniń aldy qaraýytyp júre berdi, esimnen aıyryldym. Ol kezde men on alty jasta bolatynmyn Syrt dúnıeniń jalamyr kúni meniń keıpimnen jastyq shaǵymnyń tartym-qyzylyn áketpegen edi onda. Zenannan shyǵyp ómirge tuńǵysh ret qadam basyp edim. Ómirdiń de, ózim táńir tutqan pendeniń de alǵashqy syılyǵy osy boldy. Qabyl alýǵa týra keldi.

Men sóngen shylymymdy ustap, tapjylmaı otyrmyn. Eltip, arbalyp qalǵandaımyn. Áńgime me, áldebir muńly saz ba tyńdap otyrǵanym, − ony bilmedim. Áıteýir ún qatqanym joq. Men endi osy jerde shydaı almadym.

— Haıýan! — dep saldym.

— Haıýan? — dedi naıyptyń qyzy. — Óleıin dep jatyp haıýan sýdan jerinýshi me edi?

Men uıalyńqyrap qaldym da:

— Iá, ras, ol qudaı ǵoı, — dep túzedim.

— Qudaı? Qudaı taǵala bar janymen berilgen pendesiniń qurbandyǵyn qabyl almaıtyn bolyp pa edi? Men bul pikirge de qosyldym. Ol áńgimesin soza berdi.

— Men áýeli toryǵyp túńilip kettim. Aspan shaıqalyp, tóbemnen najaǵaı soqqandaı boldy. Bar qýatymdy jıyp, myna bir qatal da qara tastaı meıirimsiz sáýegeı brahmannan alysyraq baryp turdym, aıaǵyna qolymdy tıgizbeı taǵzym ettim. Sodan keıin oısha bylaı dedim.: "O, qudiretti brahman! Sen eshteńeni de qabyldamaısyń. Taǵzym-qulshylyqta, jat qolyndaǵy taǵam da, dáýlettiniń syıy da, jas qyzdyń kúnásiz jastyǵy da, arýdyń ystyq qushaǵy da — biri de saǵan kerek emes. Sen jeke-darasyń, tirlik qareketinen de adasyń. Sen qıapattysyń, eshkimge baǵynyshty da emessiń, sol sebepti men ózimdi seniń jolyńa qurban etýge qaqym joq."

Men kóńili qulazyp, kúl-talqany shyqqan naıyp qyzynyń ózimen qosh aıtysqanda Keshorlaldyń ne oılaǵanyn bile almadym. Keıpinen tańyrqaǵandyq ta, renish te baıqalmady. Ol tek maǵan salmaqpen kóz saldy da jaı basyp tura berdi. Men kómek bereıin dep qol ushyn usynyp edim, serpip tastady da, zorǵa degende ózenge tústi. Aınala tym-tyrys. Ol árli-berli júk tasıtyn qaıyqqa baryp otyrdy, baılaýyn sheshti. Sodan keıin aǵynmen yqqan qaıyq birte-birte baryp kóz ushynan ǵaıyp boldy. Sol bir tynyq túnde mezgilinen erte julynǵan gúl búrtigine uqsap, júregim men qyrshyn jastyǵymdy da, talaq bolǵan mahabbatym men ózimniń qyzyǵy joq qýys ómirimdi de, bárin de jańaǵy ǵaıyp bolǵan qaıyq sońynan myna kebindeı aı sáýlesine bógip turǵan Jumnaǵa laqtyryp tastaǵym keldi.

Biraq oǵan dátim barmady. Aspandaǵy aı, jaǵada qaraýytqan orman, Jumnanyń tunyq ta tynyq sýy, mango aǵashynan asyp aı sáýlesimen qaýysha kóringen bizdiń gúlbananyń tóbesi, − bári de baıaý da tuńǵıyq bir mánmen ólim azasyn tartyp turǵandaı. Sol túni planetalarmen, aspan shyraqtarymen, aımen bezenip turǵan tynysh álem meni bir únmen ólimge shaqyrdy. Tek tynysh ta tymyq Jumnany boılap áldebir jerde ketip bara jatqan kishkene qaıyq qana meni jup-jumsaq aı sáýlesine bókken, aıtyp jetkize almas sulý da salqyn ólim tyrnaǵynan arashalap qaldy da, ómir jaǵasyna jeteledi. Eseńgiregen bir halde Jumnanyń jaǵasyn boılap júre berdim.

Bıbisaqyp sol tynystady. Men tynyshtyqty buzbadym. Bir shaqta naýab qyzy qaıta sóılep ketti;

— Ómirimniń sońǵy oqıǵalary shym-shytyryq bolyp ketti. Qaıtyp túsindirerimdi de bilmeımin. Men ıt tumsyǵy ótpeıtin ný ormandy aralap kelemin. Sol sebepti keıde júrýge týra kelip qalǵan soqpaq-súrleýdiń bárin birdeı jadyma ustap qala alam ba? Neden bastap, nemen aıaqtarymdy da, neni aıtyp, neni aıtpaı ketýimniń kerektigin de bilmeımin. Áńgimeni qaıtsem shyndyqqa janasymdy ete almaqpyn, ony da shamalaı almaı.

Osy bir kúnderdiń ishinde ómirde talaı ǵalamattardyń bola beretinine kózim jetti. Ómir joly zenanda otyrǵan kishkene qyzǵa ǵana asý bermeıtindeı bolyp kórinýi múmkin, − biraq bul onyń qıaly ǵana. Júrseń-aq boldy, qasqa jol, hanzada joly bolmasa da, kádýilgi soqpaq jol tabylady. Adam bitken osy jolmen júrip keledi. Bul jolda san joq. Oı-shuqyry, kedir-budyry da kóp, baryp tireler shegi de bolmaıdy, keıde taraý-taraý bolyp bólinip te ketedi, onda baqyt pen sordyń, qıyn-kedergilerdiń de tańbasy bar, sonda da bul áıteýir jol ǵoı, júrýge bolatyn jol.

Osy bir basy jumyr pendege ton kádýilgi jolmen jalǵyz qalan naýab qyzynyń qalaı júrip kelgenin baıandaı berý qyzyqty bola qoıar ma eken? Iá, sonyń bárin sizge táptishtep aıta berýge batylym barmaıdy. Bir sózben aıtqanda, kóp azap shektim, jábir-japa kórdim, qaıǵynyń talaıyn bastan keshirdim, biraq ómirden jeringen joqpyn sonda da. Jalpyldaq ot ushqyny jalp etip sónedi de jerge túsedi. Men de ómir jolymen asyǵa júrdim. Boıymda laýlaǵan otty da sezbedim. Al, mine, búgin kenet qalyń qaıǵym men sheksiz baqytymnyń lapyldaǵan jalyny jalp etti. Men sóıtip jalǵyz jańqadaı jol shańyna ushyp tústim. Kóship kelgen ómir joly da, áńgimem de osymen tamam bolady.

Naýab qyzy tynyp qaldy. Men qaıranmyn. Áńgime qaıtyp osymen tamam bolmaq? Az-kemnen soń hındý tiliniń belin syndyryp:

— Tárbıesizdigimdi keshirińiz, egerde aıaǵyna deıin túgel baıandasańyz, ózińizge jeńil bolatyn sıaqty kórinedi maǵan, − dedim.

Ol ezý tartty. Belin syndyryp sóılesem de aıtaıyn degenimdi túsingen sekildi. Men hındýstan tilinde taza sóılegen bolsam, múmkin ol tartynyńqyrap ta qalǵan bolar edi. Tildi shala bilgendikten men oǵan jat adam bolyp kórindim, sonyń ózi jetkilikti dálel bolsa kerek. Ol taǵy da sóılep ketti.

— Keshorlal jaıyndaǵy habar maǵan jıi-jıi kelip turdy, biraq kezdesýdiń bir sáti bolmaı-aq qoıdy. Ol Tantıa Topı sarbazdaryna baryp qosylypty. Kóterilistiń tútini oraǵan jerde oqys paıda bolady da, jaýyn jaı oǵyndaı jaıratyp ǵaıyp bolatyn kórinedi.

Ol kezde men Benarestegi Shıvanand Svamıdyń qolynda turyp edim. Sonyń jolyn qýdym, óziniń basshylyǵymen sanskrıt shastralaryn oqı bastadym. Oǵan úndiniń bar túkpirlerinen habar kelip turýshy edi. Men bolsam shastrany da oqı berdim, maıdan habaryn da zaryǵa kútýmen boldym. Aǵylshyndar Úndistanda bolǵan kóterilis órtin aıaqpen taptady. Keshorlal jaıynda eshbir habar da bolmaı ketti. Qara órttiń qandy sáýlesi sharpyǵan úndi eliniń birde ana jerinen, birde myna jerinen bas kóterip kórinip qalyp júrgen eńiregen erler qarańǵylyq dúnıesine batty.

Men endi bir orynda qala almaıtyn boldym. Ustazymdy óz jaıyna qaldyryp, taǵy da el aqtap kezip kettim. Talaı-talaı áýlıe atanǵan jerlerde boldym, tárkihana men talaı hramdardy araladym. Barmaǵan jerim, baspaǵan taýym qalmady. Biraq Keshorlal úshti-kúıli joq bolyp shyqty.

— Ólgen bolsa kerek, nemese abaqtyda otyr, — degender de boldy. Biraq qudaı sezdirdi bilem, "múmkin emes bul, Keshorlal tiri. Osy bir brahman, osy bir jarqyrap janǵan juldyz sónbeske tıisti. Ol pende aıaǵy bara almaıtyn ońasha bir mıhrabta meniń qurban bolýymdy kútip laýlap turǵan bolar".

Shastrada dúnıeden baz keshken bilikti shýdra brahman bola alady deıdi ǵoı. Al musylman qyzy brahman bola ala ma? Munyń shastrada aıtylmaǵan sebebi, kóne zamanda musylman dini bolmaǵan ǵoı. Men eń aldymen brahman bolyp alýym kerek. Kezdese almaı júrgenimiz de sodan dep bildim.

Sonymen otyz jyl ótti. Janymmen de, tánimmen de, ádet-qylyqtarymmen de men brahman bolyp shyqtym. Páktik pen tazalyq maǵan Keshorlal babalarynyń ǵurpyn usyndy.

Bala shaǵymda da, ómirimniń sońǵy kezinde de ol mendik brahman dep túsindim. Bul dúnıede de, ol dúnıede de men onyń qurbany bolsam deımin.

Kóterilis kezinde men Keshorlaldyń talaı erlikterin estigen edim, biraq esimde qalǵany, júregime uıalaǵany ol emes-ti. Kóńil tunyǵynda jym-jyrt aıly túni tunyq Jumna ózenin boılap qaltyldaq qaıyqta jalǵyz ketip bara jatqan Keshorlal saqtalyp qalǵan. Kóz aldymnan bir sýret ketpeı qoıdy: aǵynmen yqqan jalǵyz brahman kún-tún qatyp áldebir jumbaq maqsatqa umtylady. Serigi de, qyzmetshisi de joq. Dúnıe qyzyǵynan bas tartqan ol Bar dúnıe osy bir pák jandy sopynyń óz boıynda.

Endi birde men Keshorlal qapystan qashyp shyǵyp, Nepal asyp ketken eken degen habar estidim. Sodan keıin men de Nepalǵa sapar shektim. Onda da kóp ǵumyrymdy ótkizdim, aqyry, Keshorlaldyń bul eldi tastap ketkenin bildim. Qaıda ketti? Ony biler tiri pende bolmady.

Sodan beri taýlardy kezetin boldym. Bul jerlerdi úndister emes, butandyqtar mekendeıdi ǵoı. Bul bir ınabat, izgilik ǵurpyn bilmeıtin taǵy taıpa eken. Olardyń qudaılary da, dinı ǵıbadat ǵuryptary da úndiske úsh qaınasa janaspaıdy. Sol sebepti men kóp jyldar ǵıbadat-qulshylyqpen tapqan páktik, tazalyǵymdy joǵaltyp alarmyn dep qoryqtym. Qaıyǵym jaǵaǵa kelip toqtar, ómir boıy ańsaǵan maqsatyma kóp keshikpeı-aq jetermin degen myqty senimde boldym.

Aıtylmaǵan ne qaldy taǵy da? Bul hıkaıanyń sońy tym kelte qaıyrylmaq. Bir ǵana úrleýiń muń, jalp etip shyraq sónedi. Ony kóp aıtyp túsindirýdiń qajeti bar ma? Otyz segiz jyldan keıin men osy Dardjılınge kelip edim, búgin ertemen Keshorlaldy kórdim.

Bıbisaqyp tynyp qaldy. Yntyzar bolǵan men:

— Iá, sodan keıin? — dep suradym.

— Ústi-basy alym-julym, qartaıyp bitken Keshorlal býtan áıelin, balalaryn ertip, myna bir býtan qystaǵyndaǵy las aýlada maıys dánin terip júr eken.

Bul joly áńgime shyn tamam bolǵan edi. Baqytsyz sorly áıeldi jubatpaqshy bolyp:

— Otyz segiz jyl boıy qaýip-qater astynda jat taıpa arasynda júrip óz dininiń ǵıbadat-ǵurpyn qalaı saqtaı alsyn? — dedim.

— Men ony túsinbeıdi deısiz be? — dep daýlasty han qyzy. — Biraq men sonsha jyl sol bir úzilmes úmitti medet etip júrdim ǵoı. Jas shaǵymda birjola baýrap ózine tabyndyryp alǵan brahman sharıǵaty tek bir daǵdy, ádet qana ekenin men qaıdan bileıin? Men ony dinniń negizi, kıeli shamshyraq dep túsindim. On alty jasymda men óz úıimnen kettim de, esten shyqpas sol bir aıly túnde tereń de adal sezimime jaýap retinde brahmannyń qolynan aıtyp bolmas jábir-japa kórdim. Egerde brahmandyqty kıeli shamshyraq dep túsinbesem, kórgen jábir-japany ustazdyń urysqany ǵana dep qabyldap, basymdy ıip, Keshorlaldy burynǵydan da beter qadirler me edim? O, brahman, sen daǵdyńdy ekinshi bir daǵdyńmen almastyrdyń, al meniń ókinishpen ótken ómirimdi, jastyq shaǵymdy kim qaıtaryp bere alady? − Osyny aıtyp áıel túregeldi.

— Al saý bolyńyz, babýdjı.

Sodan keıin:

— Baqyl bolyńyz, babýsaqyp, — dep túzetti. Musylmandar aıtatyn osy bir ıbalyq belgisimen ol apatqa kezikken, brahmandyqtan ada bolǵan turaqsyzǵa sońǵy sálemin joldady. Sóıtti de Gımalaı taýlaryn oraǵan tumanǵa enip joq boldy.

Men kózimdi jumdym da sol kórinisti qaıta elestettim. Jumna ózeni jaqqa qaraǵan dóńgelek tereze aldyndaǵy sándi kilemde otyrǵan on alty jasar baqytty han qyzyn kórdim, hajylar hramyndaǵy tún, onda qulshylyq etken qajy áıel, aqyr sońynda myna tuman ishinde jaraly júregin aıyqpas qaıǵy bılep toryqqan sary kidir áıel kóz aldyma keldi.

Sonsha ǵalamat, jan tebirenter tilde — tamasha da taza úrdý tilinde sóılegen ınabatty áıeldiń sazdy daýsy meniń qulaǵymda tur.

Men kózimdi ashsam, bult kenet ydyrap ketipti, aspanda kún shuǵylasy oınaıdy. Aǵylshyndar, áıelderi kúımege minip, erleri salt serýenge shyqty. Janymnan ótip jatqan bengaldar maǵan tańyrqaı kóz salady.

Men asyǵa turdym. Álgi bir qalyń tuman ishinde otyryp tyńdaǵan hıkaıa endi myna kún sáýlesimen nurlanǵan kúndelikti tirlik sahnasynda oıdan shyǵarylǵan birdeme sıaqty bolyp kórindi. Taýdaǵy tuman men shekken shylym tútinin ebeteısiz aralastyra otyryp men ózim oılap shyǵarǵan sıaqtandym. Tegi Jumna ózeniniń jar qabaǵyndaǵy gúlbana-saraı da, brahman bolǵan musylman áıeli de myna kádimgi ómirde bolmaýy yqtımal.

Aýdarǵan S.Shaımerdenov

---