InfoHub Logo

Roman

AINA QATESİZ AQIQAT

Janna shamadandaryn jaıǵastyryp bolyp, tereze aldyna keldi. Kún áli ashylmapty.Aq jaýyn shatyr men áınekti tyrsyldatyp, túni boıy sebelep shyqqan-dy. Salbyraı túsken alasa aspan tesilip ketkendeı, topyraqty esin ketire ezip, quıyp tur. Jel lebinen bir sasyq ıis bilinedi. Qulazyǵan kóshede jyralardy kerneı aqqan jańbyr sýy syldyraıdy, sý ótken úıler qońyraıyp-qońyraıyp kórinedi; irgeden ótken dymqyl qabyrǵany boılap, jertóleden shatyrǵa deıin jaıylypty.

Janna monastyrdan keshe zorǵa qutylyp, bostandyqqa shyqqan-dy. Kópten saryla kútken ómir qýanyshyna emin-erkin kenelgenine taǵaty taýsylyp alyp-ushyp tur; ákesi jańbyr ashylǵansha jolǵa shyqpaı qala ma dep qorqyp, tań atqaly terezeniń aldyna júz kelip, júz ketti.

Kenet kúntizbeni umytyp bara jatqany esine tústi. Qabyrǵadaǵy aı-aıǵa bólinip, ortasyna ústimizdegi myń segiz júz on toǵyzynshy jyl altynmen jazylǵan áshekeıli qatyrma qaǵazdy aldy. Alǵashqy tórt qataryn qaryndashpen bir-bir tartty da, ózi monastyrdan shyqqan ekinshi maıǵa deıingi barlyq áýlıe-ánbıelerdiń attaryn óshirip tastady.

Esik syrtynan bireý daýystady:

— Janneta!

Janna ún qatty.

— Kire ber, papa!

Esikten ákesi kórindi.

Baron Sımon-Jak Le Pertúı de Vo ótken ǵasyrdaǵy bekzada áýletinen shyqqan aq kóńil, jańǵalaq adamdy. Jan-Jak Rýssony quldyq uryp pir tutatyn onyń tabıǵat, orman, dala, haıýanat dese shyǵarǵa jany basqa.

Týysynan aqsúıek, toqsan úshinshi jyldy onsha jaqtyrmaıdy; biraq minez-qulqy jaǵynan fılosof, tárbıesi jaǵynan lıberal bolǵandyqtan, qolynan eshteńe kelmese de, ozbyrlyq ataýlyǵa zyǵyrdany qaınaıdy.

Onyń ózge jurttan erekshe qasıeti — shashpa jomarttyǵy; jurttyń bárin de jarylqaǵysy keledi; onysy endi áldeqalaı julyn-júıkesi zaqymdanǵan bireý bolmasa, tap esi-jóni durys kisiniń boıyna syımastaı orynsyz saqılyq.

Ózi bilimpaz kisi bolǵasyn, qyzyn aq peıil, adal, meıirban, baqytty adam qyp ósirmek bolyp, ony tárbıeleýdiń kósh-qulash josparyn jasady. Janna on ekige shyqqansha úıinde boldy, sosyn sheshesiniń jylap-syqtaǵanyna qaramastan monastyrǵa berildi. Ol munda usaq-túıek kúıbeń tirlikten atymen beıhabar ońasha ósti. Ákesiniń oıy — qyzy on jetige shyǵyp, eseıgen soń óz qolyna alyp, tabıǵatty súıýge baýlymaq; óz betimen ónip-ósip jatqan jaratylys aıasyndaǵy haıýandardyń aıla-sharǵyny bilmeıtin adal aımalasýlarynan mahabbattyń qandaı bolatynyn uqtyrmaq, ómir qaǵıdalarynyń jaısań jarastyqqa qurylǵanyn túsindirmek.

Mine, endi qyzy ómirdi talaı kún talaı tún ońashada kóz aldyna oısha elestetip, qıalyn qyryq saqqa júgirtken tańǵajaıyp tamashalary men shat-shadyman qýanyshyna yntyǵyp, ón boıyn jastyq jiger, baqyt ańsaǵan qushtarlyq bılep, gúl-gúl jaınap monastyrdan shyǵyp otyr.

Jannanyń aqsúıek áıelge tán ylǵı qan shaýyp turatyn appaq eti, kún sáýlesimen shaǵylysyp, altyndaı jarqyrap ketetin aq sary shashy Veronezeniń portretin eske salady. Kózi goland faıanstaryna salynatyn sýrettegi adamdardyń kózindeı tunyq kók. Murnynyń oń jaq eteginde bir meńi jáne oń jaq ıeginde bir-eki tal túkke sińip, etimen et bop, kóp baıqala qoımaıtyn ekinshi meńi taǵy bar-dy. Ózi boıshań, naǵyz arshyn tós, burań bel. Sańqyldap sóıleıtin daýsy keıde qulaqqa ersi estilgenmen, aq júreginen aqtaryla kúletin aq peıil kúlkisi kim-kimdi de birden baýrap alatyn. Shashyn túzeıtin kisideı qos qolyn shyqshytyna qaıta-qaıta apara beretin bir súıkimdi minezi taǵy bar-dy.

Ol júgirip baryp, ákesin qushaqtap súıdi.

— Júremiz be? — dep surady.

Ákesi buıra shash býryl basyn shaıqap qoıyp, tereze jaqty ıegimen meńzep, kúlimsiredi. Biraq, qyzy qıylyp tur.

— Papa, júreıikshi endi, tústen keıin ashylady ǵoı.

— Báribir, buǵan men kóngenmen, mamań kónbeıdi.

— Kónedi. Ózim kóndirip bersem, bola ma?

— Kóndire alsań, menen qarsylyq joq.

Janna endi baronesanyń bólmesine júgirdi. Osy úıine qaıtatyn kúndi kúte-kúte, ábden taǵaty taýsylǵan-dy. Sakre-Kerge kelgeli Rýannan bir eli attap shyqqan emes; ákesi ózi aıtqan on jetige shyqqansha, oǵan saýyq-saıran, seıil-serýen ataýlyǵa barýǵa qatań tyıym salyp qoıǵan-dy. Ol tek eki-aq ret jarty aıǵa Parıjge baryp qaıtty. Ol qala ǵoı, al bunyń jatsa-tursa armandaıtyny óz qonysy.

Endi ol, mine, búkil jazdy Ipor mańyndaǵy taý silemderindegi ata-qonystary Terektide ótkizedi, muhıt jaǵalaýyndaǵy máz-meıram ómiriniń qandaı bolatynyn ol aldyn-ala oısha kesip-piship qoıdy; onyń ústine, Terektidegi meken-jaı kúıeýge shyǵarynda buǵan basybaıly berilmekshi.

Onyń bul ómirde kóńilin qatty qaldyrǵan jalǵyz nárse — kesheden beri ashylmaı qoıǵan mynaý jaýyn ǵana.

Úsh mınýt óter-ótpeste anasynyń bólmesinen júregi jaryla qýanyp, búkil úıdi basyna kótere aıqaılap shyqty.

— Papa, papa! Mamam kelisti, jınalýǵa ámir et!

Aq jaýynnyń tolastar túri joq, qaıta esik aldyna kúıme kelgende burynǵydan da kúsheıip ketti.

Baronesa satydan túskenshe, Janna ony kúımeniń qasynda kútip turdy: anasyn bir qoltyǵynan ákesi, bir qoltyǵynan tulǵa-turpaty men qaıraty jaǵynan eshbir erkekten kem túse qoımaıtyn eńgezerdeı qyzmetshi qyz súıemeldep kele jatty; ol Koda týyp-ósken normand qyzy edi, óńine qarap, jıyrmadan ári bolmasa, beri emes dep oılaǵanyńmen, on segizge endi shyqqan-dy. Jannany sonyń sheshesi emizip, ekeýi emshektes bop óskendikten, bul úıdiń ishi ony óz qyzyndaı kóredi. Aty — Rozalı.

Onyń eń basty sharýasy da — osy, sońǵy jyldary jatsa da, tursa da júreginiń qabynǵanyn aıtyp otyrýdan aýzy bosamaıtyn, kópe-kórneý semirip, tolysyp bara jatqan baronesany qoltyǵynan demep júrý edi.

Baronesa kónetoz úıdiń esiginen shyqqansha-aq alqynyp qalypty, jańbyr saýlap turǵan laısań aýlaǵa kózi túsip:

— Mynaýymyz, shynnan da essizdik eken, — dep kúmiljidi.

Kúıeýi eki ezýi jıylmaǵan kúıi:

— Júreıik degen ózińiz ǵoı, madam Adelaıda, — dedi.

Hanymnyń aty anaý-mynaý emes Adelaıda; kúıeýi sol ájýa aralastyryp, oǵan til qatqan saıyn, ylǵı "madam" degendi tirkep dabyraıtyp aıtady.

Ol temir terteni jerge sińirip jibere jazdap, solqyldaq kúımege otyrdy, qasyna baron jaıǵasty. Janna men Rozalı aldyńǵy oryndyqty ıemdendi.

Daıashy Lúdvına áýeli bulardyń tizelerin qymtaıtyn bir qushaq tıimdi jyly kıim ákeldi, sosyn eki kárzińkege qaıta ketti; ony da ákep, aıaqtyń astyna saldy; eń sońynda ózi de tyrmysyp minip, delbeshi Sımon ataıdyń qasyna baryp otyrdy, at jabýdy búrkenip, basynan aıaǵyna deıin oranyp aldy. Qaqpashy men onyń áıeli erteń arttarynan jóneletin júkter jaıly amanatty túgel tyńdap alǵasyn, kúımeniń esigin jaýyp, qoshtasyp qala berdi. Kúıme ornynan qozǵaldy.

Kóshir Sımon ataı jańbyrdan buǵyp, bıik jaǵaly lıvreıanyń1 ishine súńgip ketti. Ókpek jel soǵyp tur edi, aq jańbyr áınekti tyrs-tyrs sabaıdy, jol boıy qaq bop qalqyp jatyr.

Attar jelip otyryp, jaǵalaý kóshege shyqty; jol dińgekteri japyraǵy túsken jalańash aǵashtardaı sıdıyp-sıdıyp, jabyrqańqy aspanǵa moıyndaryn sozyp turǵan uzynnan-uzaq kemeler tizbegin qaptaldap ótedi eken, sosyn kúıme Rabýdet qyratyn basyp ótetin saıajolǵa tústi.

Endi jol ný jynysqa kirdi. Biraz júrgen soń sý-sý áınekten butaqtary óliktiń qolyndaı sulq salbyrap ketken úıeńkiler kórine bastady. Attardyń tuıaǵy jol boıyndaǵy qaqty shalpyldatyp, jan-jaǵyna balshyq shashyp keledi.

Kúımedegiler tym-tyrys; olar da mynaý jabyrqaý dúnıedeı jabyǵyp qalsa kerek. Baronesa ántek shalqaıyp, kózin jumyp alypty. Baron da tunjyrap otyr, sýǵa malshynǵan dalanyń surqaı kórinisterine qarap qoıady. Rozalı qolyndaǵy túıinshegin tizesiniń ústine qoıyp, qara halyqtyń kisilerinshe uıqyly-oıaý bir halde melshıip qalypty. Tek jalǵyz Janna ǵana taza aýaǵa shyǵarylǵan qutydaǵy gúldeı jaınap sala bergen, qýanyshy tamshy darytpas qalyń japyraqtaı alyp-ushqan júregine jýytatyn emes.

Onda da ún joq, biraq ishinen án salǵysy kep keledi, mynaý aǵyl-tegil aq jaýynnyń astyna alaqanyn tosyp, toltyryp alyp ishkisi kelip te ketedi; mynandaı jabyrqaý óńirde laısań nóserden seskenbeı jele-jortyp kele jatýdyń ózi netken tamasha! Qos attyń sý ótip jyltyldaǵan saýyrlarynan bý ushady.

Baronesa qalǵı bastady. Uzyn-uzyn ásem alty burymy jarysa tógilgen shalqaq basy tómen ıilip, úsh tolqyn bop jumyrlanyp baryp ushy-qıyrsyz apaı tósine jalǵasyp ketetin bilem-bilem buǵaqqa shógip alypty. Tynys alǵan saıyn kóterilip baryp qaıta túsedi; eki urty dúrdıip, jartylaı ashyq qalǵan aýzynan qorylmen jarysyp entikpe syryl shyǵady. Kúıeýi eńkeıip dóńgelene teńkıip jatqan jýan qarnynyń ústine qulaǵan qolyna bylǵary ámıandy ustata qoıdy.

Ol oıanyp, uıqyly-oıaý kúıi ámıanǵa kóz saldy. Ámıan jerge túsip ketip, aýzy ashylyp altyn teńgeler, qaǵaz aqshalar shashylyp qaldy. Endi uıqysy shaıdaı ashyldy, qyzy saq-saq kúlip máz-meıram boldy.

Baron aqshany jınap aldy da, áıeliniń tizesine qoıyp jatyp:

— Eltodaǵy fermanyń aqshasynan qalǵany osy, qymbattym. Ony Terektini jóndeý kerek bolǵan soń sattym. Endi sonda kóbirek turatyn boldyq qoı, — dedi.

Baronesa aqshany sanap shyqty — alty myń tórt júz frank eken, sosyn ámıandy eshqandaı ashý-zilsiz qaltasyna salyp qoıdy. Súıtip, bular ata-analary mıras etken otyz eki fermanyń osymen toǵyzyn satyp otyr; áli de jylma-jyl jıyrma myń frank tabys túsirip otyrǵan, baptaýyn kúsheıtse tipti otyz myńdy da túsire alatyn jerleri bar.

Olar jýan orta kún keship jatady; túbi tesik kúbideı eshteńe túspeıtin orynsyz ysyrap, jónsiz jomarttyq bolmasa, osy túsimderiniń ózi-aq orasan dáýlet. Biraq, bulardyń qolyna tıgen aqsha kebir jerge túsken sý sekildi, kózdi ashyp-jumǵansha jym-jylas joǵalady. Qaıda ketip jatyr, ony eshqaısysy bilmeıdi.

Keıde:

— Túsinbeımin, júz frank jumsalypty, satyp alǵan jartýly eshteńe joq sıaqty, — desip te qoıady.

Biraq, olardyń ómiriniń bar sáni de — osy orynsyz saqılyq qana; kisige berýge kelgende biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı, ekeýi birinen-biri asady.

— Bizdiń úı qazir tipti ádemi bolǵan shyǵar? — dep surady Janna.

— Barǵan soń kóresiń ǵoı, qyzym, — dedi baron.

Birte-birte jańbyr raıdan qaıta bastady; kóp uzamaı seldetken nóser tyıylyp, aýada sál búrkisin ǵana qaldy. Jer baýyrlap tónip alǵan qap-qara bult bıiktep, tóńirek jarqyrap sala berdi; kenet bult arasynan sańylaý taýyp kún jyltyrady, shalǵyn ústinde shuǵyla oınady.

Zeńgir kók aınadaı bop tazardy, bult ydyrady; álgi sańylaý keńeıe-keńeıe keń álemniń tóbesine shaıdaı ashyq aspan qaıta tóndi. Jer betiniń "ýh" dep qýana dem alǵan tynysyndaı bop, qońyr salqyn lep esti. Kúıme baýlardyń, ormannyń arasynan ótse, qaýyrsynyn kún kózine keptirip otyrǵan qustardyń shat-shadyman ánderi estiledi.

Kóz baılana bastady. Kúımede Jannadan basqalardyń bári uıyqtap ketti. Attardy sýyttyryp, jemdep, sýaryp alýǵa eki ret aıaldama jasaldy.

Kún batty, alystan qońyraý úni shyqty. Derevnálardyń biri shamdaryn jaqty. Aspanda qujynap juldyzdar kórindi. Áne jer-myna jerden qalyń túnekti ysyra serpip, áınekter jyltyrap, úıler kózge shalynyp qalady; bir ýaqytta jotanyń arǵy jaǵynan, qaraǵaı butaqtarynyń ara-arasynan, kóp uıyqtaǵandaı kózi qantalaı qyzaryp aı týdy.

Kúıme ishi jyp-jyly. Terezeni ashyp qoısa da bolatyn. Janna árnemeni bir qıaldap otyryp, aqyry sharshady; armandaýdan da zerigip ketti, endi o da qalǵı bastady. Yńǵaısyz otyryp aıaǵy uıyp qalypty; kózin ashyp terezege qarap edi, quldyrap qalyp bara jatqan áldeqandaı fermanyń aǵashtary men aıdalada bastaryn kókshıtip jańǵyz-jańǵyz shashyraı jýsap jatqan sıyrlardy kórdi. Endi ol durystalyp otyryp, úzilip qalǵan qıalyna taǵy da kirispek bolyp edi, kúımeniń tars-turs dybysy qulaǵynan ketpeı qoıdy; tipti mıy ashydy, ábden qaljyrap, kózin qaıta jumdy.

Sol-aq eken kúıme kilt toqtaı qaldy. Esik aldynda qoldaryna sham ustaǵan áıel-erkek qorshap alypty. Úıge kelipti. Janna uıqysy shaıdaı ashylyp, jerge qarǵyp tústi. Ákesi men Rozalı ábden zyqysy shyqqan baronesany kúımeden túsirip álek; olarǵa bir-eki fermer jaryq qylyp tur; baronesa: "Oı, táńirim-aı! Túh, áı, shyraqtarym-aı!" — dep ahylap-úhilep qoıady.

Ol nár tatpastan tósekke qulaǵan boıy uıyqtap ketti. Janna men baron ekeýden-ekeý ǵana tamaqtandy. Bir-birine aýyq-aýyq qarap qoıady, ekeýi de máz-meıram, qaıta-qaıta qol qysysady; osyndaı saǵanaǵy sarq qalyptary bulardyń aldynan ázirlenip qoıǵan úıdi kórýge shyqty.

Ol ferma da, qorǵan da emes, normandardyń bir ózine búkil bir taıpa el syıyp ketetindeı keń, endi-endi sarǵysh tartyp bara jatqan aq tastardan salynǵan eńseli úlken úı bolatyn-dy.

Keń vestıbúl búkil úıdi ortasynan qaq bóledi, eki jaq óńsheń jalpaq-jalpaq esikter. Qos qatar saty vestıbúldiń ortasyn bos qaldyryp, oraǵytyp ótedi de, ekinshi qabatqa kóterilgen soń, kópir jasap qaıta qosylyp ketedi.

Tómendegi oń jaq búıirde — qabyrǵalaryna japyraq arasynda pyr-pyr ushyp júrgen qustar beınelengen áshekeı qaǵaz tutylǵan abajadaı qonaqjaı. Jıhaz japqyshtardyń bárine de Lafonten mysaldaryndaǵy sýretter kestelenipti. Janna, ásirese, japqyshyna tyrna men túlkiniń birin-biri qalaı qonaq qylǵany salynǵan bala kúngi oryndyǵyn kórgende esi qalmaı qýandy. Qonaqjaıdyń qasynda eski kitaptarǵa lyqa toly kitaphana men bos turǵan eki bólme bar; sol jaq búıirde — jańa jasaýlanǵan ashana; onyń qasynda kir jýatyn bólme, shomylatyn bólme, tamaq pisiretin úı, býfet bar.

Ekinshi qabatta — uzyn shýaq dáliz, onyń eki jaq qaptalynda samsaǵan on eki esik. Oń jaqtaǵy eń túpki esik — Jannanyń uıyqtaıtyn bólmesi. Olar soǵan kelip kirdi.

Bul bólme baronnyń ámirimen shatyrda kópten paıdalanylmaı jatqan sý jańa jıhazdar qoıylyp, qaıta jıhazdalypty. Qabyrǵadaǵy baıaǵy zamanǵy flandrıalyqtar beınelengen qatyrma qaǵazdar bólmeni bir turpaıy tulǵalarǵa toltyryp jiberipti.

Óz tósegin kórip qýanyp, aıqaı saldy. Qara emennen qashap jasalǵan jyp-jyltyr tórt qus tósekti tórt buryshynan arqalap kúzetip tur. Eki qaptaly aǵashtan oıyp jasalǵan gırlándtarmen áshekeılenipti. Kereýettiń qyzǵaldaq órmesimen naqyshtalǵan eki basyn tórt jaqtan korınfterdiń stılinde sheber qıystyrylǵan tórt ıyqsha tireıdi eken. Tósek kóp turyp kúńgirt tartqan sustylyǵyna qaramastan áli de ásem. Shymyldyq pen tósek japqyshtyń ekeýi de ashyq aspandaı jarqyraıdy. Olar betinde altyn lılıa órnegi bar baıaǵynyń sýsyma kók jibeginen tigilipti.

Tósegin qyzyqtap bolǵan soń Janna qabyrǵadaǵy qaǵazdardyń sýretterin kórmek bolyp, qolyndaǵy shyraǵdannyń jaryǵyn solarǵa túsirdi. Qyzyldy-jasyl kıingen jas bekzada men sulý kelinshek óńkeı appaq jemis ósetin kókpeńbek aǵashtyń saıasynda suhbattasyp otyr. Qastarynda bir úp-úlken appaq qoıan áldeqandaı surǵylt shópti qajap jatyr. Olardyń tóbelerinen arǵy jaqtaǵy úshkil kúmbezdi bes úı kórinedi, odan árirekte aspanǵa tıer-tımes bolyp jel dıirmen beınelenipti. Osynyń bári gúl sıaqty órilip áshekeılengen. Qalǵan eki sýrettiń budan aıyrmashylyǵy shamaly; olardy úılerinen shyǵa sala kókke qaraı ári tańyrqaı, ári yzalana qoldaryn sozyp qatyp-qatyp qalǵan flamandtarsha kıingen tórt kisi salynypty.

Al, tórtinshi qaǵazda bir qaıǵyly hal kórsetilgen. Shóp qajaǵan qoıannyń qasynda, syńaıy, ólip qalǵan bolsa kerek, bir jas jigit uzynynan sulapty; al jas kelinshek eki kózi ólgen jigitte, ózine-ózi qaq júrektiń basynan qanjar salyp jatyr, aǵashtyń basyndaǵy baıaǵy appaq jemisterdiń bári túp-túgel qap-qara bop qaǵynyp ketken. Jannanyń kózi sýrettiń bir shetindegi qoıan ekesh qoıanǵa da jem bolatyndaı kip-kishkene maqulyqqa túsip edi, sóıtse, ol arystan bolyp shyqty. Ol tap mynandaı shytyrmannan birdeńe túsinem dep bas qatyryp jatpady.

Janna Pıram men Tısbanyń qaıǵyly taǵdyrynan atymen beımaǵlum edi; mynaý sýretterdiń tym ańǵal anaıylyǵyna kúlkisi kelse de, budan bylaı ózin tipti túsine de enip, ne bir tátti úmitke bólep, áldılep baǵatyn ǵashyqtyń hıkaıasy qorshap turatyn bolǵanyna masattanyp qaldy.

Qalǵan jıhazdar — ár túrli stıl toqaılasqan ıý-qıý dúnıe. Munda úıińdi mýzeıge aınaldyryp jiberetin, urpaqtan-urpaqqa aýysyp kele jatqan kóne jıhazdar da bar. Bólmeniń eki jaq qaptalyna XIV Lúdovık stılindegi ádemi jyltyraq jez kamodtardyń qasyna gúl órnekti jibek japqyshy bar XV Lúdovıktiń kreslosy qoıylypty, al ımperıa tusynan qalǵan, ústinde dóńgelek shyny qalpaqty saǵaty bar kamınge qarama-qarsy qyzyl aǵashtan jasalǵan búro tur.

Saǵat altyn gúl baq tóbesindegi tórt mramor baǵannyń basyna ornatqan omarta sekildi jasalǵan. Salbyraı túsken jińishke tili omartadaǵy bal arany ásem gúlzardyń ústinde árli-berli yzyńdatady da qoıady. Omartanyń esigine áshekeıli faıans sıferblat salynypty. Saǵat on birdi urdy. Baron qyzynyń betinen súıip, uıyqtaýǵa ketti.

Áli de qumarynan shyqpaǵan Janna tura bergisi kelgenmen, amalsyz, qynjyla-qynjyla tósegine jatty. Bólmesin taǵy da bir sholyp shyǵyp, shyraqty sóndirdi. Tósektiń basy buryshta bolsa da, sol jaq búıirdegi áınekten aı sáýlesi túsedi eken, edenge sútteı appaq nurdan qaq turyp qalypty.

Ol qabyrǵaǵa da túsip, qos ǵashyq Pıram men Tısbany aımalap jatyr.

Qarsy bettegi ekinshi terezeden kógildir sáýlege malynǵan úlken aǵash kórindi. Ol aýdarylyp túsip kózin jumdy, sálden soń qaıta ashty. Áli de manaǵy kúımeniń ishindegiden tóńireginiń bári teńselip turǵan sekildi, qulaǵynan dońǵalaqtardyń dúrsili ketpeıdi. Qansha tyrp etpeı jatyp, uıyqtap ketpekshi bolsa da, mazasyz oı tynyshtyq bermedi.

Aıaǵynan bastap ón boıyna bir diril júgirdi, sol elegizý birte-birte kúsheıe túspese, basylar emes, ornynan turdy, ústinde malynǵan uzyn kóılegi bar, quddy óli arýaq sıaqty, jalań aıaq, jalań bas; edende tógilip jatqan sáýle kólin keship ótip, júgirip baryp terezeni ashty.

Aı sútteı jaryq eken, tóńirektiń bári kúndizgideı ap-anyq kórinip tur; ol ózine bala kúninen tanys alqapty tanı ketti! Qarsy aldynda aı nuryna shaǵylysyp, sarǵysh tartqan úlken gúlzar jatyr; onyń eki shetinde záýlim-záýlim eki aǵash tur, teristik jaqtaǵysy -úıeńki, oń jaǵyndaǵy — jóke. Keń shalǵyn qoryqtyń arǵy sheti ýsadbany ylǵı býyrqanyp jatatyn teńizdiń jelinen qalqalap yq bop turatyn ábden qıqy-jıqy, qırap-synyp, sıqy ketken bes qatar egilgen kári shegirshinniń shaǵyn toǵaıyna tireledi.

Osynaý park sıaqty baq oń jaǵynan da, sol jaǵynan da eki qatar bop uzynnan-uzaq tizilip jatatyn bıik-bıik terektermen qorshalǵan, olar kórshiles Kýıar men Martenniń fermalarynan bólip turady.

Osy qonystyń Terekti dep atalý sebebi de sol terekterden. Odan ári kúni-túni azynap jel esken, sarǵaldaq japqan qula dúz; odan da ári etegin ylǵı tolqyn shaıyp jatatyn, óńsheń quz-quz aq jartas bop tik-tik qulaıtyn jaǵalaý jarqabaq. Janna juldyzdy aspan astynda qalǵyp, kóz ushynda munartyp jatqan kókshil muhıtty kórdi.

Shaqyraıǵan kún kózinen qutylyp, deni jaıylyp, tynystap jatqan jer beti aınalaǵa jupar ıisin túgel shashypty. Astyńǵy qabattyń terezesindegi jasmınniń janǵa jaıly hosh ıisi jańa murt jaryp kele jatqan búrshikterdiń qyshqyltym ıisimen qosyla ańqıdy. Úzilip-úzilip esken kelte samaldan teńiz tosaby men baldyrdyń ashqyltym kúlimsi ıisi keledi.

Janna sonyń bárin qushyrlana jutyp baqty; jym-jyrt derevnányń túńgi aýasynan salqyn vanaǵa túskendeı deni jaıylyp qaldy.

Kóldeneń kózge beımálim tirshiligine tún jamylyp, jasyryn kirisetin jan-janýar ataýly kún bata oıanypty.

Mynaý maýjyraǵan tynysh túnde qybyrlap júrgen tek solar. Úlken qustar túngi aspanda quddy bir jany joq, ánsheıin qara tańdaq kóleńkedeı eshqandaı sybys-sybdyr shyǵarmaı, tym-tyrys ushady; qumdaq jol men shyq kómgen shóptiń ústinde áldene sybdyr-sybyssyz jyljyp barady.

Kól baqalar ǵana aýyq-aýyq aıǵa qarap, úzip-úzip sherli dybys shyǵaryp qoıady.

Jannaǵa óz júreginde de osynaý tynyq túndeı sybys pen sybdyr molaıyp, quj-quj qaınap jatqan qyzý tirlikteı mazasyz arman, yntyq úmit tolyp, birte-birte keńeıip-ulǵaıyp bara jatqandaı kórindi. Dál mynaý qımyl-qybyry kóp jandy jaratylys pen óziniń arasynda da áldeqandaı jumbaq týystyq, tutastyq bar sıaqty. Osynaý dir-dir tógilgen túngi nurdan óziniń de áldeqandaı qupıa arman-ańsarynyń dirilin, tipten taqaý turǵan jaısań baqyttyń janǵa jaıly tynysyn sezetin tárizdi.

Ol endi mahabbat jaıly qıaldady. Mahabbat! Eki jyldan beri birte-birte baýrap alyp bara jatqan súıispenshilik seziminen úrkip, úreılenip kelgen-di. Endi munyń da súıýge qaqysy bar, jolyna eshkim kóldeneń tura almaıdy. Tek tezirek jolyqsa eken sol bir aıdaı jarqyraǵan altyn jigit! Ol ózi qandaı adam eken? Tipti kóz aldyna da elestete almaıdy; ol týraly oılanyp ta kórgen emes. Áıteýir, bir jigit, bar bolǵany sol-aq. Bunyń biletini — ózin ólip-óship súıedi, ol da muny janyndaı jaqsy kóredi. Tap búgingideı tamasha túnderde ol ekeýi juldyzdardyń sónip bara jatqan qozadaı solǵyn kórinetin bozamyq sáýlesin jamylyp seıilge shyǵady. Qol ustasyp, biriniń baýyryna biri kirip, dúnıedegi janyndaı jaqsy kóretin eń jaqyn adamynyń júrek lúpilin tyńdap ún-túnsiz júre beredi, júre beredi... Mahabbat kúshi mynaý aıaly túnniń álpeshtegenine qosylyp, bul ekeýin tipti týystyryp, bir kisideı tutastyryp jiberedi, biriniń oıyn biri aıtpaı-aq túsinedi.

Osy bir hal aınymas mahabbat aıasynda máńgige sozylady. Kenet sol ańsaýly jigiti dál qasynda turǵandaı bolyp ketti; bir, túsiniksizdeý dúdamal sezimniń dirili óne boıyn sharpyp ótti. Óziniń armandy asyl jaryn qushqysy kelgendeı qos qolyn keýdesine basyp, sol bir beımálim jumbaq jaqqa qaraı emine umtylyp, albyraǵan erinderin tosyp edi, jelpip ótken kóktem lebinen alǵashqy súıisýdiń shyryn lázzatyn tatqandaı bir túrli elitip qaldy.

Qoıý qarańǵynyń ishinen, úı syrtynan bireýdiń tyqyry estildi. Álginde ǵana alasuryp turǵan jan tolqyny, tańǵajaıyp baqyt pen ómir lázzatyna qulshynǵan sezim quıyny kóńiline bir oıdy úıirip ákeldi. Mynaý sonyń ózi bolsa qaıttym?

Qazir qaqpasyn qaǵyp, panalata kór dep ótiner me eken dep, ótip bara jatqan beısaýat kisiniń tyqyryna únsiz qulaq tikti.

Álgi tyqyr anadaı jerge uzap baryp basylǵanda, opasyz bireýden jer soǵyp, qatty aldanyp qalǵandaı, qapalanyp ketti. Biraq, álgi bir esirik dámesiniń aqylǵa syıa qoımaıtynyn oılap, osynshama essiz bolǵanyna kúlip jiberdi. Endi ol sál-pál tynyshtalyp, álgiden góri baısaldyraq oılarǵa kóshti, óz bolashaǵynyń josparyn jasaı bastady.

Ol kúıeýi ekeýi teńiz tórine sonadaıdan úńilip turatyn osy bir úıde ómir súredi. Eki balasy bolady: buǵan — qyz, oǵan — ul.

Ol sol qos bóbeginiń mynaý úıeńki men jókeniń arasyndaǵy kók maısanyń ústinde qalaı asyr salǵanyn, kúıeýi ekeýi solardyń artynda bir-birine yntyǵa qarap, serýendep kele jatqanyn dál qazir kóz aldynda ap-anyq kórip otyrǵandaı boldy.

Janna osylaı tátti qıalǵa shomyp, uzaq otyrdy; aı da aspandaǵy saıahatyn aıaqtap, teńizdiń ar jaǵyna baryp batýǵa bet aldy. Aýa manaǵydan da taza. Shyǵys jaq aǵaryp keledi. Oń jaqtaǵy fermadan átesh shaqyryp edi, sol jaqtaǵy fermadan da aıqaılaı bastady. Olardyń tap-tar kúrkelerinen tunshyǵyp shyqqan qyryldaq únderi alystan talyp estiledi; sonaý bozǵyl tartqan kókjıektegi juldyzdar birte-birte sıreı tústi.

Jyraqta áldeqaıdan qus shyryldady. Japyraq arasynda da shyryl kóbeıdi. Ol áýeli júreksine bastalyp, sosyn kúsheıe-kúsheıe, butaqtan-butaqqa, aǵashtan-aǵashqa aýysyp, ásem ánge aınaldy.

Alaqanyna betin basyp otyrǵan-dy, óne boıyn shuǵyla kómip bara jatqandaı bolǵan soń, basyn kóterip alyp edi, tań shapaǵynan kózi uıalyp qaldy.

Qyp-qyzyl qan josa bulttar terekterge jartylaı jasyrynyp tur, jer betin birte-birte boz sáýle keýledi.

Úp-úlken shoq shar aǵashtardyń basyna, alqapqa, muhıtqa, búkil kókjıekke qyzyl alaý ot tastap, shuǵylaly uıasynan aspaı-saspaı baıaý kóterilip keledi.

Janna munshama raqatqa eltip otyr. Tynyshtyq tapqan júregin kól-kósir qýanysh pen tabıǵattyń tańǵajaıyp sulýlyǵyna degen súıinish tolqyny kómdi. Mynaý shyǵyp kele jatqan óz kúni. Óz shapaǵy! Óz úmitiniń tańy! Ol alaýlap shyǵyp kele jatqan kún kózin qushaqtap súıgisi kelgen kisishe shuǵylaǵa bókken keń alqapqa qaraı qushaǵyn jaıdy; mynaý atqan tańdaı tamasha sóz aıtyp aıqaılaǵysy keldi, biraq tańdanam dep, esinen tanyp qalǵandaı tym-tyrys, del-sal.

Basyn kóterip alyp edi — tańnyń álgi ǵalamat ajary tarqapty. Sál-pál esin jıdy, qaljyraǵanyn sezip, tula boıy beı-jaı tartty. Terezeni jappastan tósegine qulady, biraz ýaqyt qıalǵa shomyp jatty da, uıyqtap ketti. Tipti saǵat segizde ákesiniń esik syrtynan dybys bergenin de estimedi, bólmesine kirgende baryp bir-aq oıandy.

Ákesi qyzyna qashan úıdiń jańa jıhazdaryn kórsetkenshe asyǵyp, tyqyrshyp shydaı almaǵan-dy.

Úıdiń tý syrtyndaǵy aıdaý jolmen eki ortada alma aǵashtar otyrǵyzylǵan úlken aýla bar. Jol sharýalar qystaqtaryn aralap ótip, Gavrden Falkanǵa aparatyn shosege baryp qosylatyn-dy.

Esikten sol sharbaqqa sheıin oqtaı túzý saıajol sozylyp jatady. Saıajoldyń eki jaq qaptaly ferma-fermany bólip turatyn ordy jaǵalaı, teńiz jaǵalaýynyń aq bor tasynan qalanyń salynǵan, tóbesine saban japqan tápene úıler.

Olardyń úıi túp-túgel jóndelgen; aǵashtarynyń bári jańartylyp, qabyrǵalary sylanyp, bólmeleriniń ishi tegis syrlanypty.

Sup-sur susty baı úıi syrtynan qaraǵanda qaıta syrlanǵan, sylanǵan jerleriniń boıaý-sylaǵy keppeı teńbil-teńbil bop kórinedi.

Jannanyń bólmesiniń bir terezesi kishkene toǵaı men jel maıystyryp tastaǵan shegirshinderdiń tóbesinen teńizge úńilip tur.

Janna men baron qol ustasyp aýlanyń túkpir-túkpirinen túk qaldyrmaı túgel aralap shyqty; sosyn ózderi "park" dep ataıtyn keń aýlany aınala kómkergen terekter saıajolynda uzaq qydyrdy. Aǵashtardyń arasyndaǵy, balaýsa shóp jerdiń betin jasyryp, kók maısa bop qalypty. Park shetindegi toǵaıda shóp arasy yǵy-jyǵy soqpaq. Kenet Janna shoshyp ketti, tap aıaǵynyń astynan qoıan qashty; shalǵynnan qarǵyp ótip, qalyń qamysty dúrkirete sybdyrlatyp, jaǵalaýdaǵy jartastarǵa qaraı bezip barady.

Sáske tamaqtan soń Adelaıda hanym keshegi sharshaǵanynan áli tyńaıa almaǵanyn aıtyp jatyp qaldy; baron Jannaǵa Iporǵa baryp qaıtaıyq dep usynys jasady.

Olar jolǵa shyqty; áýeli Terektimen shektesip jatqan Etývan derevnásyn kesip ótti. Bul ekeýine baıaǵydan beri biletin eski kóz tanystaryndaı-aq, eki-úsh sharýa ıilip taǵzym etti.

Sosyn olar teńizdiń dál jaǵasyna baryp tireletin baýraıdaǵy ormanǵa kirdi.

Kóp uzamaı Iporǵa da jetti. Úıleriniń aldynda jamaý jamap otyrǵan áıelder bulardyń sońdarynan uzaq tesilip qarap qalady. Ortasynda jýyndy tógetin ory bar, qaqpa-qaqpanyń aldy taý-taý kúl-qobyr las kóshe taýdy etekten ótedi eken; lashyqtardyń qasynda sortań aýlar jaıýly tur, tor-tor kózderdiń arasynda kúmis teńgedeı jyltyrap, balyq qabyrshaqtary turyp qalypty, esikterden taptar baspananyń qońyrsyǵan sasyq ıisi ańqıdy.

Kók kepterler apan-apannyń erneýine qonyp alyp, jem izdep túrtinip júr. Janna aınalasyna alaqtap qaraı beredi, beıne teatrdaǵydaı dúnıedeginiń bári atymen ózgerip ketken tárizdi.

Bir ýaqytta buryshtan aınala bergende, jarqyrap teńiz kórindi; kókpeńbek kók aıran darıa ushy-qıyrsyz shalqyp jatyr.

Janna men baron plájdyń basyna turyp ap, teńizdi qyzyqtaýǵa kiristi. Ashyq aıdynnyń tórinde shaǵalanyń qanatyndaı bolyp jelkender aǵarańdaıdy. Oń jaqta da, sol jaqta da teńkıgen-teńkıgen jartastar. Teńiz qoınaýy bir jaqta jartasty tumsyqqa baryp tireledi de, ekinshi jaqtaǵy jaǵalyq kóz ushyna deıin sozylyp baryp-baryp, kóriner-kórinbes bop, qyldyryqtanyp ketedi.

Osy jerdegi balyqshylardyń tas jaǵalaýǵa baılanǵan qaıyqtary qaramaı jaqqan jyp-jyltyr saýyrlaryn kúnge tosyp, qyzdyrynyp jatyr. Balyqshylar olardy keshke sý kóterilgen kezde kelip, bir kórip ketedi. Matrostardyń bireýi balyq ákep satty, Janna Terektige aparmaq bolyp, kambala aldy.

Odan keıin álgi matros bulardy teńiz ústinde serýendeýge shaqyrdy, myna myrzalar umytyp ketip júrer degendeı, óz esimin "Lastık, Jozef Lastık" dep qyryq qaıyra aıtty. Baron umytpaýǵa ýáde berdi. Olar qaıtadan jolǵa túsip, úılerine qaıtty.

Úlken balyqty alyp júrý Jannaǵa qıyn tıdi, ákesiniń trosyn alyp, ony balyqtyń saǵaǵynan ótkizip, ekeýi qoldasyp aldy. Kishkene balalardaı balyqty bulǵaqtatyp, qýana adymdaıdy, shashtaryn jel jelbiretip, kózderi jarq-jurq etedi, qarlaryn saldyratyp tastaǵan aýyr kambala sep-semiz quıryǵymen shópti sabalap keledi.

İİ

Janna úshin ǵajaıyp darqan ómir bastaldy da ketti. Kitap oqıdy, shalqasynan jatyp ap arman qýady, tóńirekti sharlap serýen qurady; birde jol boıynda qıalǵa shomyp ilbip kele jatsa, endi birde jıegin altyn oqa qusap sarǵaldaq kómkergen ıir-ıir júlgelerdiń boıymen orǵyp-qarǵyp oınaqtap ketedi. Sarǵaldaqtyń ańqyǵan jupar ıisi ańyzaq soqqaly kermek tartypty, hosh ıisti sharaptaı býynyna túsip, balbyratyp barady, alystaǵy aq jol tolqynnyń mezgil-mezgil yńyranǵany da kóńilin áldılep, boıy beı-jaı tarta túsedi.

Ondaıda ábden qaljyrap, shúıgin baýraıǵa aýnaı ketedi de, ile-shala qaltarystan ár jer, ár jerinde jelkenderi qyltyldap, kún nurymen shaǵylysyp jarqyrap jatqan kók teńizdiń bir múıisin kózi shalyp áldeqalaı basyna qonǵaly turǵan bir baqytty ishi sezgen kisishe, óne boıyn qýanysh kernep, jelpinip qalady.

Osy bir salqyn samal, shúıgin ólkeden japadan-jalǵyz serýen qurýǵa ábden qunyǵyp aldy. Tipti tuz qoıanynyń kójekteri de budan seskengenderin qoıypty; ol kójekter qashan inderinen shyǵyp, qaıtadan sekeńdesip oıynǵa kirisip ketkenge deıin qasaqana tóbeniń basynan túspeı otyryp alady.

Jıi-jıi teńiz boıynyń qońyr samalyna omyraýyn tosyp, jota boılap serýendep, sergip qaıtady; júrińkiregen saıyn quddy bir sýdaǵy balyqtaı nemese áýedegi qarlyǵashtaı sharshaýdy bilmeı, qunyǵa túsedi.

Osynyń bári onyń kókireginde óle-ólgenshe óshpeıtin, máńgilik iz qaldyratyn tárizdi. Ol ózin mynaý alqaptyń ár pushpaǵyna óz júregin kúlparshalap shashyp kele jatqandaı sezinedi.

Sýǵa júzý dese, múlde esi qalmaıdy. Jaýjúrek, ótkir minez ol qorqýdy bilmeıdi, qalaǵan jaǵyna júzip kete beredi. Alaqanyna salyp aımalap, áldılegen sap-salqyn móldir aıdynnan shyqqysy kelmeıdi. Jaǵalaýdan alysyraq júzip barady da, qarlyǵashtar men teńizdiń appaq shaǵalalary sharq urǵan kók zeńgir aspannan kózin almaı, qos qolyn omyraýyna qoıyp, shalqalap jatyp alady. Tóńirek typ-tynysh; emis-emis jaǵaǵa urǵan tolqynnyń alys saryny estiledi, o da talyqsyp jetedi.

Sosyn Janna aýnap túsip, munshama raqatqa mas bolyp, qolymen sý sabalap oınaq salady.

Keıde tym uzańqyrap ketip, artynan qaıyq jiberýge týra keledi. Úıge azdap ashyǵyp, óńi qýań tartqanmen, janary ushqyn atyp, jaırańdap kóńildi, sergek oralady.

Al, baron áldeqandaı keremet dıqanshylyq sharýalardy oılastyra bastady, tájirıbe jasaýdyń, eski ádisterdi jetildirip, qural-saımannyń sony túrlerin paıdalanýdyń, ózge elderde ósetin daqyldardy egip kórýdiń sońyna tústi. Sary ala tańnan ymyrt úıirilgenshe sharýalardy jıyp ap áńgime-dúken qurady; sharýalar onyń aıtyp otyrǵan álgi ermekterine shúbá keltirip, bastaryn shaıqap qoıady.

Aýyq-aýyq Ipor balyqshylaryna erip, teńizge shyǵyp qaıtady. Mańaıdaǵy úńgir, bulaq, jartastardy tegis aralap, qumary taraǵan soń, teńizshiler qusap, balyq aýlap ketpekshi de bolady. Mes qaryn barqas jeldi kúnderi jelkenin jel kernep, sońynan múńgúrt balyqtardy úıir-úıirimen ertip, borttyń jan-jaǵynan samsatyp, teńizge qarmaq salyp qoıyp, kók tolqyndy qars aıyra tilip, júıtkip kele jatady, baron qoly qaltyrap, jip-jińishke qarmaq baýdy tas qyp ustap alady, qaıyptan taıyp qarmaǵyn balyq qapsa, birden seze qoıady.

Aıly túnderde ol qurýly aýlaryn kórip qaıtýǵa shyǵady. Ol úshin jelkenniń syqyryn tyńdap, túngi teńizdiń samalyn jelpine jutýdyń ózi bir ǵanıbet dúnıe. Qaıyǵy jartastarǵa, munaralarǵa, maıaktarǵa soqtyqpaı kenge shyǵyp alǵan soń, endi kóterilip kele jatqan kúnniń qaıyqtyń ishinde teńkıip jatqan skattyń2 shyrysh-shyrysh jony men paltýstyń3 semiz qarnyna shaǵylysqan alǵashqy shapaǵyn qyzyqtap, miz baqpaı typ-tynysh otyrǵandy jaqsy kóredi.

Dastarqan basynda otyryp, sondaı saıahattaryn aıtqanda aýzynyń sýy qurıdy; al baronesa, erýlige-qarýly degendeı, sol jaqtaǵy saıajol tym kóleńke bolǵan soń, Kýıardyń fermasy jaqtaǵy terekter saıajolynda árli-berli qansha qydyrǵanyn áńgime qylady. Dárigerler jata bermegen durys dep keńes bergen soń, ol sońǵy kezde serýendeýge bar yntasyn salyp júrgen-di. Túngi salqyn seıilip, kún qyza, Rozalıdy qoltyqtap alyp, seıilge shyǵady. Palerınaǵa4 oranyp, onyń ústine ıyǵyna sháli salady, basynda qara kapor5, onyń syrtynan toqyma qyzyl oramal oraıdy.

Baronesa syrqyrap, qozǵaltpaı tastaǵan sol aıaǵyn súırete basyp, úıdiń buryshynan toǵaıdyń bergi shetindegi qalyń butaǵa sheıin árli-berli sendeledi de júredi, búkil saıajoldyń óne boıyna shópti japyryp, eki aıryq jol da túsip qalypty. Ol joldyń eki shetine oryndyq qoıǵyzdy, ne aıtsa da eki etpeıtin beıshara qyzmetshi qyzǵa árbir bes mınýt saıyn:

— Sáýleshim, otyraıyqshy, sharshap kettim, — deıdi de turady.

Otyrǵan saıyn áýeli oramalyn, sosyn shálisin, endi birde kaporyn, aqyrynda mantılásyn6 birtindep sheship tastaı beredi; kóp uzamaı joldyń eki shetindegi oryndyqta kıim taý bop úıilip qalady, tamaqqa oralǵanda Rozalı olardy ıyǵyna sap, arqalap qaıtady.

Keshqurym baronesa taǵy da serýenge shyǵady, bul jolǵy aıaq alysy tym sylbyr; tynyqqanda da tym uzaq otyrady, tipti kóz ilindirip te ala qoıady. Bunysyn ózi "meniń gıpertrofıam7 deıtini sıaqty, "meniń masıonym"8 dep ataıdy.

Budan on jyl buryn demikpesi baryn aıtyp kórinýge barǵanda, dáriger aýrýynyń atyn gıpertrofıa dep edi. Dál maǵynasyna túsinbese de, sodan beri osy bir sóz mıyna ábden uıalap qalypty. Ol barondy da, Jannany da, Rozalıdy da "júregimniń soǵysyn tyńdańdar" dep ylǵı álekke salady, biraq olar qansha tyńdaǵanmen, eshteńe estı almaıdy, keýdesindegi týyrylǵan qalyń maıdyń ar jaǵyndaǵy júrektiń dúrsili qapelimde qaıdan estile qoısyn; ol basqa dárigerlerge baryp kórinýge, bir páleni taǵy taba ma dep betinen basady, biraq "óziniń gıpertrofıasy" ózge jurttyń qolyna túspeıtinin, tek sonda ǵana bar asyl zattaı jatsa-tursa aýzynan tastamaıdy. Tipti baronnyń "meniń áıelimniń gıpertrofıasy" deıtini sıaqty, Janna da quddy bir "mamamnyń kóılegi", "mamamnyń qalpaǵy", "mamamnyń qolshatyry" degendeı-aq, "mamamnyń gıpertrofıasy" dep sóıleıtin boldy.

Jasynda ol súp-súıkimdi taldyrmash kelinshek bolypty. Imperıanyń qaı mýndırimen de válske shyǵypty, sirá, romannyń janyna óte-móte jaǵatyn bir syry bolsa kerek, "Korınany" oqyǵanda kózine jas turmaıdy.

«Denesi neǵurlym aýyr tartqan saıyn, qushtarlyǵy solǵurlym óse tústi. Semizdik kreslodan turǵyzbaı úıeletip tastaǵaly beri qaıdaǵy-jaıdaǵy eljireýik hıkaıalar oıyna orala beretindi shyǵardy; sol oqıǵalardyń báriniń de jýan ortasynda ózi júredi. Keıbiriniń unaǵany sonsha, ylǵı bir áýendi ústi-ústine qaıtalaıtyn kúılerdeı-aq qaıta-qaıta tek sony ǵana kóz aldyna elestetýmen bolady. Temir torǵa qamalǵan tutqyn qyz ben emin-erkin sharq uryp júrgen azat qarlyǵash jaıyndaǵy romandardy oqyǵanda kóziniń jasy kól bop aǵady. Ol tipti basqany bylaı qoıyp, ótken kúnge ókinish aıtylǵan Beranjeniń saıqymazaq jyrlaryn da esi qalmaı súıedi.

Áldeneshe saǵat boıy qıalǵa shomyp, sarylyp otyrady da qoıady. Terektidegi ómir oǵan óte-móte unaıdy, óıtkeni munda oıyna qaıta-qaıta orala beretin romandardaǵy nárselerdiń bári de bar: tóńirek toly orman, bos jatqan dala, úıge tıip turǵan teńiz jýyrda ǵana oqyp shyqqan Valter Skot romandaryn eske salady.

Jańbyrly kúnderi eshqaıda shyqpaı, bólmesinde otyryp alyp, ózi "meniń relıkvıam"9 dep ataıtyn kór-jerlerin aqtarady. Onysy turmysqa shyqpaı turǵanda áke-sheshesimen, baronmen, taǵy da basqa tanystarymen jazysqan hattary-dy. Olardy burysh-buryshynda sfınksteri bar qyzyl arashtan jasaǵan búroda saqtaıdy.

— Rozalı sáýlem, maǵan sývenırler10 salynǵan qobdıshany ákep bershi, — dep otyrady ylǵı.

Qyzmetshi qyz búrony ashyp, qobdıshany alyp, báıbisheniń qasyna, oryndyqtyń ústine ákelip qoıady; sosyn baronesa kóz jasyn burshaq-burshaq tógip otyryp, shetinen alyp oqı beredi.

Keıde ony serýenge Rozalıdiń ornyna Jannanyń qoltyqtap shyǵatyny bar. Ondaıda anasy óziniń balalyq shaǵynan áńgime shertedi. Qyzy sol baıaǵyda bolǵan oqıǵalardan óz basyndaǵy jaǵdaılardy kórip, anasy ekeýiniń oılary men armandarynyń bir-birinen aýdaryp alǵysyz uqsastyqtaryna aıran-asyr qalady. Óıtkeni, kim-kim de alasurǵan sezim quıynyna urynyp, lúpil qaqqan tek meniń ǵana júregim shyǵar dep oılaıdy. Olar sonaý alǵashqy adamnan bastap, bul pánıde eldiń eń sońynda qalatyn aqyrǵy erkek pen aqyrǵy áıelge deıingi pende bitkenniń báriniń de sondaı bolatynyn qaıdan bilsin!

Anasynyń áńgimesi de baıpańdaǵan júrisi sıaqty, tym baıaý órbıdi, ara-tura tynysy bitip, entigip qalady da, jańa bastalyp kele jatqan qyzyq hıkaıa kúrt úzilip, ar jaǵyn Janna ózi oısha jalǵastyryp áketedi, qýanysh toly bolashaqqa asyryp, armanǵa kenelip qalady.

Birde ekeýi eń túptegi oryndyqta otyr edi, saıajoldyń ekinshi basynan bularǵa bettep kele jatqan tyrsıǵan semiz sváshennık kórindi.

Ol jolyqpaı jatyp-aq kúlim qaǵyp basyn ıdi, úsh qadamdaı taqaý qalǵanda taǵy da taǵzym etip:

— Qalaı turyp jatyrsyz, baronesa? — dep surady.

Bul osy jergilikti kúre edi.

Baronesa fılosoftar ǵasyrynda týdy, erkin oıdyń adamyna kúıeýge shyqty, erli-zaıypty ekeýi de óńsheń revolúsıalar tusynda tálim-tárbıe aldy; sondyqtan da shirkeýge bas suqpaıdy dese de bolǵandaı, alaıda áıel jaǵy din degende osal keledi ǵoı, baronesa da sváshennık ataýlyǵa quraq ushyp turady.

Ol óz qaýymynyń kúresi abat Pıkony umytyp ta ketip edi, kórgende qapelimde qysylyp, qyzarańdap qaldy. Ózi baryp sálemdespegenine keshirim ótindi. Biraq, mes qaryn abattyń renjigen túri kórinbeıdi. Jannaǵa kózin salyp, bal-bul janyp jaınap turǵan balǵyn júzine masattanyp, qoshamet aıtty. Otyryp, úsh qıyq qalpaǵyn tizesine tastap, mańdaıyn súrtti. Ol qyzara bórtken etjeńdi adam-dy, aǵyl-tegil terlep otyr.

Qaltasynan malmandaı sý bolǵan etekteı torǵyn oramalyn qaıta-qaıta sýyryp alyp, mańdaıyn, moınyn sıpap qoıady. Biraq sý-sý shúberektiń qaltaǵa súńgı berýi-aq muń eken, mańdaıdan aqqan ter shań qapqan kıimine oqtyń izindeı dóńgelek-dóńgelek tańba qaldyryp, teńkıgen jýan qarnynyń ústine taǵy da tyrs-tyrs tamshylaı bastaıdy.

Ol derevnádaǵy sváshennıkterdiń qaı-qaısysy sıaqty aq jarqyn, kónbis, kópirip sóıleı beretin kóke myljyń, saýyqshyl adam edi. Ol baronesanyń ári dinge ala kóńil salǵyrttyǵynan, ári jalqaýlyqtan, al Jannanyń basyn qatyrǵan monastyrdan zorǵa bosap, qýanyshy qoınyna syımaı júrgendikten shirkeýge namazǵa kelmegenderin bilse de bilmegen kisi bop, osy tóńirektegi turǵyndardyń qyzyq-qyzyq hıkaıalaryn áńgimeleı jóneldi.

Baron da kórindi. Ózi panateıst bolǵan soń, dinge atymen enjar, alaıda abatpen sypaıy amandasyp, qonaqasyǵa qaraýyn ótindi. Sváshennık túgili kez kelgen el ústindegi kiside ala bóten juǵymdylyq bolady ǵoı, jurttyń qas-qabaǵyn baǵyp qalǵan kánigi kúre de syp-sypaıy bola qalypty.

Bálkim ekeýi de semiz, ekeýi de entikpe bolǵandyqtan ba, baronesa tipten báıek boldy.

İshimdik kelgende abat aqtaryla sóıledi; kóńildi toıdyń sońynda kúre degen qyzyp qalmaýshy ma edi, bu da qaljyńdy soǵyp otyr.

Kenet bir tamasha oı esine túskendeı:

— Páli, maǵan vıkont de Lamar degen myrza jolyǵyp edi-aý. Ony sizderge ákelip tanystyrýym kerek eken ǵoı! — dep qaldy.

Baronesa bul aımaqtaǵy barlyq zıaly tuqymdy bes saýsaǵyndaı biletin-di.

— Ol Erdaǵy de Lamardyń áýletinen be? — dep surady.

Sváshennık basyn ızedi.

— Dál taptyńyz, hanym. Ákesi vıkont Jan de Lamar ótken jyly dúnıe saldy.

Aqsúıek ataýlyny tóbesine kóteretin Adelaıda hanym kúreni suraqtyń astyna alyp, jas jigit ákesiniń qaryzynan fermalarynyń úshten ekisin satyp qutylǵanyn, ózi Etývan qaýymyna qaraıtyn fermasyna kelip ornalasqanyn bildi. Onysynan bes-alty myń lır tabys túsedi-mis, biraq vıkont aqyldy, ustamdy, orynsyz shashpalyǵy joq sarabdal adam kórinedi; eki-úsh jylǵa deıin úıinen kóp shyqpaı, eshkimge qaryzdanyp-qaýǵalanbaı, qalǵan fermalaryn da satyp-saýmaı tura turyp, qarjy jıyp alǵasyn qaýymǵa aralasyp, jasaýy mol qalyndyq qarastyrmaq syńaıy bolsa kerek.

— Ózi asa sypaıy, ornyqty jigit. Biraq bul aradaǵy ómir oǵan onsha kóńildi bop júrgen joq, — dep qoıdy kúre.

— Bizge alyp kep turyńyz, anda-sanda boı jazsyn, — dedi baron.

Endigi áńgime basqa taqyrypqa oıysty. Kofeden soń bári qonaqjaıǵa bet alyp edi, sváshennık astan keıin seıil quryp ádettengendikten, parkke baryp biraz qydyryp qaıtqysy kep turǵanyn aıtty. Oǵan baron eretin boldy. Ekeýi úı janynda árli-berli serýen qurdy. Bireýi syryqtaı up-uzyn, bireýi sańyraý qulaqtyń basyndaı dop-domalaq qos kóleńke aıǵa qaraı júrse arttarynan erip, keıin qaıtsa, erbeńdep aldaryna túsip ketedi. Kúre qaltasynan papıros sıaqty birdeńeni alyp, sora bastady. Bar syryn jurtqa jaıyp júretin derevná adamynyń minezine basyp:

— As qorytýym qıyndap barady, mynanyń soǵan septigi tıedi, — dep túsindire jóneldi.

Sosyn aı júzip bara jatqan aspanǵa bir qarady da:

— Qoı, bundaı tamasha kóriniske qansha qarasań da, qumaryń qanbaıdy, — dedi.

Endi áıeldermen qoshtasqaly úıge bettedi.

İİİ

Shatyspap edi, dastarqan basynda úziliske shyqqan mektep shákirtterindeı dýyldasa jóneldi.

Kez kelgen usaq-túıekten kúlkige kenelip qalady. Lastık aǵaı tamaqqa otyryp jatyp, aýzyndaǵy trýbkasyn bas kıiminiń ústine tastaı salyp edi, oǵan da máz bolysty. Matrostyń qyp-qyzyl murnyna qyzyqqandaı bir shybyn shyr aınalyp shyqpaı, qaıta-qaıta qona berdi, ebedeısiz matros ustap almaqshy bolyp, qolyn erbeń etkizgende, qaǵynǵan shybyn óz úıiri iz qaldyryp shubarlap tastaǵan kezdeme perdege baryp qonady da, dereý álgi qyp-qyzyl dóńeske taǵy da qonbaqqa qaıta ushady.

Shybyn qonǵan saıyn jurt bir dý ete túsedi. Mundaı mashaqattan ábden dińkelegen shal "bul netken qyrsyq" dep kúıinip kúńkildese, Janna men vıkont salfetkalarymen aýyzdaryn basyp, ishekteri qatyp kózderinen jas aqqansha kúledi.

Kofeden soń Janna:

— Serýendep qaıtsaq qaıtedi? — dep usynys jasady. Vıkont ushyp tura keldi, biraq baron plájda jatyp, kúnge qyzdyrynǵandy unatty.

— Balalar, bara berińizder, men sizderdi bir saǵattan soń osynda kúteıin, — dedi.

Olar áýeli biren-saran lashyqtan turatyn shaǵyn derevnány aralap, sosyn bir úlken ferma tárizdes baı úıiniń qasynan ótti de, kesilip jatqan keń jazyqtyń shetinen kep shyqty.

Tolqyndardyń tebirene teńselgeni bulardy da jelpintip, teńizdiń tuzdy aýasy tábetterin oıatqan-dy, álgi tamaq býyndaryna túskendeı, kúle-kúle júıkeleri bosaǵan-dy. Endi ekeýi de bir esirik halde, bet aldy qula dúzde júgire bergileri keledi. Janna qulaǵy shýyldap, óne boıyn áldebir beıtanys sezimder bılep, alaburtyp barady.

Shaqyraıǵan kún kózi kúıdire tústi. Joldyń eki betindegi ańyzaq qýratyp, ábden pisip ketken egin bastaryn kótere almaı búkshıip qalypty. Osy alqapty qaptap ketken kóp shegirtke bıdaı men qara bıdaıdyń jaǵalaýdaǵy jartastardyń arasyna qujynaı tolyp, qulaǵyńnyń quryshyn jep, shyryldasyp jatyr.

Otqa ustaǵan temirdeı ystyqtan óńi qaıtyp kúlgin tartqan aspan astynda solardyń daýsynan basqa shyń etken ún joq.

Olar jazyq dalanyń arasyndaǵy, oń jaqtan qaraýytqan ormandy kórip, soǵan bettedi.

Kún sáýlesin ótkizbeıtin dáý-dáý aǵashtardyń saıasynda qaýlaı ósken kók balaýsanyń qaq ortasynan jińishke jol ótedi eken. Jolǵa endi túse bergende ylǵaldan kógerip, shirigen ósimdiktiń ókpeńdi qaýyp, óne boıyńdy qaltyrata jóneletin qońyrsyq ıisi múńkip qoıa berdi. Aýa jetpeı, kún túspegen soń, shóp barǵan saıyn birte-birte sıreı tústi, jerdi typ-tyqyr múk kómipti.

Olar ilgeri qaraı júre berdi.

— Qarańyzshy, mynaý naǵyz biz otyratyn jer eken, — dedi Janna.

Qýraǵan eki aǵash tur, seldir japyraqtarynyń arasynan kún nury quıylyp, tóńiregine ala-bóten ómir órbitipti, qol shatyrdaı úlken-úlken appaq gúli bar baq-baq, urshyqtyń jibindeı ıretilgen kók shyrmaýyq qaýlap ósipti. Kóbelekter, bal aralar, ebedeısiz úlken bógelekter, shybyn sekildi qara, bireýleriniń múıizi bar alýan-alýan jándikter mynaý qarańǵy qapastyń ortasyndaǵy aıadaı jyp-jyly, jap-jaryq shuqyrǵa byjynaı qalypty.

Qyz ben jigit aıaqtaryn kún jaqqa kósilip, kóleńkege jaıǵasty. Ekeýi de álgi kúnniń bir tamshy nurynan ósip-óngen yǵy-jyǵy jándikterdi qyzyqtap otyr.

Janna súısinip:

— Myna ara qandaı jaqsy! Tabıǵat netken tamasha! Keıde meniń kóbelek pen shirkeıdeı gúlden-gúlge qonyp, sendelip júrgim kep ketedi, — dedi.

Olar endi árqaısysy ózi jaıly, óziniń ádeti men talǵamdary jaıly áńgime soqty; quddy bir suhbattasyp otyrǵan kisilerdeı, daýystary tym báseń, sybyrlap shyǵady. Jigit zıaly qaýymnyń eshqandaı shyndyǵy, shynaıylyǵy joq, kórer kózge, kólgirsip, yzylyp-syzylyp turǵan qur jyltyraq birkelki ómirinen ábden mezi bolǵanyn aıtty.

Janna sol qaýymdy kórýge, aralasýǵa qushtar. Biraq sonyń derevnádaǵy ómirdiń tyrnaǵyna turmaıtynyn da jaqsy biledi. Neǵurlym júrekteri tabysa túsken saıyn, ádep saqtap, birine biri "vıkont", "madmýazel" dep syzyla túsedi, alaıda biriniń júzine biri qaıta-qaıta qaraǵyshtap, kózderi kúlim qaǵady; kókirekterin buryn-sońdy baıqalmaǵan bir kól-kósir meıirim, shalqar mahabbat jaılap alǵandaı, ádette kóńil bóle bermeıtin kez kelgen usaq-túıek nárselerdiń ózin qyzyǵa, elge áńgimeleıdi.

Vıkont pen Janna qaıtyp oralsa, baron "qyz shatyry" atanǵan quz basyndaǵy úńgirdi kórýge ketip áli orala qoımapty. Olar traktırge kirip, barondy kútip otyryp qaldy.

Baron jaǵalaýda uzaq serýendep, keshqurym saǵat beste ǵana qaıtty. Bári qaıyqqa otyrdy. Qaıyq bir orynda turǵandaı, esh teńselmesten yqqa qaraı baıaý jyljyp keledi. Sýy laı, aıdyn beti de jym-jyrt, kúnniń kózi órtene-órtene jalyqqandaı, batýǵa eńkeıip barady.

Teńiz terbetken bular da tym-tyrys.

Aqyry Janna ún qatty.

— Shirkin, saıahatqa shyǵar ma edi!

Vıkont ta áńgimege qosyldy.

Iá deseńizshi... Biraq japadan-jalǵyz saıahattaý kóńilsiz, eń bolmasa alǵan áserińdi aıtyp, áńgimelesip otyratyn eki adam bolǵany durys.

Qyz oılanyp qaldy.

— O da jón. Alaıda men jańǵyz saıahattaǵym keledi. Ońasha otyryp qıalǵa shomǵanǵa ne jetsin, shirkin!

Jigit onyń júzine uzaq, tesile qarady.

— Eki kisi bop qıaldanǵanda qaıtedi...

Qyz kózin taıdyryp áketti. Myna sóziniń astary bar sıaqty. Árıne...

Janna endi kókjıektiń ar jaǵyna da úńilip kórgisi kelgendeı, alysqa telmire qarady, sosyn sózin úzip-úzip:

— Italıaǵa barsam! Joq, Gresıaǵa... Oı, Gresıa... Korsıkany aıtsaıshy! Shirkin, onda bir tańǵajaıyp taǵy sulýlyq bar shyǵar!

Jigit Shveısarıaǵa, onyń taýlary men kólderine qumartatyn bop shyqty.

— Joq, menińshe, Korsıka sıaqty kisi sırek baratyn jerge, nemese Gresıa sıaqty tarıhy baı elge barǵan durys. Bar tarıhyn bala jasyńnan biletin halyqtyń ár izin, uly oqıǵalar bolyp ótken oryndardy kórgenge ne jetýshi edi, táıiri...

Vıkont qurǵaq qıaldyń adamy emes-ti, oǵan qarsy boldy.

— Meni Anglıa asa qyzyqtyrady, onda kóp nárse úırenýge bolady.

Endi olar polústerden bastap, ekvatorǵa sheıin búkil jıhandy sharlap shyǵýǵa kiristi; ár eldiń ózgeshelikterin sóz qyldy; keıbir elderdiń, máselen, qytaılar men laplandyqtardyń ádet-ǵurpy men tabıǵatyn qıaldarynda qyzyqtaı bastady; bárin aıt ta birin aıt, dúnıedegi eń tamasha el Fransıa dep tapty, onyń qońyr salqyn jazyna, maı tońǵysyz qysyna jetetin jaıly klımat, ondaǵydaı ásem shalǵyn, kókpeńbek orman, sabyrmen baıaý aǵatyn arnaly ózender eshqaıda da joq. Afınniń altyn ǵasyrynan keıingi ónerdi ólip-óship qurmetteıtin el tek osy Fransıa ǵana.

Endi bári qaıtadan jym-jyrt boldy.

Kún kózi óz qanyna ózi malshynyp, qansyraǵan ańdaı qan josa bop uıasyna eńkeıdi. Ot shashqan shuǵylasy kókjıekten bastap qaıyqtyń qaq tumsyǵyna deıin sozylyp, jalqyn jol bop jaltyrap jatyr.

Manaǵy maıda samal da jym-jylas, sý betindegi usaq tolqyndar da tynshyǵan, jelken de narttaı qyzaryp, qybyrsyz qapty. Osy bir kól-kósir tynyshtyq kók jazıra teńizdi alaqanyna sap, áldılep turǵan tárizdi; zeńgir aspannyń astyndaǵy myń buralyp tolyqsyp-tolqyp jatqan alyp qalyńdyq jaltyr aıdyn óz tósine tónip kele jatqan ot-jalyn jaryn taǵaty taýsylyp, albyraı tosyp jatyr; keń dúnıe qos qudiret qalaı qaýyshar eken dep, dymyn shyǵarmaı, únsiz ańdyp turǵandaı. Kúıeý jigit — kún kózi asyl jaryn baýyryna basyp aımalaǵansha degbiri qalmaı lapyldaı qulap keledi. Mine, mine, qaýyshty... alyp qalyńdyqtyń apaı tósi ony bir shetinen juta bastady.

Kókjıekten salqyn lep shyqty; kúnniń kózi sýǵa batqan soń, kúlli dúnıe kókiregin kere dem alǵandaı, aıdyn betine tolqyn júgirdi.

Ymyrt uzaqqa sozylmady, juldyzy jypyrlap tún keldi.

Lastık aǵaı eskekti qolyna aldy; kenet teńizdiń jaltyrap aqshyl tartyp bara jatqanyn jurttyń bári de ańǵaryp qalypty. Janna men vıkont sý betinde jybyr-jybyr qozǵalyp júrgen ottardy qarap únsiz otyr. Eshteńege nazar salmaı, keshki jupar aýany qunyǵa jutady. Janna qolyn oryndyqtyń aralyǵyna salyp, shalqaıa berip edi, kórshisiniń abaısyz tıip ketken bop janasqan saýsaqtaryn sezdi; aınalasyna rıza bop, kóńili ósip kele jatqan qyz jigittiń bunysyna ári uıalyp, ári tańdansa da tyrp etpeı otyra berdi.

Ol keshke óz bólmesine bir túrli kóńili buzylyp, alaburtyp endi. Saǵatqa kózi túskende, endigi ǵumyrynyń kóz jazbas kýási sol bolatynyn, syńǵyrlap bunyń qýanyshyna da, qaıǵysyna da árdaıym ún qosyp turatynyn oılady. Sosyn saǵatty toqtatyp, bal aranyń altyn qanatyn súıip-súıip aldy. Ol dál osy qazir dúnıedeginiń bárin de shetinen súıip shyǵýǵa bar. Esine jáshikte jatqan kóne qýyrshaǵy tústi. Ony izdep taýyp aldy. Súıikti qurby qyzyn kórgendeı máz-meıram bop qaldy, baýyryna basyp qyp-qyzyl eki betin, bup-buıra burymdaryn shópildetip súıe jóneldi.

Sosyn qýyrshaǵyn qysa qushaqtaǵan kúıi oıǵa shomdy. Álgi kózge kórinbeıtin myń perishteniń myńy birdeı jabyla qol kóterip qolqalaıtyn qalaýly jary osy ma? Qudirettiń buıryǵymen buǵan ózi kelip tap boldy ma? Bul úshin jaratylǵan adam, bar ómirin bir sonyń jolyna baǵyshtar adamy osy bolyp shyqqany ma? Qalaısha sonda bul ekeýiniń bir-birine dám aıdap tabysqany ma, kóńilderi toǵysyp kókirekterinde mahabbat oıanǵany ma!?

Ol qumarlyq jeli esepteletin, óne boıyn ot jalyndaı laýlatyp, esinen tandyryp, búkil jan dúnıesin alaı-dúleı qylatyn ala quıyn sezimderdi áli basynan keshire qoıǵan joqty; biraq, tek sony ǵana oılap, miz baqpaı sarylyp otyryp alatyndy shyǵardy, soǵan qaraǵanda súıip qalǵan sıaqty; árdaıym oılaıtyny tek sol. Kórse boldy — júregi attaı týlaıdy; daýsyn estise, dir ete túsedi, kózine kózi ushyrasa - bir qyzaryp, bir surlanyp degbiri qashady.

Ol tún balasy uıyqtap jarymaıdy.

Esil-dertin birjola baýrap alǵan ǵashyqtyq ańsary kún sanap kúsheıe tústi. Jatsa-tursa ony súıetin-súımeıtinin oılaıdy, gúlge qarap, teńizdi sholyp, kókke tıyn laqtyryp bal ashady.

Birde keshqurym ákesi:

— Erteń ádemilep kıinip shyq, — dedi.

— Ol ne úshin, papa? — dep surady.

— Ázirge qupıa. — dedi ákesi.

Erteńine jaltyraǵan jańa kóılek kıip, sylanyp tómenge tússe, qonaqjaıdaǵy ústel ústi úıilip jatqan konfet qoraby, oryndyqta býket tur.

Aýlaǵa kúıme keldi. Oǵan "Lepa, Fekan kondıteri. Toı taǵamy" dep jazylypty. Lúdvına aspaz balamen birge kúımeniń artyn ashyp, áldeqandaı tátti ıisi ańqyǵan úlken-úlken sebetterdi túsire bastady.

Vıkont de Lamar da jetti. Jiptikteı pantalony men jyltyraq etigi sýretteı túp-túzý aıaǵyn onan saıyn jutyntyp jiberipti. Uzyn súrtigi belinen qynalǵan, keýdesinen kesteli kókirekshesi aǵaryp kórinedi. Juqa bátes galstýgyn moınyna birneshe ret orap shalǵandyqtan vıkonttyń táńirim ajar-kórikti aıamaı-aq bergen buıra shash basy tym kekshıip, áýelep qapty. Sándi kıim kisini adam tanymastaı qyp ózgertip jiberedi ǵoı, vıkont búgin kúndegisine atymen uqsamaıdy. Janna ony alǵash ret kórip turǵandaı aýzyn ashyp qaldy; onyń aıaǵynan basyna deıin aıtýly aqsúıekterge tán qasıetterdi túgel taýyp tur. Vıkont kúle qarap taǵzym etti.

— Al, qudaǵı, ázirsiz be?

Qyz:

— Ne deısiz? Ol ne degenińiz? — dep kúmiljı berdi.

— Kóp uzamaı bilesiń, — dedi baron.

Esik aldyna kúıme kelip toqtady, madam Adelaıda da bólmesinen ábden sylanyp shyǵypty; ony súıemeldep kele jatqan Rozalı de Lamar myrzanyń búgingi symbatyna aýzyn ashyp qalypty.

Baron:

— Qarańyzshy, vıkont, siz bizdiń kútýshi qyzdyń talǵamyn dál tapqan ekensiz, — dep ázildedi.

Vıkont qulaǵyna deıin órtene qyzaryp, estimegen bop, Jannaǵa býket usyna berdi. Janna da esinen adasyp barady, gúldi ala saldy. Tórteýi kúımege otyrdy. Daıashy Lúdvına orazasyn ashsyn dep baronesaǵa salqyn sorpa usynyp jatyp:

— Hanym, toıdan bunyń nesi kem? — dep qoıady.

Olar Iporǵa jete bere kúımeden tústi. Derevná kóshesine aıaq basýlary-aq muń eken, merekedegideı qyrlap, sándene kıingen matrostar úılerinen shyǵyp, bastaryn ıip taǵzym etti, baronnyń qolyn qysty, sosyn qaraly sherýge qosylǵandaı, bulardyń sońynan erdi.

Vıkont Jannany qoltyqtap, qara nópir halyqty ekeýi bastap keledi.

Shirkeýge jete bere bári kidirdi, aldarynan qalyqtap kúmis kres kórindi, ony bir bala ustapty, artynan qyzyl ala kıingen ekinshi bala qolyna kıeli sý men kese ustap keledi. Olardan keıin bireýi aqsaq úsh ánshi shal men kerneıshi, eń sońynda kúreniń ózi keledi; onyń shermıgen qarny altyn oqaly epıtrahıliniń11 etegin kókke kóterip, tym sheltıtip jiberipti, Ol sálemdesken ret jasap, tóńiregine qaıta-qaıta bas shulǵýmen keledi. Sosyn kózin tars jumyp alyp, ernin jybyrlatyp duǵa oqydy da, úsh qıyq bórkin murnyna túskenshe eńkeıtip, nókeriniń sońynan teńizge qaraı bettedi.

Plájdegi jurt órme gúlge kómilgen jańa qaıyqty qorshap apty. Dińgeginde, jelkeminde uzyn-uzyn lentalar jelbireıdi, tumsyǵyna altyn áriptermen "Janna" dep jazylypty.

Baron jasatqan bul kemeniń kapıtany Lastık aǵaı qoshemetshi halyqty qarsy alýǵa shyqty. Erkekterdiń bári ýádelesip qoıǵandaı japatarmaǵaı bas kıimderin aldy, qara jamylǵan bir top taqýa áıel jer tizerlep tizilip otyra ketti.

Kúre ortada, qyzmetshi eki bala eki búıirde — úsheýi qaıyqtyń bir tumsyǵyna baryp turdy, ekinshi tumsyǵynda qyrynyp-taranbaǵan uıpa-tuıpa úsh shal aq kıimderi malynyp, shirkeýdiń án kitabyna úńilip, kúńirene jóneldi, daýystary jetpeı, kórer kózge maqamdy buzyp tur.

Olar ánderin salyp bop, dem alǵaly toqtap edi, kerneıshi jańǵyz sarnap ketti, jelge tolyp kúmpıgen eki urtynyń tasasynan surǵylt qoı kóz kórinbeı qaldy. Moıny qyzarǵansha úrleı tústi. Jaıbaraqat tymyq teńiz óziniń jańa perzentiniń bata alǵanyna peıil bildirgendeı sulq jatyr; barmaqtaı-barmaqtaı maıda tolqyn malta tastarǵa shylp-shylp soǵady.

Osynsha opyr-topyr bop, jer tizerlep jatqan jurttyń ne istemek ekenin bilgisi kelgendeı, úlken-úlken appaq shaǵalalar qos qanatymen zeńgir kókke áldeqandaı jumbaq sheńberler syzyp, birese alys ketip, birese jaqyn kelip, shyr aınala shúıilip júr.

Aqyry, ánshiler bes mınýtteı "ámın" dep kúńirenip turdy da únsiz qalysty; daýsy qarlyqqan sváshennık tek sońǵy býyndardyń tusynda ǵana daýsyn sozyp, latynsha birdeńeler aıtty. Sosyn qaıyqty shyrq aınaldyra kıeli sýmen shaıyp ótti de, qaıyqtyń bir tumsyǵynda, qoldar tas qyp qysyp, tapjylmastan qaqshıyp qalǵan ókil quda men ókil qudaǵıdyń qaq aldyna turyp alyp, mińgirlep duǵa oqydy.

Jigit sulý erkektiń tákapparlyǵyna basyp pań tur; al qyz kómeıi bitip, es-túsin bilmeı, tisi-tisine tımeı qalsh-qalsh etedi. Keıingi kezde jatsa-tursa oıynan shyqpaǵan armandy tilegi áp-sátte shyndyqqa aınalmaqshy. Bireý toıdy aýyzǵa aldy, sváshennık mundaıdaǵy úrdistiń bárin jasap bitti, endi jurt duǵa oqı bastady. Osylar bunyń nekesin qıyp jatqannan saý ma?

Qoly qaltyrady ma eken, álde bunyń júregi lúpildep turǵanyn sezdi me, joq mundaıda áıel ataýlynyń degbiri qashatynyn burynnan bile me, — áıteýir, vıkont qyzdyń qolyn birte-birte qattyraq qysa tústi. Beti búlk etpeı, basqalarǵa estiler-estilmes qyp:

— Janna, bul bizdiń nekelesýimiz bolsyn, — dedi.

Qyzdyń keliskeni me, kim bilipti, basy jaılap tómen ıile berdi; qaıyqty shaıyp júrgen sváshennık kıeli sýynan bul ekeýiniń saýsaqtaryna da tamyzdy.

Barlyq yrymy jasaldy. Tizerlep otyrǵan áıelder oryndarynan turdy. Qaıtarda jurt manaǵydaı emes, bet-betimen japatarmaǵaı jóńkile jóneldi. Kresiń de manaǵy mańǵaz qalpy joǵalǵan, birese ońǵa birese solǵa bulǵańdap barady, aýyq-aýyq jerge qulap túsetindeı kórinedi. Kúre de duǵasyn tyıǵan, jurttyń sońynan salpaqtap o da keledi. Ánshiler men kerneıshiler kıimderin aýdaryp kıgenshe asyǵyp, kóshe-kósheniń tótesimen tikeleı salyp, bezip barady; shoǵyr-shoǵyr matrostar da aıaqtaryn kóre adymdaıdy. Toıdy oılaǵanda, muryndaryna tamaq ıisi kelip, aýyzdaryna silekeı jıylyp, ishekteri shurqyrap, júristerin jedeldete túsedi.

"Terektide" olardy ulan-asyr dastarqan kútip tur edi. Aýladaǵy alma aǵashtyń túbine úlken ústel qoıylypty. Oǵan teńizshiler men sharýalardan alpys adam jaıǵasty. Baronesa ústeldiń bir basyna otyrdy, eki jaǵynda — Ipordyń kúresi men osy aranyń kúresi; qarsy aldyna bir jaǵyna merdi, ekinshi jaǵyna aınalasyna damylsyz bas shulǵyǵan taramys sharýa áıel, merdiń báıbishesin alyp baron otyrdy. Merdiń báıbishesiniń sopaq beti, deldıgen norman qalpaǵy, qashan kórseń de, áldenege qaıran qyp turatyn dóńgelek kózi aq aıdar mekıen taýyqty eske túsiredi, tumsyǵymen tárelkeni shuqyp otyrǵandaı, tamaqty da shóp-shóp etip, shókimdep jeıdi.

Janna vıkonttyń qasynda lázzattyń eń darıasyna enip, kenelip otyr. Ol eshteńeni kórgen de joq, eshteńege túsingen de joq; kól-kósir baqyttan basy aınalyp, aıran-asyr únsiz otyrdy-otyrdy da, saýal qoıdy.

— Osy sizdiń esimińiz kim?

— Júlen. Siz bilmeıtin be edińiz? — dep surady vıkont.

Janna jaýap qaıyrǵan joq, "endi bul at aýzymnan túspeıtin boldy-aý" dep oılady ishinen.

Dastarqan jınalǵan soń, úı ıeleri aýlany matrostarǵa qaldyryp ózderi úı syrtyna serýenge shyqty.

Baronesa bul joly barondy qoltyqtap, qastaryna eki sváshennıkti ertip qydyrdy. Janna men Júlen toǵaıǵa enip, bytpyldaq buralań soqpaqtarǵa tústi; jigit kenet qyzdyń bileginen ustaı aldy:

Siz maǵan kúıeýge shyǵýǵa rızalyǵyńyzdy beresiz be?

Janna taǵy da basyn tómen saldy, biraq Júlen: "Jalynamyn,jaýabyńyzdy aıtyńyzshy", — dep qyspaqtaı bergen soń, baıaý kózin kóterip qarap edi, jigit onyń janarynan rıza ekenin uqty.

IV

Birde tańerteń Janna ornynan áli tura qoımaı, aıaǵyn kórpege tyǵyp, tóseginde otyr edi, baron kirdi.

— Vıkont de Lamar saǵan quda tústi.

Qyz dýyldap qyzarǵan júzin kórpemen tas búrkep alǵysy keldi. Ákesi:

— Biz keıinirek jaýap bermekshi boldyq, — dep áńgimesin jalǵastyra tústi.

Janna kómeıi bitip, tunshyǵyp barady. Baron sál múdirip otyrdy da, bunyń júzine kúle qarady.

— Biz ózińmen sóılesip almaı turyp, ýáde qyla almadyq. Anań ekeýimizdiń bul nekege qarsylyǵymyz joq, biraq zorlamaımyz, erik ózińde. Seniń odan góri dáýlettirek ekeniń ras, biraq barlyq baqyt baılyqta ǵana emes qoı. Ol týysy joq, tuldyr jetim, oǵan shyqsań, bala bop qolymyzǵa kiredi. Al basqa adamǵa shyqsań, kózimizden bir-bir ushyp ketkeniń. Ol bizge unaıdy, al ózińe she?

Janna jelkesine deıin qyzaryp, áreń sybyrlady.

— Óz degenińiz bolsyn, papa.

Baron sol kúlimsiregen qalpy, qyzynyń júzine tesile qarap turdy da:

— Solaı deıtinińdi bilgenmin, madmýazel, — dedi. Janna keshke deıin mas adamsha, ne istep ne qoıǵanyn bilmeı júrdi, qolyna ustaǵan nárselerin shatastyra beredi, kúni boıy úıden bir eli attap shyqpasa da, aıaqtary saldyrap qapty.

Anasy ekeýi jókeniń túbinde otyr edi, saǵat altynyń tusynda vıkont keldi.

Qyz júregi atsha týlady. Jas jigit jaqyndaı tústi, júzinde aıta qalǵandaı qobaljý-qysylýdyń nyshany baıqalmaıdy. Keldi de baronesanyń qolyn alyp, saýsaqtaryn ernine apardy; odan keıin boıjetkenniń qaltyrap-dirildegen qolyn uzaq ustap, asa razy peıilmen elite súıdi.

Sóıtip, aıttyrýly qalyńdyq pen kúıeýdiń baldaı tátti baqytty shaǵy bastaldy da ketti. Qonaqjaıdyń ońasha buryshyna baryp, ekeýden-ekeý áńgime-dúken qurady, nemese toǵaıdyń eń túkpirindegi kók shalǵynǵa baryp serýendeıdi. Ara-tura baronesanyń saıajolyna da qydyryp qoıady, jigittiń jarqyn bolashaq jaıly áńgimesin boıjetken anasy taptap tastaǵan shańdaq súrleýge qarap buqshıǵan kúıi ún-túnsiz tyńdaı beredi.

Másele bir sheshilgen soń, sóz buıdaǵa sala bergenniń máni joq. Neke qıǵyzý on besinshi tamyzǵa belgilendi. Oǵan áli bir jarym aı ýaqyt bar. Jas jubaılar neke qıylǵan boıda úılengenderdiń saıahatyna attanbaq. Qaıda barý kerektigi kelisilgende, Janna Italıadan góri ońashalaý Korsıkany qalady.

Olar toı bolatyn kúnge onsha asyǵa qoımady, ǵashyqtyq lázzatyn onsyz da kún saıyn belsheden keship júr; alaıda aýyq-aýyq qoldaryn qushyrlana qysyp, et-baýyrlary ezilip, birjolata qosylyp ketkileri kelgendeı, bir-birinen uzaq ýaqyt kózin ala almaı, qumarta telmirisedi, keıde ǵashyqtyqtyń shyn toıattaryna ańsarlary aýyp qaraptan-qarap otyryp saǵynyshqa batyp, muńaıysyp qalatyndary bar.

Toıǵa baronesanyń Versal monastyrleriniń birinde turatyn pensıadaǵy baýyry Lızon apaıdan basqa eshkim shaqyrylmaıtyn boldy.

Baronesa ákesi ólgende, sińlisin óz qolyna alýǵa kúsh salyp-aq baǵyp edi, biraq úıde otyryp qartaıǵan kári qyz jurtqa salmaq bolarmyn dep qorǵalaqtap, tirshilikten japa shekken jalǵyz basty pendelerdi panalaıtyn monastyrdiń birinen oryn alǵandy qolaıly kórdi.

Ara-tura týmalaryna kelip, aılap-aılap jatyp ketedi. Ózi shúıkeden áljýaz áıel-di. Kóbine-kóp ún-túnsiz kóleńkede otyrady; tek dastarqan daıar bolǵanda ǵana kelip, tamaqtanyp alady da, óz bólmesine kirip, kilttenip ap, eshqaıda shyqpaı japadan-jalǵyz jatady da qoıady.

Jasy qyryqtyń úsheýine endi kelse de, bet-aýzy qyrtys-qyrtys kempir bop qalypty; janary muńly, mop-momaqan; úı-ishinde eshkim oǵan nazar aýdarmaıdy; bala kúninde de bos-bolbyr óskendikten, eshkim onyń mańdaıynan sıpap kórmegen-di, buryshta tym-tyrys otyratyn da qoıatyn-dy, boıjetken soń da, eshkimniń kózine túspedi.

Ol kúnine myń ret kórip júrseń de, jadyńda qala qoımaıtyn eleýsiz jıhaz sıaqty tiri kóleńke bop, kúldi-kómesh kún keship jatty.

Sińlisin músápir kórip elemeýge apasy ata-anasynyń úıinde júrgende-aq boı úıretip alǵan-dy. Onsha yzylyp-syzylyp jatpaı, ánsheıin týmalastyq meziret jasap, músirkeı til qatady. Aty — Lıza. Biraq, osy bir erkebulan esimnen jerge kirerdeı uıalady. Úı ishi onyń turmysqa shyqpaıtynyna ábden kózi jetken soń, Lıza atyn op-ońaı Lızonǵa aýystyra saldy. Janna týǵaly "Lıza apaı" atanyp, bylaıǵy jurt túgili týǵan apa-jezdesinen de qysylyp-qymtyrylatyn náti jýas, adal, taza, obaly bar músápir týysqanǵa aınaldy. Ras apa-jezdesi ony ish tartady, biraq, olary ólip-óshken súıispenshilik emes, nemquraıdy meıirim, tabıǵatynan aqpeıil adamdardyń ánsheıin úırenshikti aıaýshylyǵy tárizdi.

Keıde baronesanyń jas kezindegi birdeńelerdi eske alǵanda; "Bul álgi Lızanyń áne bir esýas qylyǵynan keıin bolyp edi", — dep otyratyny bar. Biraq, sol "esýas qylyq" eshqashan egjeı-tegjeıli áńgime bolyp kórgen joq, árdaıym beımaǵulym qupıa kúıinde qala beredi:

Jıyrmaǵa shyqqan jyly birde keshqurym Lıza, nege ekeni belgisiz, toǵanǵa qulady. Óne boıynda tap mundaı essizdikke barady deıtindeı esh qasıet joq edi. Jurt ony shalajansar kúıinde sýdan shyǵaryp aldy. Ata-anasy sýǵa nege qulaǵan sebebin táptishtep bilip jatpady, qaıta sol bir "esýas qylyq" áńgime bolǵan saıyn. baıaǵyda Koko degen attary indigeshke súrinip mertikken soń, amalsyz atyp tastaǵandaryn aıtqandaǵydaı, bir-bir kúıip-pisip qalatyn-dy.

Sodan bastap Lıza, Lızon aqyly kem, jarymes adam sanaldy. Jurt ta ony ata-anasy qusap, jek kóre tura músirkeıtin boldy. Tipti kishkene Janna da bala bolyp, oǵan nazary aýyp, tósegine júgirip baryp, betinen súıip erkelemeıdi, onyń bólmesiniń esiginen de qaramaıdy. Ol bólmeniń qaıda ekenin sypyryp, jınap júretin Rozalı ǵana biledi.

Lızon apaı ashanaǵa tamaqqa kelgende, baronesa úırenshikti ádeti boıynsha, betinen súıgizedi. Bar bolǵany sol-aq. Birdeńege keregip qalsa, qyzmetshi jumsap, shaqyrtyp alady; ondaıda kelmeı qalsa, nege kelmedi, "Ne boldy, Lızon tań atqaly nege kórinbedi?" dep surap, alań bolatyn da eshkim tabylmaıdy.

Onyń dúnıede bary da bir, joǵy da bir. Qysqasy, Lızon qandaı kúıde júrgeninde eshkimniń sharýasy bolmaıtyn, tipti jaqyndarynyń da jany qınalmaıtyn, ólip ketse de joqtaýy joq, mańaıyndaǵylarynyń nazaryna iligip, júrekterine jol tappaǵan ánsheıin erqara eleýsiz adamdardyń biri edi. "Lızon apaı" degen sóz de "qant salǵysh", "shaı quman" degen qarabaıyr sózder sıaqty, eshkimniń kóńilin selt etkizbeıtin-di.

Ol júrgende de áldenege asyǵyp-úsigip, sybyr-sybdyrsyz, aıaǵynyń ushynan ǵana basady; qoly et pen súıek emes maqtadan jaratylǵandaı, nege tıse de tyqyr etken dybys shyqpaıdy, bárin de bápektep, aıalap ustaıdy.

Ol aldaǵy toıdy estigende kelýge qysyla-qysyla, shildeniń ortasynda zorǵa keldi. Biraz syılyq ákelip edi, bul úıdiń ishi olaryn da qulyqsyz qabyldady. Jurt ony kelmeı jatyp umytyp ta ketti.

Biraq, ol áldenege ishteı tolqyp, kúıeý men qalyńdyqtan kóz jazbady, aıaq astynan shıraqtyq bitip, bólmesine eshkimdi bas suqtyrmaı, ózi tigip, ózi piship, jasaýdyń qamyna jan sala kiristi.

Ol birese ózi qaıyǵan oramaldy, birese qalyńdyq pen kúıeý jigittiń aty-jóni kestelengen salfetkalardy ákelip:

— Qalaı, jaqsy ma, Adelaıda? — dep, kórsetip alyp ketedi.

Baronesa olaryna at ústi kóz salyp:

— Lıza, sen sonshama ábigerlenbeı-aq qoı, — deıdi.

Aıdyń aıaq shenindegi ot shashqan aptap-ańyzaqtan keıin aı týdy; tóńiregindegi nárseniń bári súısintip, bári jelpintip, janynda qalǵyp jatqan ne bir asqaq sezimderin qaıta býyrqanyp, kóńilińdi toqsan tolqytqan sútteı jaryq, ásem túnder keldi. Syrttaǵy maıda samal typ-tynysh qonaqjaıdyń ishine lap qoıady.

Abajýrdan túsken alaqandaı dóńgelek jaryqqa baron men baronesa karta oınaıdy, Lızon apaı olardyń qarsy aldyna otyryp alyp, keste tigedi, al eki jas ashyq terezeden aı nuryna malynǵan jazǵy baqty tamashalap turady.

Shegirshin men jókeniń seldir kóleńkesinen buǵynyń tánindeı alashabyrlanyp kóringen jasyl shalǵyn qara túnek toǵaıǵa ushtasyp jatyr.

Janna mynandaı jaısań túnge, nurǵa shomylǵan aǵashtar men butalarǵa qyzyǵyp ketti.

— Papa, esik aldyndaǵy alańqaıǵa qydyryp qaıtaıyqshy.

Esil-derti oıynda otyrǵan baron:

— Balalar, ózderiń bara berseńdershi, — dep jaıbaraqat karta tarata berdi.

Olar syrtqa shyqty, aıdyń jaryǵynda aqsıyp jatqan shym soqpaqty boılap ormanǵa qaraı bettedi.

Tún ortasy aýyp ketti. Olar úıge qaıtpady. Baronesa sharshap, bólmesine ketpekshi bop:

— Álgi balalardy shaqyrmaımysyń, — dedi kúıeýine.

Baron qarańdap qos kóleńke sendelip júrgen samaladaı jap-jaryq baq ishin kózimen bir sholyp shyqty da:

— Baqtyń ishi tamasha eken. Shaqyrmaı-aq qoıalyq. Lızon kúte turar. Solaı emes pe, Lızon? — dedi.

Kári qyz abyrjyp, kózin kóterdi, ylǵı júreksinip turatyn úırenshikti báseń daýsymen:

— Árıne, kútem ǵoı, — dedi.

Baron áıelin qoltyǵynan aldy, kúndizgi ystyqtan ózi de ábden qaljyrap qalypty.

— Men de jataıyn.

Ekeýi de bólmelerine ketti. Lızon apaı qolyndaǵy isin, ıne-jibin kreslonyń jaqtaýyna qoıyp, terezeniń aldyna baryp, ádemi túnge kóz saldy. Kúıeý jigit pen qalyndyq úı men toǵaı arasynda árli-berli sendelip júr. Ekeýinde de ún joq, bir-biriniń qolynan qysyp ustap alypty. Mynandaı keremetteı kórkem keń dúnıege ekeýi de birjola aralasyp erip ketkendeı.

Kenet Janna shamnyń jaryǵynan kóleńkesi túsip, tereze aldynda qaraıyp turǵan kári qyzdy kózi shalyp qaldy.

— Qarańyzshy, Lızon apaı bizdi ańdyp tur.

Vıkont ta dereý basyn kóterip, oılanyp jatpastan:

— Iá, Lızon apaı bizdi ańdyp tur eken, — deı saldy. Sóıdedi de, ekeýi burynǵy aımalasqan kúıi, únsiz qıalǵa shomyp, qydyra berdi. Shópke ıyq tústi. Ekeýiniń de denesi tońazyp, titirkenip ketti.

— Úıge oralatyn kez boldy, — dedi Janna.

Olar úıge qaıtty. Ekeýi qonaqjaıǵa oralǵanda, Lızon apaı kestesine qaıta kirisken eken; ábden shuqshıyp alypty, sharshaǵannan ba, qoldary dir-dir etedi.

Janna qasyna baryp:

— Apa, uıyqtaıtyn ýaqyt boldy ǵoı, — dedi.

Kári qyz basyn kóterip edi, jylap alǵan kisideı, kózi kúlbirep isip ketipti. Ǵashyqtar ony baıqaǵan joq; alaıda jas jigit qasyndaǵy boıjetkenniń malmandaı sý bolǵan aıaq kıimine kózi túsip. aıap eljireı til qatty.

— Aıaǵyńyz tońǵan joq pa, súıiktim.

Sol-aq muń eken, Lızon apaıdyń qoldary qaltyrap, toqyp otyrǵany jerge túsip ketti; shúıkesi edende domalap barady. Ózi qos alaqanymen betin basyp óksip-óksip jylap qoıa berdi.

Qyz ben jigit ań-tań, orny-ornynda qatty da qaldy. Birazdan soń Janna qasyna júgirip baryp, jer tizerlep otyra ketti.

— Saǵan ne boldy, Lızon apaı? — dep jalyna bastady. Beıshara áıel kómeıine jas tyǵylyp, sóıleı almaı:

— Onyń álgi suraǵyn aıtam-aý... Aıaǵyń tońǵan joq pa deıdi. Menen óıtip eshkim surap kórgen emes... — dep balpyldady.

Janna buǵan ne derin, ne isterin bilmeı qınalyp, ań-tań bop turyp qaldy.

Lızon apaıdyń da asty-ústine túsip báıek bop júretin ǵashyq jigitti kóksegenine kúlip jibermeı shaqqa shydady, al Vıkont kúlkisin jasyrmaqshy bolyp, teris aınalyp ketti.

Lızon apaı atyp turdy da shúıkesin edenge, kestesin kresloǵa tastap, qolyna shyraq ta almastan, qarańǵy satymen júgire jóneldi. Sıpalap júrip óz esigin taýyp aldy.

Ońasha qalǵan qyz ben jigit bir-birine ańtaryla qarady; olar úshin bul bir ári kúlkili, ári aıanyshty oqıǵa boldy.

— Baıǵus apa, — dep kúbirledi Janna.

— Búgin, shamasy, basyna bir shalys oı qashqan ǵoı, — dedi Júlen.

Olar qoshtasýǵa qıa almaı, bir-biriniń qolyn qysyp turyp qaldy, sosyn bir ýaqytta uıala-uıala, Lızon apaıdyń kreslosynyń qasynda alǵash ret súıisti. Erteńine Lızon apaıdyń jylaǵanyn atymen umytyp ta ketti.

Toı qarsańynda eki apta boıy Janna tolqyn soǵyp, qaljyratyp tastaǵandaı beıjaı, súlesoq júrdi.

Al, toı kúni tańerteń onyń eshteńeni oılaýǵa murshasy da bolmady, et súıegi, qany bir-birimen aralasyp ketkendeı, bir túrli óne boıy mújilip barady; birdeńeni ustaıyn dese, saýsaǵynyń áli jetpeı, aıyrylyp qalady.

Ol shirkeýde nekesin qıyp jatqanda baryp boıyn jınady. Bul endi kúıeýge shyqty! Bunyń endi kúıeýi bar! Tań atqaly bolyp jatqan oqıǵalar men buny ábden sileletken árqıly sezimder bir túrli kórgen tús tárizdi.. Adamnyń keıde aınalasy túp-túgel atymen ózgerip ketkendeı bop kórinetin shaqtary bolady-aý! Ondaıda kez kelgen usaq nárseniń ózi úıdeı mánge ıe bolady, tipti ýaqyttyń ózi adam aıyrǵysyz bop, shatysyp ketedi. Janna da tap sondaı halde, ári abyrjyp, ári aıran-asyr qap tur. Keshe ǵana tóńireginiń bári báz-baıaǵy qalpynda edi, tek óne boıyn túgel bılep, baýrap bara jatqan armany men ańsary ǵana sony edi... Búgin endi, minekeı, uıqyǵa keterde — qyz edi, oıana kelse — áıel bolypty!

Demek, arman bop kókiregińe uıalaǵan erteńgi bolashaqtyń barsha qýanysh-qyzyǵyn kólegeılep kelgen álgi bir shekara alynypty. Endi onyń aldynda aıqara ashylyp beıtanys esik kútip tur; tabaldyryǵynan attasań boldy — kópten bergi kóksegenińmen qaýyshasyń!

Neke qıyldy. Shirkeýdiń saltanat saraıyna bastaryn suǵyp edi, toıǵa adam shaqyrylmaǵandyqtan ańyljyp bos tur eken. Sosyn qaıtadan esikke bettedi.

Jas jubaılar tabaldyryqtan attaı bere áldene gúrs ete qaldy — jas kelin yrshyp tústi, baronesa aıqaılap jiberdi. Ol myltyq atyp jatqan sharýalar bolyp shyqty. Bular Terektige jetkenshe, tóńirek tars-kúrs boldy da jatty.

Úı ishiniń adamdarynan birge kelgen osy tóńirektiń kúresi men Ipordyń kúresi, mer, nekeleskende kýá bop turǵan osy jerdiń qadirli-qadirli fermerlerine qonaqasy berildi.

Olar túski tamaqqa deıin baqshaǵa shyqty. Baron, baronesa, Lızon apaı, mer, Pıko abat Adelaıda hanymnyń saıajolynda serýendep, ekinshi abat kórshi saıajolda qydyryp júrip duǵa oqydy.

Aýladan alma aǵashtardyń túbinde sıdr iship otyrǵan sharýalardyń dýyldasqan únderi estiledi. Osy tóńirektiń barlyq adamy sonda, shetterinen bezenip kıinipti. Jas jaqtary oıyn-saýyqqa kirisken. Janna men Júlen toǵaıdy kesip ótip, baýraıǵa bardy da, teńizge qarap turyp qaldy. Tamyz ortalasa da kún áli shaıdaı ashyq, tústikten jel bar, kúlimdegen kún kózi zeńgir kókte júzip barady.

Jas jubaılar saıa izdep, Iporǵa qaraı qulap jatatyn ıirim-ıirim ný jynysty alqapqa tústi. Qalyń aǵashtyń arasynda selt eter lep joq. Olar ormannyń túbine qaraı bastaıtyn jalǵyz aıaq soqpaqqa buryldy. Soqpaq tap-tar, qatarlasyp júrýge bolmaı qaldy. Sol mezette Janna jaılap beline oratyla túsken qoldy baıqady. Onda ún joq, tynysy bitip barady, júregi tarsyldap qoıa berdi. Butaqtar aýyq-aýyq shashyn sıpap qoıady; buǵyp ótýge týra keldi. Janna bir japyraqty julyp aldy, túımedeı eki qońyz aıyrylmaı jabysyp alypty.

Qyz júregin basyp, abaısyzda:

— Bular da qosaqtasa qalypty, — dep saldy. Júlen onyń samaıyn ernimen uıpalap:

— Búgin keshke sen de maǵan áıel bolasyń, — dedi.

Ol qansha tabıǵattyń qaq ortasynda júrip, talaı nárseni óz kózimen kórse de, mahabbattyń óńsheń jyrǵa qosyp aıtatyn ásem jaǵyna kóńil bóletin-di, myna sózge tańǵaldy. Áıelim bolasyńy nesi, ol osy qazir de áıeli emes pe?

Endi vıkont ony mańdaıynan, samaıynan, shyqshytynan, moınynan shópitip súıe bastady. Erkektiń buryn ózi kórmegen tap mynadaı tegeýrindi súıisterinen taısaqtap, buǵyp ap, basyn qashyryp baǵyp edi, qutyla alar emes, óziniń de óne boıy shymyrlap, eljirep-erip barady.

Olar ormannyń shetine shyqqandaryn biraq baıqady. Janna jurttan osynshama uzap ketkenderinen qysylyp, kilt kidirdi. Bular týraly andaǵylar ne oılap jatyr eken?

— Úıge qaıtaıyq, — dedi ol

Júlen onyń belinen qolyn tartyp aldy. Ekeýi de jalt burylyp edi, bir-birimen bettese qalypty; tipti biriniń tynysyn biri aıqyn sezip tur. Kózderi de bir-birine qadalyp qapty. Eki kókirekti birjolata biriktirip jibermeı tynbaıtyn, iship-jep bara jatqan qos janar bir-biriniń kóńilindegi sonaý túkpirge tyǵylyp ap, buǵyp jatqan qupıa syrlardy bilgisi kep, kóp saýaldy kózben jaýdyryp, teksere-tergeı, telmire qaraıdy. Olar birine-biri munshama nege tesiledi? Olardyń endigi ortaq ómiri qandaı bop ótpek? Neke dep atalatyn qosaqtaýly tirshilikte olar birine-biri qandaı qýanysh, qandaı qaıǵy tap qylar eken? Olar alǵash ret kezdesip turǵandaı, bir-birine kózderin aıyrmaı, kóp qadaldy.

Kenet Júlen bilegin Jannanyń ıyǵyna asyp, ernine qadala ketti. Ǵumyrynda eshkim ony bulaı súıip kórmep edi. Myna bir súıis tánine súńgip enip barady, tipti mıy men qanyna da daryp burǵylap jatqandaı; buryn-sońdy baıqalmaǵan bir beıtanys sezim bılep, Júlendi keýdesinen qos qoldap ıterip qalyp edi, ol shalqasynan qulaı jazdady.

— Keteıik, bul jerden, keteıik, — deı berdi Janna.

Júlen tyrs úndemeı, onyń qolyna qoly bir umsyndy da, qaıtadan, jibere saldy. Úıge jetkenshe ekeýi de jaq ashqan joq.

Dastarqan tym kesh daıarlandy. Ózi óte jupyny jasaýlanypty, tez bitti. Normandarda mundaı ádet anda-sanda bir kezdesetin-di. Meımandar áldenege ańtarylyp otyr. Tek eki din adamy men mer, fermerler ǵana toı bolǵan soń kúlý kerek qoı dep, jóndi-jónsiz qarqyldaýmen boldy.

Bylaıǵy jurt ábden tomsaryp aldy, biraq merdiń qýaqy qaljyńdary óshken kúlkini qaıta tiriltedi. Saǵat toǵyzdy urdy, kofe berildi. Alma aǵashtardyń túbindegi derevná toıy qyzýdaı-aq qyzyp jatyr. Ashyq terezeden olardyń saýyq-saırany túgel kórinip tur. Aǵashtyń butaǵyna ilingen aspaly shamdardan japyraqtarǵa shańqan jasyl nur shashyrapty. Jas qyzdar men jigitter shyrq aınala turyp ap, sekeńdep bılep, daýystary qarlyqqansha án aıtyp, máz-meıram; olardy sahnanyń ornyna ústeldiń ústine shyǵyp alǵan eki skrıpka men bir klarnet qostap tur. Barǵan saıyn sharýalardyń daraqy daýystary aspaptardyń únin basa tústi; ókirgen, baqyrǵan aıqaılardyń ara-arasynan jyrym-jyrym kúı sazy aýyq-aýyq estilip qalady.

Sharýalar shyr aınala shyraǵdan qoıylǵan qos kúbiden emin-erkin simirip baqty. Eki daıashy áıel staqan, krújke, tostaǵandardy damylsyz toltyryp, usynyp jatyr. Jurt ta ydystaryn tezirek qaǵyp salyp, kúreń sharap pen móldir sıdra saýlap turǵan shúmektiń astyna qaıta tosady. Jelpinisken bıshiler, aqsaqal qarıalar men aq ter, kók ter qyzdardyń qaı-qaısysy da shalqaıyp turyp óńeshke bir-aq quıa salatyn ydystyń qulaǵyna qolymyz qashan jetedi dep entelese qalypty.

Anadaı jerde basytqyǵa ústel ústine nan, maı, irimshik, týraýly shujyqtar qoıylypty. Samaladaı jaryq baqtaǵy myna dýman tymyraıyp-tymyraıyp otyrǵan myrzalardy da eliktirip barady. Olardyń da anaý opyr-topyrǵa aralasyp, kúbige bas qoıyp, nan men irimshikti pıazǵa qosyp asap ap, bıge qosylyp ketkileri kep, delebeleri qozyp otyr.

Merdiń ózi de ústeldi uryp otyrǵan pyshaǵyn tastaı salyp:

— Saıtan alǵyrlardyń quıqyljytýyn-aı! Ganashtaǵy toı tárizdi eken! — dep qoıdy.

Qonaqtar tunshyǵa kúldi. Ókimet ataýlyǵa juldyzy qarsy Pıko abat:

— Kannydaǵy nekelesý toıy dep sóılegen lázim, — dep túzetti.

Biraq, mer ol aqylǵa qulaq aspady.

— Joq, abat, ne aıtatynymdy sizden suramaımyn, "Ganashtaǵy toı" degen ekem, aıtqanym aıtqan.

Jurttyń bári oryndarynan turyp, qonaqjaıǵa ótti. Odan qara halyqtyń dýmanyna baryp aralasty. Sosyn úıdi-úıine tarasa bastady. Baron men baronesa birdeńe jaıynda sybyrlasa qalypty. Shamasy, madam Adelaıda kúıeýiniń aıtqanyna kónbeı jatsa kerek, ózeýreı sybyrlaıdy, tipti bolmaǵan soń daýsy shyǵyp ketti.

— Joq, dostym, men buǵan qalaı kirisýdi bile almaı turmyn!

Sol-aq eken, ákesi jalt burylyp Jannanyń qasyna keldi:

— Qydyryp qaıtamyz ba, balapanym?

— Iá, papa, — dedi qyzy, daýsy tolqyp.

Ekeýi shyǵyp ketti. Tabaldyryqtan attap, teńiz jaqqa endi bet ala bergende, kúz sylaıyn ákelgen salqyn lep qarmaı aldy.

Kókte birese juldyzdardy kómip ketip, birese qaıta ydyrap qara qurym bult jóńkip júr.

Baron qyzynyń shyntaǵyn baýyryna qysyp, bileginen erkelete sıpady; birdeńege dáti shydamaı, júreksinip turǵan túri bar. Aqyry, ne de bolsa, aıtyp tynýǵa bekindi.

— Kógershinim, saǵan bul áńgimeni anań aıtý kerek edi. Ol bas tartty. Endi mine meniń ózim aıtýyma týra kep tur. Seniń turmystan ne bilip, ne qoıatynyń maǵan beımálim. Ádette balalarǵa, ásirese qyzdarǵa jasyna jetpeı buzylyp ketpesin dep, qashan endigi baqytyna bas-kóz bolatyn qalaǵan adamynyń qolyna ustatqansha, kináratsyz taza bolsyn dep, ata-anasy aýzynan shyǵarmaıtyn bir qupıa syr bolady. Ómirdiń álgi bir jumbaq táttisin kólegeılep turǵan perdeni óz qolymen serpip ashatyn da sol aq nekeli adam ǵana. Biraq, ómirdiń ondaı jumbaǵynan atymen beımálim sábı qyzdyń mundaı turpaıy shyndyqty betpe-bet kórgende jábirlenip, jer bolyp qalatyny da bar. Ondaı qyzdar jany ǵana emes, táni de jaraqatqa ushyraǵasyn, shydaı almaı jubaıynyń tabıǵatqa da, adamǵa da ábden tán, esh aıyby joq álgindeı pármenine kónbeımin dep, betinen qaǵyp, ospadarsyzdyqqa urynady. Men budan ári eshteńe aıtpaımyn. Tek onyń saǵan basybaıly qoja ekenin umytpasań bolǵany.

Ol, shynnan da, ne bilýshi edi? Bul ne kúmán? Janna kókiregin áldene ezip-janshyp, janyna jaı taptyrmaı, bebeýletip, keýlep bara jatqan qasiretti, taǵy bir soıqan sumdyqty ishi sezgendeı, tula boıy titirkenip sala berdi.

Olar úıge qaıtyp oraldy. Janna anasy Júlenniń keýdesine basyn tyǵyp jylap jatqanyn kórip, esikten attaı bere, ańyryp turyp qaldy. Anasynyń óksigeni ustalardyń kóriginiń demindeı — pys-pys etedi; tek kózinen ǵana emes aýzy-murnynan da jas tamshylap jatqandaı. Jas jigit óziniń janyndaı jaqsy kóretin jalǵyz qyzyn aıala, qamqor bol dep egile jalbarynǵan semiz áıeldi qalaı demerin bilmeı yńǵaısyzdanyp, quty qashyp tur.

Baron kómekke umtyldy.

— Aý, qoıshy endi, myna toıdy osyndaı jylap-syqtaýsyz-aq ótkizeıikshi.

Ol áıelin kresloǵa otyrǵyzdy. Hanym sý-sý kózin súrte bastady. Baron qyzyna buryldy:

— Al, balapanym, anańdy betinen súı de, baryp uıyqta, — dedi.

Janna kóz jasyn ázer irkip, ata-anasynyń betinen súıip, qasha jóneldi.

Lızon apaı baıaǵyda-aq bólmesine tyǵylyp alǵan-dy. Baron, baronesa, Júlen úsheýi ońasha qaldy. Úsheýi de ún qatýǵa bir-birinen uıalyp otyr, áli frakterin sheshpegen erkekter jerge qarap tikesinen tik sileıip tur, al madam Adelaıda óksip-óksip qoıyp, kresloda jambastap jatyr. Budan ári ún-túnsiz tura berýdiń reti qalmady. Baron jas jubaılar saıahatynyń jaıyn sóz etti.

Dál osy ýaqytta Jannany sheshindirip jatyp, Rozalı aǵyl-tegil jylap turǵan-dy. Ol bıkeshtiń ózinen beter qınalsa kerek, qoly erkine kónbeıdi, túımelerdiń eshqaısysyn taba almaı-aq qoıdy. Biraq Janna qyzmetshi qyzdyń kóz jasyna kóńil aýdarmady. Ol burynǵy úırenshikti nárselerdiń bárimen qosh aıtysyp, atymen ózge beıtanys álemge tap bolǵandaı bir esirik halde. Onyń buǵan deıin sanasyna uıalaǵan nárseleriniń bári dúnıe asty-ústine kelip, alaman-asyr bolǵan soń aıdalaǵa byt-shyt shashylyp qalǵan tárizdi. Ol tipti "osy kúıeýimdi súıemin be, joq pa" dep te oılaı bastady. Ol buǵan aty keldi jat bireý sıaqty kórinip ketti. Osydan úsh-aq aı buryn mundaı adamnyń dúnıede bar-joǵynan atymen beıhabar edi, endi, mine, oǵan áıel boldy. Nege? Quddy bir aıaǵynyń astyndaǵy uıyqqa oqys qulaǵandaı. Kúıeýge shyǵýǵa osynsha asyǵyp, neden dilger bola qaldy eken?

Jatardaǵy sylanyp-sıpanýdy aıaqtady da, kórpesine súńgip ketti; salqyn tósek denesin qaryp alǵandaı boldy; ol osy sońǵy eki saǵattan beri boıyn bılep alǵan jalǵyzdyqtyń úreıin tipti kúsheıte tústi.

Rozalı aǵyl-tegil jylaǵan qalpy ketip qaldy. Janna endi kúıeýiniń kelýin tosty. Álginde ǵana ákesi aıtqan mahabbattyń uly jumbaǵy degen túsiniksiz qupıanyń ne bolyp shyǵatynyn úreılene kútti; júregin áldeqandaı beıtanys qasiret shymshyp-shymshyp aldy.

Kenet bireý esikti úsh ret qaqty, oǵan deıin satydaǵy aıaq dybysyn da estimepti. Tula boıy túrshigip, dirildep qoıa berdi. Jaýap bermedi. Esik qaıta qaǵyldy. Sálden keıin syrt etip tıek ashyldy. Janna bólmesine ury kirip kele jatqandaı jalma-jan búrkene qoıdy.

Parketti syqyr-syqyr basqan aıaq dybysy estildi, áldekim tósegin sıpaǵandaı boldy.

Ol ornynan atyp turdy, jan ushyra sybyrlady; kózin ashyp edi qarsy aldynda kúle qarap turǵan Júlendi kórdi.

— Siz meniń záremdi ushyrdyńyz ǵoı, — dedi oǵan Janna.

— Endeshe, siz meni atymen kútpegen boldyńyz, — dedi kúıeýi.

Janna jaýap bermedi. Júlen toıda kıgen kıimin áli sheshpepti, sol baıaǵy tákappar sulý erkek qalpy. Jannaǵa mynandaı sylqym erkektiń aldynda tósekte uzynnan sulap jatqany uıat sıaqty kórinip ketti.

Olar ne istep, ne qoıatynyn da, ne dep sóıleserin de bilmedi. Jubaılyq baqyttyń taǵdyry sheshiletin osyndaı syn saǵatta bir-birine tiktep qaraýǵa da dátteri shydamady.

Júlen bundaı jekpe-jekte qıalǵa shomyp ósken qyz janyn, onyń perishtedeı pák ar-uıatyn jábirlep almas úshin asqan eptilik kerektigin, ózin-ózi ustaı bilip, aqylmen aıalap-aımalamasa, shoshytyp jibererin, dúdámal bolsa da, sezip-bilip tur.

Jannanyń qolyn súıdi, mahabbat táńirisiniń aldynda taǵzym etkendeı, tósektiń janyna baryp, tizerlep turyp, estiler-estilmes qyp:

— Siz meni súıesiz be? — dep surady.

Janna júregi ornyna túsken bolsa kerek, buıra shash basyn jastyqtan shuǵyl kóterip alyp, oǵan qarap kúlimsiredi.

— Dostym-aý, men seni áldeqashan súıip em ǵoı.

Júlen áıeliniń súırikteı saýsaqtaryn aýzyna aparyp:

— Endeshe, sol súıispenshiligińizdi dáleldeýge ázirsiz be? — dep tunshyǵa sybyrlady.

Janna shoshyp ketti; aýzyna ne túskenin ózi de bilmeı, ákesiniń manaǵy aqyly jadyna oralyp:

— Meniń basybaıly qojam ózińiz ǵoı, — dedi.

Kúıeýi bilegin shóp-shóp súıip shyǵyp, betine jarmasty. Janna taǵy da tas búrkenip qalmaqshy edi, jigit kórpeni serpip tastap, moınynyń astyna qolyn suǵyp, jastyq-mastyǵymen kóterip aldy da:

— Demek, maǵan qasyńyzdan oryn beredi ekensiz ǵoı, — dep demige surady.

Qyzdy bir tabıǵı qorqynysh bıledi.

— Keıin, táńir jarylqasyn keıin, — dep shoshyna kúbirledi.

Kúıeýi buǵan biraz ańyryp turdy da, qaıtadan óńmendeı jóneldi.

— Nesine qashqalaqtaısyń, báribir aqyr túbi bolmaı qoımaıtyn sharýa ǵoı?

Myna sózge Janna jábirlenip qaldy, biraq baǵynyshty qalpyn buzbaı:

— Erkim ózinde ǵoı, dostym, — dedi.

Kúıeýi sol boıda-aq sheshinetin bólmege kirdi. Janna onyń ár qımylyn, sheshken kıiminiń sýsylyn, qaltasyndaǵy aqshasynyń shytyrlaǵanyn, aıaq kıimderiniń dúrsilin ap-anyq estip jatty.

Kenet ol tuz kıimsheń, shulyqshań kúıi bólmeni kesip júgirip ótip, kamınniń ústine saǵatyn qoıdy. Sosyn kórshi bólmege baryp, biraz kidirip qaldy; odan qaıta shyqqanyn estip, Janna teris qarap, aýnap túsip, kózin tars jumyp aldy.

Bóten bireýdiń mup-muzdaı jún-jún baltyry aıaǵyna oratyla ketkende, atyp turdy; edenge qarǵyp ketýge az-aq qaldy. Qorqynysh pen namystan shyńǵyryp jiberem be dep kúızelip, qos qolymen betin basyp, tósektiń shetine sulap tústi.

Júlen teris qarap jatsa da, ony tý syrtynan qapsyra qushaqtap ap, moınynan ólip-óship súıe jóneldi.

Ol tyrp etpedi, óktem qoldyń alas uryp izdep júrgen kókiregin qos shyntaǵymen qysyp alyp, qatty da qaldy. Demi taýsylyp barady. Osy bir ozbyr adamnyń mynaý ospadar qylyǵynan qutylý úshin, úıdiń sonaý túkpirine deıin qashyp baryp, basqa bólmege tyǵylyp, esikti tars jaýyp alǵysy kep te jatyr.

Qozǵalmady. Tý syrtyn Júlenniń denesi jylytyp barady. Qoryqqanyn qoıdy. Qaıta ornynan aýdarylyp, ony qushaqtap, súıip alǵysy kelip ketti. Ábden tózimi taýsyldy bilem, Júlen nalyp til qatty:

— Siz maǵan nege osynsha áıel bolǵyńyz kelmeıdi?

Ol qolymen betinen qalqalaǵan kúıi, kúbirlep jaýap qatty:

— Men sizge áıel bolǵan joqpyn ba?

— Joq, siz meni mazaq qyp jatyrsyz, — dedi kúıeýi, daýsyna zil aralastyryp.

Kúıeýiniń nalyǵany janyna batyp ketti, keshirim suraǵaly oǵan qaraı aýdaryldy.

Júlen ashyǵyp qalǵandaı, qomaǵaılana, qunyǵa umtyldy, moınynan, betinen shaǵyp-tistegendeı qyp, kúıdirip-kúıdirip súıe bastady; asty-ústine túsip aımalap, boıyn balqytyp barady. Jannanyń qoly jazylyp ketti, erkektiń endigi óktemdigine qarsy tura almady. Onyń ne isteıtinin de, óziniń ne isteıtinin de bilgen joq. Oıy tumandanyp, esine eshteńe túspedi. Kenet ótkir pyshaqtyń júzindeı bir aýyr jaraqat tánine súńgip boılap bara jatty; ol kúıeýiniń temirdeı tegeýrindi qushaǵynan bosanbaqshy bolyp, alas uryp, tunshyǵa jylap, jan ushyra jantalasty.

Odan ári ne bolyp, ne qoıǵanyn bilgen joq, esinen tanyp qaldy; tek kúıeýiniń asa razy bop, ernin shópildetip, ústi-ústine súıgenin kómeski sezdi. Birdeńe dep til qatyp edi, ol jaýap bergen sıaqty. Sosyn kúıeýi tósine qaıta órmeleı bastady, biraq, záre-quty qashqan ol jan-dármen keýdesinen ıterip jolatpady. Sol arpalys ústinde mana baltyryn tyrnaǵan qyltanaqtar endi kókiregine qadalyp, shoshyp ketti.

Aqyry paıdasyz jantalastan mezi bop, shalqasynan jatyp alyp, oıǵa shomdy. Ańsary aýyp armandaǵan lázzaty osyndaı ospadar birdeńe bop shyqty. Tátti úmiti talqan bolyp jelge ushty, ıgi sezimi kúırep, kúlge aınaldy, álgi "áıelim bolsaıshy" degeni mynaý eken...

Ol sonyń bárin oılap, eski mahabbat ańyzynyń sýretteri salynǵan qabyrǵaǵa muńdana qarap, uzaq jatty.

Biraq, Júlende neǵyp ún joq, nege qybyrsyz qaldy eken dep júzine úńilip edi, ol aýzy ashylyp, jaıbaraqat uıyqtap jatyr. Óz kózine ózi senbedi. Janyna kúıeýiniń álgi ozbyrlyǵynan góri mynasy qattyraq batqan sıaqty. Demek, búgingideı túnde búıtip qannen-qapersiz uıqy soqsa, onda bul ol úshin jaı ánsheıin kóldeneń kóptiń biri bolǵany. Demek, ekeýiniń arasyndaǵy búgingi oqıǵa ol úshin kópten bergi úırenshikti mashyq eken! Oı, búıtip qorlaǵansha, esinen tanǵansha sabaǵany, qaıta-qaıta janshylap zorlaǵany, álgi bir jeksuryn aımalaýlarymen janyn azapqa tirileı salǵany kóp jaqsy edi ǵoı!

Ol shyntaqtaǵan kúıi kúıeýiniń júzine telmire qarap, oqtyn-oqtyn qorylyn tyńdap, baqyraıyp jatty da qoıdy.

Tań bilindi, bólmege áýeli bozamyq sáýle daryp, birte-birte aǵara-aǵara kelip, aqyry qyzǵylt tartty; kóz uıaltardaı bop kún sáýlesi tústi. Júlen kózin ashty, esinedi, kerilip-sozyldy, sosyn áıeline qarap kúlimsirep:

— Jaqsy uıyqtadyń ba, janym? — dep surady.

Janna onyń budan bylaı ózine "sen" dep sóıleıtinin ańǵaryp, abyrjyp qaldy.

— Jaqsy uıyqtadym, árıne. Al, ózińiz she?

— Men de keremetteı jaqsy uıyqtadym.

Áıeline qaraı aýnap tústi; betinen bir súıip ap, áńgimelese bastady. Ol óziniń "únemge" qurylatyn bolashaq ómiriniń josparyn aıta jóneldi. "Únem" degen úırenshikti sózin qyryq qaıtalaǵan shyǵar. Janna onysyna qaıran qaldy. Kúıeýiniń áńgimesine túgel túsinbese de, tyńdaı berdi. Oǵan qarap jatyp, kóńiline talaı-talaı oı qashty.

Saǵat segizdi urdy.

— Turaıyq, tósekte jata bergenimiz ersi shyǵar, — dedi Júlen. Aldymen ózi turdy, kıindi, áıeliniń kıinýine Rozalıdy shaqyrtpaı-aq, ózi járdemdesti.

Bólmeden shyǵyp kele jatyp, Jannaǵa:

— Endi ózara "sen" dep sóıleseıik, al ata-anamyzdyń aldynda burynǵysha "siz" deı bereıik. Nekelesý saıahatynan qaıtqanda, bunymyz ózinen-ózi jarasymdy bop ketedi, — dedi.

Janna sáske túste dastarqanǵa keldi. Kúnder ádettegideı ótip jatyr, ózgere qoıǵan eshteńe joq. Tek bul úıge bir bóten adam qosyldy.

V

Tórt kúnnen keıin bulardy Marselge áketetin kúıme keldi.

Alǵashqy túngi qorqynyshtan soń, Janna Júlenniń jaqyndaǵanyna, aımalap súıgenine ábden úırenip aldy. Biraq, onyń jubaılyq jasap, ózeýreı bergenine degen jekkórinishi kún sanap arta túspese, álsiregen joq. Degenmen, ol ony unatady, tipti súıetin de sıaqty, sondyqtan qaıtadan kóńildi, shat-shadyman qalpyna tústi.

Bul joly burynǵydaı uzaq qoshtasyp, jylap-syqtap jatqan eshkim bolmady. Tek jańǵyz baronesa ǵana kózine jas aldy. Ol dál attanar aldynda qyzynyń qolyna ishine tas tyǵyp qoıǵandaı ap-aýyr ámıandy qystyra saldy.

— Sen endi jas kelinsheksiń, mynany jeke ózińniń usaq-túıek shyǵyndaryńa jaratarsyń, — dedi ol.

Sol kúni keshqurym Júlen:

— Anań qansha aqsha berdi? — dep surady.

Janna ámıandy áldeqashan umytyp ketken-di, qaltasynan sýyryp alyp, tizesine tógip, sanap kórip edi, eki myń frankten astam aqsha bop shyqty; qýanyp alaqanyn shapalaqtady.

— Qalaı jumsasam da jetetin boldy!

Olar mı qaınatqan aptapta bir apta jolda bolyp, ólip-talyp Marselge jetti. Erteńine tańerteń jol-jónekeı Aıachchaǵa soǵyp, Neapolǵa baratyn "Koról Lúdovık" paketbotyna otyryp Korsıkaǵa attandy.

Korsıka, Qyzǵaldaqtar! Bandıtter! Taýlar! Napoleonnyń turǵan jeri! Janna qaıtadan shyndyq dúnıesin tastap, qıal dúnıesine endi.

Olar palýbada turyp, qaptaldasyp qalyp bara jatqan Provans aralyn qyzyqtady. Mynaý qoshqyl kók teńiz jazırasy aspan astyn tegis keýlep alǵan órt sáýleden balqyp erip, qaıta qatyp qalǵandaı, tyrp etpeı typ-tynysh jatyr.

— Lastık aǵaıdyń qaıyǵyna minip qydyrǵanymyz esińde me?

Kúıeýi jaýap berýdiń ornyna, qulaǵynyń túbinen shóp etkizip súıip aldy.

Keme kók teńizdi qars aıyryp tilip keledi, sońyna shampandaı kópirshigen aq tútek tolqynnan aq jolaq iz tastap barady.

Kenet kemeniń tumsyǵynan úsh-tórt attam jerden eńgezerdeı bir delfın sý betine shorshyp shyqty da, qaıta súńgip ketti. Janna shoshyp, aıqaılap jiberdi, jalma-jan Júlenniń baýyryna tyǵyldy. Artynsha-aq osynsha esi qalmaı qoryqqanyna ózi kúlip, álgi haıýan taǵy da kórinbes pe eken dep, sý betine qyzyǵa kóz tikti. Arada birer sekýnd óter-ótpeste delfın qaıta shyǵyp, qaıta batty; sálden keıin taǵy da jylt etti. Endi ekeýi shyqty, ile-shala úsheý boldy, sosyn altaýy birdeı kórindi. Ózderiniń temir saǵal, aǵash baýyr alyp dostaryna - bular mingen kemege qoshamet kórsetkendeı qaptaldasyp júze bastady. Kemeniń birese on jaǵyna, birese sol jaǵyna ótip, ózara básekeleskendeı jarysa júzip kele jatyp áýege qarǵıdy, shyr kóbelek aınalyp shorshyp túsedi de, sýǵa batyp joq bolady.

Munshama epti, munshama sheber júzgishter sý betine qaıta shyqqan saıyn, Janna alaqanyn shapalaqtap, qýanyp qalady. Onyń júregin bir pák qýanysh kernep, álgilerdeı oınaq salyp júrgen tárizdi.

Kenet delfınder jym-jylas ǵaıyp boldy. Sonadaıdan baryp-baryp bir ret jalt etti de, sosyn qaıtyp kórinbedi. Áýede de, sýda da selt eterdeı eshteńe joq. Muhıt pen aspannyń munshama jym-jyrttyǵy alas urǵan júrekti ornyna túsirgendeı, ol ekeýiniń, jandary jaı taýyp qalypty.

Kún kóziniń alyp dóńgelegi áli kórine qoımasa da kún jep kúıip qalǵan topyraǵynyń kúńirsik lebi qazirdiń ózinde-aq biline bastaǵan. Afrıka jerine qaraı asyǵa domalap barady; kún batqannan keıin samal dep aıtýǵa aýzyń barmaıtyn, bir bolar-bolmas ólimshi lep betterinen jalap ótti.

Olar kemeniń kúlimsi jeksuryn ıisinen júrekteri aınyp, kaıýtaǵa barǵysy kelmedi, plashtaryna oranyp, palýbaǵa qatarlasyp jata ketti. Júlen jatqan boıy uıyqtap qaldy, al joldan alǵan áserlerinen alaǵyzyp, alaburtyp jatqan Janna qapelimde kóz ilindire almady. Dońǵalaqtardyń birkelki úni maýjyrata tústi. Tóbede tústik aspanynyń byjynaǵan jap-jaryq juldyzdary jymyńdaıdy.

Tań aldynda zorǵa kóz jumyp edi, bir ý-shý, abyr-sabyr daýystan oıanyp ketti. Ol — ándete júrip keme jýyp jatqan matrostar eken. Janna julqylap, ólgen kisishe sereıip áli uıyqtap jatqan kúıeýin oıatty. Ekeýi oryndarynan turdy.

Janna kókirek saraıyn asha túsken teńizdiń ashqyltym taza aýasyn qomaǵaılana jutyp baqty. Tóńirek — shalqyp jatqan kók teńiz. Biraq aldyńǵy jaqtan sý ishinen endi ǵana saz bergen tańnyń bozamyq jaryǵynda qordalanǵan bult qusap qońyraıǵan birdeńe kózge shalyndy.

Álgi qońyraıǵan birte-birte aıqyndala tústi; jarqyrap ashylyp kele jatqan aspan astynda ol da tulǵalanyp, ulǵaıyp barady, uzyn shýaq sozylǵan soıdaq-soıdaq shyńdar kórindi, bul býy burqyrap, tútindep jatqan Korsıka edi.

Ar jaǵynan kún shyǵyp kele jatsa kerek, bıik-bıik quzdardan uzyn-uzyn kóleńke qulapty, kenet zańǵar shyndardyń biri qanǵa malshynǵandaı qyzaryp sala berdi, al araldyń ózi áli mamyq tumanǵa malynyp tur.

Teńizdiń tuzdy jeline aıaýsyz totyǵyp, kúnge kúıip ábden myj-myjy shyqqan, jermen-jeksen tapal qarıa, keme kapıtany, tuǵyryna shyqty da otyz jyl boıy buıryq berip, aıqaı salyp qarlyǵyp, alasapyran daýyl kezindegideı qaljyrap shyǵatyn jaryqshaq daýsymen til qatty.

— Sezip tursyz ba, ana sumyraıdyń ıisi netken sasyq edi!

Janna da ózi buryn-sońdy kórmegen ózgeshe ósimdikterdiń ala bóten ıisin sezip turǵan-dy. Kapıtan áńgimesin soza tústi.

— Bıkesh, bul jupar ıisi ańqyp jatqan ataqty Korsıka ǵoı. Aıtýly arýlardyń qaı-qaısysy sıaqty, onyń da ózgelerge uqsamaıtyn óz ıisi bar. Jıyrma jyl kórmesem de, men ony jer túbinen seze qoıam. Bul — meniń týǵan jerim. Álgi áýlıe Elena aralyna jer aýdarylǵan kisiniń ózi otanynyń osy ıisin aıtyp, ańsap otyratyn edi desedi ǵoı. Ol kisi bizge týysqan bolady.

Kapıtan Korsıkaǵa, teńizdiń ar jaǵyndaǵy tutqyn ımperatorǵa, óz baýyryna qalpaǵyn alyp, taǵzym etti. Janna onyń bul qylyǵyna súısingeni sonsha, tipti jylap jiberýge shaq qaldy.

Teńizshi endi kókjıekti nusqady:

— Ananyń bári qandy araldar ǵoı, — dedi.

Áıeldiń belinen qushaqtap turǵan Júlen de Jannamen birge teńizshi meńzegen tusty kózimen izdeı bastady.

Olar óńsheń pıramıda sıaqty jartastardy zorǵa tapty; kóp ýaqyt ótpeı-aq keme olardy aınalyp ótip, jan-jaǵynan eteginen basyna deıin múk sıaqty birdeńe ósken quzar taýlar shyr aınala qorshaǵan keń shyǵanaqqa kirdi.

Kapıtan álgi ósimdikterdi kórsetip:

— Qyzǵaldaqtar! — dedi.

Keme ilgeri júrgen saıyn saqına taýlar jymdasyp, jan-jaǵynan syǵa tústi; bular ara-tura túbi kórinip qalatyn móp-móldir aıdynda júzip keledi.

Kenet aldaryndaǵy taý etegindegi býhtadan shaǵaladaı shańqan qala jarq etti. Portta birneshe shaǵyn ıtalán kemeleri zákirde tur eken. Jolaýshy izdegen tórt-bes qaıyq "Koról Lúdovıkti" qazirdiń ózinde-aq tóńirekteı bastady.

Júlen shamadandardy jınastyryp bolyp, áıeline:

— Júkshige jıyrma sý bersek te, jetkilikti emes pe? — dep sybyrlady.

Búkil apta boıy ol osyndaı surqıa suraýlarymen-aq Jannanyń janyn jegideı jep bitken-di.

— Taq-tuq bergennen, sál-pál artyq tólegen durys qoı, — dep zil tastaı jaýap qaıyrdy.

Kúıeýi meımanhana ıesimen, qyzmetshilerimen, kórshilerimen, qaıdaǵy-jaıdaǵy dúkenshilermen sál nársege bola qyzaraqtasady da jatady, olardy aqyry aıtqanyna kóndirip, áıeline:

— Meni aldaǵysy keletinderdi ıt etinen jek kórem, — dep qoıady.

Esepteser jerge kelgende kúıeýim bir tıynǵa bola janjal shyǵarady-aý dep, Jannanyń záresi ketedi, bular bergen bolmashy aqyǵa mise tutpaı, sońdarynan sostıa qarap shyǵaryp salatyn qyzmetshilerdi kórgen saıyn, tóbe quıqasyna deıin qyzaryp, órtenip kete jazdaıdy.

Júlen bulardy jaǵaǵa shyǵarǵan qaıyqshylarmen de bir kerisip aldy.

Olardyń bul jerden eń aldymen kórgen aǵashy qurma boldy. Ekeýi bir úlken alańnyń shetindegi adam joqtyqtan ańyljyp bos turǵan meımanhanaǵa kelip túsken boılary tamaqtanyp aldy.

Tamaqtan soń Janna qalany aralap kórgisi kep, ornynan tura bergende, Júlen moınyna oratylyp, qulaǵyna sybyrlady:

— Eń áýeli jatsaq qaıtedi, janym?

Janna munysyna qaıran qaldy.

— Jataıyq deısiń be? Men áli sharshaǵan joqpyn.

Kúıeýi baýyryna qysa tústi!

— Men osy joldaǵy eki kúnniń ózinde seni qatty saǵynyp qaldym. Túsinesiń be?

Janna uıalǵanynan shıedeı bop qyzaryp ketti.

— Munyń ne? Tap osy qazir me? Tal túste nómir suramaqpysyń? Jurt ne oılap qalatynyn bilemisiń? Júlen, jalynamyn, óıtpeshi, — dep, qolqa salyp edi, kúıeýi bet baqtyrmaı qoıdy.

— Jurt ne dese o desin, túkirgenim bar ma? Solardan uıat bolady eken dep jolymnan qalar jaıym joq.

Qońyraý shyldyratty. Janna kózin tómen salyp, únsiz qaldy. Kúıeýiniń osy bir ǵumyrda yndyny qanbaıtyn ashqaraq nápsisinen aza boıy qaza bolyp, betinen basady, onyń aıtqanyna kóngenmen tap osy masqarasyn tek haıýandar ǵana isteıtin ospadar surqıalyq kórip, jırenip, qatty jábirlenetin-di. Biraq, oǵan nazar aýdaratyn kúıeýi joq, quddy munyń da qulqyny quryp otyr ǵoı dep oılaıtyndaı, qudaıy berip, kúlim-kúlim etedi.

Qyzmetshi kelip edi, Júlen oǵan ózderine bólingen bólmege alyp barýyn ótindi. Qyzmetshi bet-aýzyn túgel túk basqan, Korsıkanyń naǵyz tús turǵyny eken, meımanynyń myna qolqasynan eshteńe uqpaı bólmeniń tek túnde, jatar orynǵa ǵana ázir bolatynyn túsindirip baqty.

Júlenniń oǵan zyǵyrdany qaınady.

— Bizge qazir keregip otyr. Joldan sharshap qaldyq, tynyqqymyz keledi.

Qyzmetshi mıyǵynan kúldi, Janna uıalyp, jerge kirip kete jazdady. Bir saǵattan soń bólmeden shyqqanda, qyzmetshilerdiń qasynan beti dýyldap zorǵa ótti; olar qazir bunyń kózin ala berip, sypsyńdap, mazaq qylatyndaı kórindi. İshinen kúıeýin ádep-ıbadan atymen beıhabar dep kinálap keledi, ortalaryna bir kóldeneń perde, kedergi ornaǵan tárizdi. Eki adam eshqashan bir-biriniń ish qupıasyn túgel bile almaıdy; olar qansha bir júrip, bir turǵanmen, bir-birin máńgi ajyramastaı tas qyp qushaqtaǵanmen, báribir olardyń táni tabysqanmen, jany tabyspaıdy. Adam paqyrdyń árqaısysynyń kóńili ómir baqı ár bólek elegizip, ár bólek qulazyp ótpekshi.

Olar osy bir shyrq aınala qorshaǵan quzar taýlar lúp eter lep jibermeı, tuńǵıyq tereń kógildir shyǵanaqtyń qurdym órnegine qamalyp, qapalap otyrǵan shaǵyn qalada úsh-aq kún kidirdi. Sol arada óz saıahattaryn ábden egjeı-tegjeıli josparlap aldy. Qıyn asýlardan qınalmaı ótý úshin at jaldaıtyn boldy. Olar Korsıkanyń jaraý bolǵanmen, qajýdy bilmeıtin qaıratty jylqysynan eki at taýyp alyp, tań sáride jolǵa shyqty. Bul elsiz ólkede eshqandaı traktır kezikpeıdi eken, at qosshylary qashyrǵa azyq artyp alyp júrdi.

Jol áýeli shyǵanaqty jaǵalap biraz júrdi de, kenet záýlim-záýlim quzar shyńdarǵa bastap aparatyn aran shatqaldardyń birine buryldy. Ara-tura keýip qalǵan arnalardyń ústinen ótti, ár jer, ár jerden tas túbine buǵyp qalǵan jymysqy ańdaı jyltyrap kórinip, qaınap shyǵyp, syldyrap aǵyp jatqan jylymshy bulaqtar ushyrasty.

Ǵumyry soqa tımegen qoınaýlar qula túzdeı týyrylyp tyń jatyr; betkeılerin shilde qýratyp jibergen sap-sary ala qaý jaýypty, anda-sanda birli-jarym, ne jaıaý, ne jermen-jeksen at, ıa ıt boıynan ázer asatyn esek mingen taý turǵyndary qarsy jolyǵady. Báriniń de ıyǵynda oqtaýly myltyq, kóbi tat basyp, kónetoz tartqanmen, mynaý tunjyraǵan korsıkalyqtardyń ıyǵynda tym úreı tógip úńireıip kórinedi. Búkil araldy túgel jaýyp jatqan shóptiń aýyz qýyratyn ashshy ıisinen aýa qoıylyp ketkendeı, ókpeń qabyna beredi, jol jota-jota taýlardyń qoınaý-qoınaýyn qýalap ótedi eken. Keıbireýi kógildir, keıbireýi qyzǵylt granıt quzdar búkil alqapqa bir túrli susty óń berip tur; etektegi kashtan toǵaılar sonaý tóbeńnen túnere tóngen jalańash tastarǵa qaraǵanda, jaı ánsheıin buta sıaqtanyp, tym áljýaz kórinedi. Barǵan saıyn jol qıyndaı tústi; jol basshy túksıgen-túksıgen tik shyńdardy kórsetip, áldene dep attaryn ataıdy. Biraq Júlen men Janna qansha tesilip qarasa da, eshteńeni kórmedi; birtalaıdan soń taýdan qulaǵan úıme tastar sekildi surǵylt birdeńeler kózderine áreń tústi. Ol mynandaı óresen alyp taýdyń aıasynda qapelimde kózińe shalyna qoımaıtyn qustyń uıasyndaı betkeı-betkeıge bekinip qalǵan granıt sandyq tastar eken.

İlbigen uzaq júris Jannany jalyqtyryp jiberdi. "Káne, tezirek júreıikshi", — dep, atyna qamshy basyp, shoqyta jóneldi. Kúıeýi sońyma ersin dep, eshteńeni estimegen bolyp, biraz uzańqyrap ketip qalyp, artyna burylyp qarap edi, atynyń jalyna jabysyp, artynan qopań-qopań shaýyp kele jatqan óń joq, tús joq óz kúıeýin kórip, ishek-silesi qatqansha kúldi. "Asqaq rysardyń" ásem kelbeti onyń ebedeısizdigi men es-túsi qalmaı qoryqqan kúıin onan saıyn kúlkili qyp jiberipti.

Budan ári attaryn cap jeldirip otyrdy. Endigi jol eki betkeıdi etegine deıin túgel qymtap jaýyp jatqan ný ormannyń arasymen ótedi eken.

Arasyn sasyr, dáý-dáý paporotnık, yrǵaı, bóri jıdek, kúlgin gúl, jupar tal, hosh ıisti shilik, búrgen qaptap, qysy-jazy birdeı kógerip turatyn emen, arsha, jelim qaraǵaı, ıtmuryn, tobylǵy, tas samyrsyn, shytyrmaq gúldi butalar birine-biri uıysyp ósken ıt tumsyǵy ótpes ný jynystan taý bókteri buıralanyp qalypty.

Janna men Júlen ábden ashyqty. Arttarynan atqosshy qýyp jetti. Ekeýin taýly jerde jıi ushyrasatyn bir jaqpardan shapshyp aǵyp jatqan kishkene ásem bulaqqa bastap apardy. Árli-berli ótken jolaýshylardyń biri móldir sýǵa birden bas qoıýǵa ońaı bolsyn dep, kashtan japyraǵynan naýa jasap qoıypty.

Mynandaı sheksiz baqytqa esi shyǵa qýanǵan Janna aıqaılap jibere jazdady. Olar taǵy da ilgeri júrip, Sagon shyǵanaǵyn aınalyp ótip, eńiske qulady. Kún keshtete bir kezde elinen alastalǵan qashqyn grekter mekendep ketken Kargezge jetti. Shetinen qypsha bel, sulý myqyn, súırik bilek sulý qyzdar sýat basyna jıyla qapty. Júlen olarǵa: "Qaıyrly kesh!" dep aıqaılap edi, qyzdar áldeqashan bezip ketken elderiniń kúıli-sazdy ádemi tilinde áldene dep jaýap qaıyrdy.

Pıanǵa kelgende baǵzy zamandaǵydaı, nemese tek jat elge kelgendegi ádetpen bir kún qondyryp shyǵatyn úı surastyrýǵa týra keldi. Janna Júlenniń esik qaqqan úıiniń qaqpasyn qalaı ashqanyna deıin qyzyqtap qarap turdy; tipti mundaı jaǵdaıǵa ushyraǵandaryna júregi jarylyp qýandy. Talaı-talaı oılamaǵan oqıǵalar tap bolatyn naǵyz tamasha saıahat osyndaı bolý kerek qoı!

Olar qonǵan úıdiń ıeleri de jańa úılengen jastar bolyp shyqty. Olar bul ekeýine quddy bir qudaı jibergen qyzyrdy qabyldaǵandaı qýanyp qaldy. Sóıtip qıyp salǵan aǵashtary qurt úńgip tastaǵandyqtan, aýrý adamdaı ahylap-úhilep, syqyrlap turǵan eski úıde, astaryna saban tósep, uıyqtap shyqty.

Tań ata attanǵan-dy; qystaqtan attap shyqpaı jatyp, bir granıt tulǵalardyń ný ormanyna tap bolyp, amalsyz aıaldama jasaýǵa týra keldi. Bul ormanda árqıly ásem baǵandar deısiń be, shoshaq tóbeldirikti kúmbezder deısiń be, áıteýir, ýaqyt, jel, teńiz, tuman men bý jabyla qashap jasaǵan ǵajaıyp tulǵalardyń ne túri tabylady. Osy bir árqaısysynyń bıiktigi úsh júz metrge deıin baratyn, keıbiri qyldyryqtaı názik, keıbiri jup-jumyr jýan, býyn-býyn ıir-ıir ǵalamat granıt quzdardyń bir alýany atymen eshteńege uqsamaıdy, al endi bir alýany ár túrli aǵashtardy, ósimdikterdi, tas músinderdi, aıýlardy, adamdardy, shapany malynǵan taqýalardy, múıizdi perilerdi, alyp qustardy, taǵylar taıpasyn, esýas táńirdiń ámirimen qara tasqa aınalyp qalǵan qorqynyshty ańdardy kóz aldyńa elestetedi.

Jannanyń aýzyna sóz túspedi, júregi lúpildep, mynandaı ǵalamattar dúnıesin kórgende óne boıyn ózgeshe mahabbat qushtarlyǵy kernep, Júlenniń qolyn ustaı alyp, qushyrlana qysyp-qysyp qoıdy.

Osynaý shytyrmannan shyǵa bergende, qarsy aldarynan qan qyzyl granıt shyndar kómkergen taǵy bir shyǵanaqqa tap boldy. Kók teńizde kúreń qyzyl jartastardyń sýreti samsaıdy.

Janna tańǵalyp, kómeıi bitip, qaıta-qaıta "Oı, táńirim-aı", "Júlen" dep, tamsana berdi, kózinen jas ta shyǵyp ketti. Kúıeýi odan kóz almaı súısine qarady.

— Saǵan ne boldy, janym? — dep surady.

Janna ıegin bir sıpap qoıyp, kózi kúlimdep, daýsy dirildep:

— Eshteńe bolǵan joq... Shamasy, júıkeden ǵoı deımin... ózim de bilmeımin. Kez kelgen nársege tań-tamasha qalam, kóńildi tolqytyp, janymdy jadyrata túsedi. Men qandaı baqyttymyn! — dedi.

Áıelderdiń bundaı ásire ásershildigi, kez kelgen nársege esteri kete tandanatyn sezimtaldyǵy, sál nársege júregi jaryla qýanyp, qýanǵandarynda bir oısyraǵan opatqa tap bolǵandaı, es-tústerin bilmeı qalatyn alaburtpa minezi Júlenge atymen túsiniksiz dúnıe edi.

Áıeliniń kózinen qaraptan-qarap turyp jas shyqqany, oǵan ánsheıin kúlkili nárse bop kórindi. Onyń bar nazary barǵan saıyn shatqalańǵa aınala túsken jolda bolyp kele jatqan-dy.

— Odan qaıta atyńa abaı bolsańshy, — dep qoıdy.

Olar shyǵanaqqa at tuıaǵy syımastaı tap-tar qurdym soqpaqpen qulady, sosyn anadaıda aranyn ashyp turǵan "Ot ańǵaryna" kóterilý úshin ońǵa buryldy.

Jol burynǵydan beter qıyndaı tústi. — Osyǵan jaıaý kóterilsek, qaıtedi? — dedi Júlen.

Janna áneýkúngi kelispestikten keıin ekeýden-ekeý ońasha bolýdyń sáti túskenine qýanyp, ol usynysty qabyl aldy.

Atqosshy eki jylqyny jetegine alyp, ilgeri ozyp ketti de, bul ekeýi aspaı-saspaı ańǵarǵa jaıaý kóterile bastady.

Sonaý zańǵar quzdan etegine deıin qaq aıyrylyp túsken eki taý eki jaqqa sheginip jol ashyp tur. Jalǵyz aıaq soqpaq aran ańǵardyń túbine qaraı súńgip enip barady. Ol jolda eki úlken granıt quzdyń astynan ótedi eken, tómende — saıdyń tabanynda saryldap sý aǵyp jatyr.

Aýa sap-salqyn, granıt jartastar qap-qara, tek tóbedegi bir shókim zeńgir aspan ǵana kókpeńbek.

Oqys dybystan Janna shoshyp ketti. Basyn kóterip, joǵary qarap edi, bir salanyń boıynan úp-úlken qus ushyp shyǵypty, ol búrkit edi. Onyń dalıa kerilgen qos qanaty ańǵardyń eki jaǵyna da birdeı jetip turǵan sıaqty; qanatyn sermep-sermep qaldy da, zeńgir kókke súńgip, ǵaıyp boldy.

Biraz júrgen soń bular kele jatqan qoınaý eki tilim ańǵarǵa aınaldy; soqpaq sol eki jaǵy da quz, tildeı ushpany qıalap otyrdy.

Janna túk qoryqpaıdy, sekeńdep júgirip ketedi, aıaǵynyń astynan sýsyp tastar qulap jatyr, basyń aınalatyndaı qulama quzǵa da aýyq-aýyq úńilip-úńilip qoıady.

Kúıeýi basy aınalatyn bolǵasyn, kózin jerden kótermeı alqyna aıandap keledi.

Kenet kún jarq etti. Quzdardyń qyspaǵynan qutyldy. Ekeýi de sýsap qaldy. Syzdaýyt iz qoıshylar eshki sýarý úshin tas astaýǵa buryp aǵyzyp qoıǵan kishkene taý bulaǵyna bastap apardy. Mańaıyn túgel múk basyp ketipti. Janna jer tizerlep sý ishýge kiristi. Júlen de ol ne istese sony istedi.

Janna mup-muzdaı sýdan basyn kóterer emes, Júlen onyń qypsha belinen qapsyra qushaqtap alyp, aǵash naýanyń bir shetindegi yńǵaıly ornynan yǵystyryp jibergisi kelip edi, taıtalasyp o da bolmady, eki erin birese tym taqap keledi de, ile-shala qaıta ajyrasyp ketedi. Jaǵalasyp, jińishke aǵash naýany birese bireýi, birese ekinshisi súlikteı qadalyp ap, jibermeı qoıady. Sap-salqyn sý betterine, moıyndaryna, qoldaryna shashyrap, kıimderin malmandaı qyp tastady. Shashtaryna shashyraǵan sý tamshylary merýertteı jaltyraıdy. Ekeýiniń erinderi sý astynda qaıta-qaıta súıisip te qalady.

Kenet Jannany mahabbat qumarlyǵy bılep aldy. Ol aýzyn sýǵa toltyryp, Júlenge óz aýzynan sý ishkizbekshi bop, ernin tosty. Júlen kúlimdep, ántek shalqaıyp, qushaǵyn jaıdy, baýyryna qysyp ap, ózegin órtep bara jatqan ystyq yqylasymen qosa aqtarylǵan sol bir tátti bulaqtan basyn almaı simire berdi.

Janna emeshegi úzilip bara jatqandaı, kúıeýiniń omyraýyna tyǵyla tústi, júregi atsha týlaıdy, kókiregi qabynyp, kózi jasaýrap, kóz aldy tumandanyp, munar kómip barady. "Júlen, sáýlem!" dep entige sybyrlap, ózine qaraı syǵymdaı tartyp, shalqalaı berdi; uıattan ot bop dýyldap ketken júzin qos alaqanymen jaýyp aldy.

Júlen qapsyra qushaqtap ústine qulaı berdi.

Janna ańsaryna jetkenshe, taǵaty taýsylyp barady; kenet tóbesine jaı túskendeı yshqyna shyńǵyryp jiberdi, óne boıyn órtep laýlatqan ystyq ińkárimen endi ǵana tabysyp edi.

Olar shyńnyń tóbesine deıin kóterildi. Janna dińkesi quryp sharshapty, áldenege abyrjı beredi; qastaryndaǵy atqosshylary Paolı Palabrettıdiń týysy turatyn Evızaǵa ymyrt úıirile zorǵa jetti.

Ol bir túnergen uzyn kisi eken; túrine qaraǵanda qurt aýrýy bar adam sıaqty. Ol meımandaryn aldyn-ala ázirlenip qoıǵan qabyrǵasy jap-jalańash qulazyǵan bos bólmege kirgizdi. Áshekeı ataýlyny atymen bilmeıtin bul ólke úshin onyń ózi tym sán-saltanaty asqan sándi bólme edi. Úı ıesi fransýz, ıtalán sózderi bytysqan korsıkanyń qoıyrtpaq tilinde bundaı qonaqtardyń kelýi ózi úshin úlken qurmet ekenin aıtyp úlgirgenshe syrttan sańqyldaǵan áıel daýsy estildi de, ile-shala kózderi tostaǵandaı, eki beti narttaı qyzyl, qypsha bel kishkene qara tory áıel júgirip kirdi.

Kirshiksiz appaq tisterin kórsetip, yrjıa kúlip, Jannany súıip-súıip aldy, Júlenniń qolyn silkip-silkip qoıdy. Ústi-ústine bastyrmalatyp:

— Salamatsyz ba, hanym, salamatsyz ba, myrza? Qalaı turyp jatyrsyzdar? — dep surastyryp jatyr.

Ol bulardyń qalpaqtaryn, shálisin sheshýlerine járdemdesip, bir qolyna jıyp aldy, ekinshi qolyn tańyp alypty. Sosyn bárin syrtqa ertip shyǵyp, kúıeýine:

— Tamaqqa deıin meımandardy qydyrtyp qaıt, — dep tapsyrdy.

Palabrettı onyń aıtqanyn eki etpeı, sol boıda-aq Janna men Júlendi derevnálaryn kórsetýge alyp shyqty; aıaǵyn bappen basady, ústi-ústine jótelip, anda-sanda bir aýyz sóz aıtady:

— Bul ózi bir ylǵaldy jer, ókpeme salqyn tıip qalypty.

Ol bulardy ústin shóp basqan bir kishkene soqpaqqa túsirdi. Kenet bir úlken kashtan aǵashynyń túbine keldi de, daýsyn kóterip, sampyldap sóılep ketti:

— Dál osy arada meniń nemere aǵam Jan Rınaldi Mate Lorı óltirip ketti. Kórip tursyz ba, men dál myna jerde Jannyń qasynda turǵanmyn, kenet on qadamdaı jerden Mate shyǵa keldi de: "Jan, endi qaıtyp Alberta jaqqa aıaǵyńdy attaýshy bolma; al, attaıdy ekensiń, aıtpady deme, ajalyńdy menen tabasyń!" — dep aıqalady. Men Jannyń qolynan ustaı alyp: "Jan barma, ol seni óltiredi!" dedim. Ekeýi de Polına Sınakýpa degen qyzǵa qyryndap júrgen bolatyn.

Jan:

— Joq, baramyn. Mate, sen meniń jolyma kóldeneń tura almaısyń! — dep aıqaılady.

Sol arada men myltyǵymdy alyp úlgergenshe, Mate ony kózdep turyp atyp saldy. Jan shamasy eki fýttan bıik bolmasa, alasa emes jipten qarǵyǵan kishkene balasha, yrshyp túsip maǵan soqtyqty; qolymdaǵy myltyǵym anaý kashtan aǵashyna qaraı ushyp ketti. Jannyń aýzy ashylyp ketipti, biraq, til tartpastan dúnıe aýyp júre berdi.

Jas jubaılar osynshama qantógis jaıly jaı-jaıbaraqat áńgimelep turǵan kisige ańyra qarady:

— Qanisherdi qaıttińizder?

Paolı Palabrettı jaýap qaıtarmas buryn uzaq jótelip aldy.

— Ol taýǵa qashyp ketti. Bir jyldan soń ony meniń aǵam atyp óltirdi. Meniń aǵam Fılıpp Palabrettıdi estip pe edińder, ol kisi bandıt bop ketti.

Janna selk ete tústi.

— Sizdiń aǵańyz bandıt pa?

Aqpeıil korsıka adamy buǵan kózi jaınap masattanyp qoıa berdi.

— Iá, hanym, ataqty bolǵanda qandaı! Alty jandarmnyń kózin qurtty. Ol Mıkolo Moralımen birge, Nıolodaǵy qorshaýda qalǵanda qaza tapqan. Olar alty kún boıy shydap baqty ári ashtyq qyspaǵy jáne bar.

Onyń sol bir fılosofıalyq daýys yrǵaǵymen aıtatyn "Dalada tamasha" degeni sekildi ol:

— Bizdiń eldiń salty osylaı ǵoı, — dedi.

Budan soń olar tamaqtanýǵa úıge qaıtty. Manaǵy kishkene áıel bulardy baıaǵydan beri biletindeı-aq, asty-ústerine túsip, báıek bop júr.

Biraq Jannany bir kúdik bılep otyrǵan-dy. Ol endi qaıtyp Júlenniń qushaǵynan manaǵy bulaq basyndaǵydaı buryn-sońdy basynan keshirip kórmegen ottaı ystyq mahabbat qyzyǵyn taba alar ma eken? Olar qazir taǵy da bir bólmede ońasha qalsa, burynǵydaı meńireıgen selqos qalpyma qaıta túsetin shyǵarmyn dep ýaıymdady. Biraq, azdan keıin ol qorqynyshynyń beker ekenine kózi jetti; bul olardyń mahabbat qushaǵynda ótken alǵashqy túni edi.

Erteńine attanarda, óziniń baqytty bir sátine kýá bolǵan jupyny úımen qınala qoshtasty.

Úı ıesiniń áıelin bólmesine shaqyryp alyp, túndegi lázzatynyń óteýi retinde emes, eskertkish retinde Parıjden bir syılyq jiberýge ruqsat etýin qıylyp surady.

Korsıkalyq jas kelinshek biraz ýaqyt bas tartyp turyp-turyp, aqyry kóndi.

Olaı bolsa, — dedi ol. — Maǵan bir kishkene pıstolet alyp berip jiberińiz.

Janna munysyna qaıran qalyp, kózi adyraıyp ketti. Eń bir qupıa syryn aıtatyndaı, kelinshek onyń qulaǵyna:

Qaınymdy atyp óltireıin dep edim, — dep sybyrlady.

Sol báz-baıaǵy jaırańdaǵan qalpy, jalma-jan baılaýly qolyn sheship, qardaı appaq etine tıgen qanjardyń endi-endi jazylyp kele jatqan jarasyn kórsetti.

— Eger áli jetetin bolǵanda, — dedi ol — Ol meni áldeqashan-aq jaryp tastaǵan bolar edi. Kúıeýim maǵan senedi, qyzǵanbaıdy. Onyń ústine aýrý adam, qany kóp qyza bermeıdi. Hanym, men shynynda da adal áıelmin. Biraq, qaınym qyzǵanshaq, qaıdaǵy-jaıdaǵy qańqý áńgimeniń bárine senedi. Ol árıne, qarap júrmeıdi, maǵan taǵy birde tıisedi. Sol ýaqytta qolymda pıstolet bolsa, neden qorqam, qorǵanyp baǵam ǵoı.

Janna aıtqanyn oryndaýǵa ýáde qylyp, jańa tanysynyń betinen súıip qoshtasyp, attanyp ketti.

Saıahatynyń aıaq jaǵy ol úshin bir tús sıaqty, óńsheń súıisý-aımalasýmen ótti. Endigi aıaldaǵan jerinde adamdar da, qalalar da, tabıǵat kórinisteri de kózine túspedi, tek Júlenniń júzine telmirip qaraýmen boldy.

Olar jas balalardaı shúıirkelesti; ǵashyqtardyń talaı-talaı ańǵyrt qylyqtary da isteldi, neshe bir ólip-óshken ádemi sózder de aıtyldy, óz tánderindegi kúnbe-kúngi shópildesken súıisterde erinderi tıgen jerlerge qyzyq-qyzyq attar da qoıyldy.

Janna ylǵı oń jaq búıirimen jatyp uıyqtaıdy da, Júlen oıanǵanda onyń tompıyp kórinip jatatyn sol jaq kókiregine kózi túsetin-di. Sondyqtan oǵan "qydyraýyq" dep at qoıdy, ylǵı qan shaýyp qyzara bórtip turatyn ekinshi jaq kókireginiń ushy súıiskende tym sezimtal bolǵandyǵy úshin "tátti qumar" atandy; ekeýiniń ortasyndaǵy tereń júlgege Júlenniń erni árdaıym árli-berli saıahattaıtyn bolǵan soń "mamamnyń saıajoly" degen at buıyrdy, al ekinshi bir asa qupıa júlge "Ot ańǵaryna" eskertkish retinde "Damaskige baratyn jol" dep ataldy.

Bastıaǵa kelgen soń, atqosshylarymen qoshtasýǵa týra keldi. Júlen qaltalaryn aqtaryp, aqtaryp, oǵan bere qoıatyndaı ońtaıly teńgeniń reti shyqpaǵan soń, Jannaǵa buryldy.

— Sen anańnyń bergen aqshasyn paıdalanbaıdy ekensiń, maǵan bershi. Ol meniń belbeýimde muqıattyraq saqtalady, ylǵı qaǵaz aqshany da buzdyryp jatpaımyz.

Janna oǵan ámıanyn bere saldy.

Olar Lıvornoǵa júzip bardy; odan soń Florensıada, Genýıada boldy, búkil ıtalán Rıverasyn sharlap shyqty. Bir jelkem kúni tańerteń Marselge kelip jetti; Terektiden shyqqandaryna eki aı bolypty; elge olar qazannyń on besinde oraldy.

Janna alys Normandıadan esken týǵan jerdiń salqyn lebinen qamyǵyp qaldy. Júlenniń de birazdan beri minezi ózgergen, sharshaǵan kisideı tym salǵyrt; bunysyna túsinbeı Jannanyń kóńiline de ýaıym kirdi.

Ol úıge attanatyn sapardy áli de tórt kún keıinge qaldyrtty, mynandaı kún sáýleli qulpyrǵan ólkemen qoshtasýǵa onsha zaýqy soqpady. Qazir kórer qyzyǵyn kórip bolǵandaı, bir túrli áldenege taýsylyp, máz bolmaı júr.

Aqyry jolǵa shyqty; orta jolda Parıjge toqtap, Terektidegi jasaý-jıhazdyń kem-ketigin birjolata osy jaqtan satyp alyp barmaqshy boldy. Janna mamam bergen aqshaǵa talaı-talaı tamasha jıhaz satyp alam ǵoı dep qýanyshy qoınyna syımaı keledi, bárinen buryn anada Evızde korsıkalyq kelinshekke ýáde qylǵan pıstolettiń jaıyn kóp oılady.

Parıjge kelip túsken kúnniń ertesine, ol Júlenge:

— Qymbattym, maǵan mamamnyń aqshasyn bershi, bir nárseler satyp alaıyn, — dedi.

Júlen áldenege shamdanyp, jalt buryldy.

— Saǵan sonda qansha aqsha kerek?

Janna ań-tań.

— Sol bergenińshe berseıshi, — dedi sasqalaqtap.

Kúıeýi:

— Má, júz frank, tek kóringenge shashyp júrme, — dedi.

Qysylyp qalǵan Janna oǵan ne derin bilmedi. Degenmen, batyly barmaı:

— Men saǵan ol aqshany bergende... — deı berip edi, Júlen sózin short kesti.

— Iá, solaı... Ol aqshanyń sende turǵany ne, mende turǵany ne, ekeýmiz bir qazan, bir dáýlettiń ıesi bolǵan joqpyz ba? Men saǵan aqsha berýden atymen bas tartyp turmyn ba, júz frank berdim ǵoı.

Janna bir aýyz sóz aıtpastan bes altyn dınar aldy, odan kóp suraýǵa dáti barmady, tek pıstolet qana satyp aldy. Sosyn munda tek bir aptadaı bolyp, olar Terektige júrip ketti.

VI

Úı ishi men qyzmetshiler kirpishten qalanǵan aq sharbaqtyń janynda japyrlasyp kútip tur eken. Poshta kúımesi kep toqtaı qalǵanda, japa-tarmaǵaı qushaqtasý bastaldy. Anasy jylap kóristi, Jannanyń da kóńili bosap, kózine jas aldy. Ákesi bulardyń jylap-syqtaǵanyna ashýlanyp, anadaı jerde árli-berli sendelip júr.

Syrtta júk túsirilip bolǵansha, qonaqjaıda kamınniń qasynda saıahat jaıly áńgime dýyldap jatty, Jannanyń da aýzy-aýzyna juqpaıdy, asyǵysta oıǵa oralmaǵan biren-saran usaq jaıt bolmasa, jarty saǵat ishinde bárin de aıtyp úlgerdi.

Janna sosyn shamadandardy aqtarýǵa kiristi. Oǵan Rozalı qolǵabys jasady; onyń da qýanyshy qoınyna syımaı júr. Zattardyń bári de jaıǵastyrylyp, ish kıim, kóılek, týalet jabdyǵy oryn-oryndaryna qoıylǵan soń, qyzmetshi qyz hanymyn ońasha qaldyryp, ketip qaldy. Janna ábden qaljyrapty, sylq etip otyra ketti.

Ol endi ne isterin, ne oılap, ne qoıaryn bilmeı dal boldy. Tómende anasy múlgip otyrǵan jym-jyrt qonaqjaıǵa barǵysy kelmedi; syrtqa shyǵyp, biraz qydyryp qaıtaıyn dese, tóńirek ıini ishine ketip, tunjyrap tur, áınekten qaraǵannyń ózinde kóńili buzylyp qoıa berdi. Kenet ol isteıtin sharýasy da qalmaǵanyn, endi ómir baqı eki qoly aldyna syımaı, osylaı ótetinin oılady. Jasóspirim kezinde monastyrdan qutylǵannan keıingi darhan ómiri jaıly tań-tamasha qıaldarǵa berilýshi edi. Kókiregin kernegen úmit pen arman ýaqyttyń qalaı ótip bara jatqanyn da baıqatpaıtyn. Sosyn sol bir qıaly qyzyl gúldeı qaýlatqan kıeli úıdiń esiginen attap shyǵa sala mahabbat ańsaǵan armanyna da jetti. San aılar boıy saǵynyshpen sarǵaıa kútip jolyqqan, jan-tánimen ólip-óship súıgen ǵashyq jary bir aptanyń ishinde bolaryn boldyryp, boıaýyn soldyryp, muny óz qushaǵynda esin de jıa almaı qaldy.

Endi sol baldaı tátti baqytty dáýren kúnbe-kúngi úırenshikti tirlikke aınalyp, burynǵy buldyr úmit, qıalyn qyryq tolqytqan ańsar armandarǵa esikti atymen tars jaýyp, bóget bop, kóldeneń turyp aldy. Endi, mine erteńnen kútetin eshteńesi de qalmapty.

Búgin de, erteń de, tipti ómirbaqı óstip erte kúndi kesh qylyp, erigýmen ótkeni. Ol munyń bárin osylaı ómirden kóńili qalyp, armany sarqylyp, ańtarylǵanda baryp, bir-aq túsindi.

Ornynan turyp, terezeniń mup-muzdaı áınegine betin basty. Shýda bulttar túıdek-túıdek kóship jatqan bulyńǵyr aspanǵa qarap biraz turdy da, syrtqa shyqty.

Baıaǵy maı aıyndaǵy jaıqalǵan baq, jap-jasyl aǵash, kók maısa shóp — bári de adam tanymastaı ózgeripti. Kúnmen qabaq qaǵysyp kúlimdesken japyraqtar qaıda? Óne boıy shoqtaı qyzaryp, qyzǵaldaǵy alaýlap, sarǵaldaǵy sarǵysh kóbelekteı eleńdep, qyryq qulpyryp, kózdi arbap turatyn kól-kósir shalǵynǵa ne kóringen? Jutqan saıyn mas qylyp, ómir darytyp, kóńildi ósirip qoıa beretin jupar aýa nege joq?

Búrisip turǵan jalańash aǵashtardyń arasynda kúzdiń kúni-túni sibirleıtin de turatyn simsik jaýyny úzip túsirgen úıme japyraqtar kilem bop tóselgen saıajol uzynnan-uzaq sozylyp jatyr. Sıdıǵan butaqtar áli keńistik qoınyna sińip qurı qoımaǵan sońǵy japyraqtaryn jelge ushyryp tur. Kún uzaqqa kóz jasyndaı mólteńdeýmen turǵan jabyrqaý jańbyr endi kúsheıe tústi; úlken-úlken altyn teńgedeı aqyrǵy japyraqtar saǵaǵynan úzilgen boıy áýede biraz ýaqyt qańǵalaqtap júredi-júredi de, aqyry syz jerge qulap topyraq qushady.

Janna toǵaıǵa jetti. Ol naýqas adam jatqan jabyrqaý bólmedeı tym kóńilsiz eken. Burańdaǵan joldyń eki betindegi jasyl shalǵyn japyrylyp qalypty. Uıysyp ósken butaqtar jasyl torqasynan aıyrylǵan soń, seldir shyptadaı bop, óńsheń sabaý butaqtar ózara aı qushaq qaýyp, aımalasa tabysypty; jel qýalap dúrligip júrgen sary japyraqtardan ólim aýzyndaǵy kisiniń kúńirengenindeı bir túrli zarly ún shyǵady. Tıtimdeı-tıtimdeı shymshyqtar búrseńdep, butaqtan-butaqqa sekirip, baspana izdep bezek qaǵady.

Teńiz jaqtaǵy jel ótinde uıysa ósken shegirshinderdiń qalqasynda qalǵan jóke men úıeńki jelegin joǵalta qoımapty, bireýi alqyzyl barqyt, bireýi qońyrqaı atlas jamylǵandaı bop, alǵash sýyq urǵanda, boılaryna qandaı shyryn júgirse, sondaı túske boıanyp shyǵa kelipti.

Janna Kýıardyń fermasyn boılap, mamasynyń saıajolynda árli-berli sendelip júrdi de qoıdy. Aldyndaǵy bir óńkeı qońyrqaı kúnderdi oılap, kóńili qulazydy.

Bir ýaqytta ol Júlen alǵash ret óz mahabbaty jaıly syryn aıtqan baýraıǵa otyra ketti; esinen tańǵandaı, eshteńe oılaǵan da joq, ábden qaljyrapty, al-sal boıyn ala almaı, jata ketip uıyqtaǵysy, myna qusadan súıtip qutylǵysy keldi.

Ókpek jelden qalbalaqtap qashyp kele jatqan shaǵalany kórgende Korsıkany, túksıgen "Ot shatqalynda" kókke samǵap kóterilgen búrkitti esine aldy. Baıaǵyda basynan taıǵan baq jadyna qaıta túskendeı júregi syzdap qoıa berdi; kóz aldynda sol ersileý bir ótkir ıisi ańqyǵan tańǵajaıyp tamasha aral kóldeneńdep kele qaldy, onyń jarqyraǵan kúni, balbyrap pisip turǵan apelsın, lımondary, qyzyl qoshqyl taýlary, kókpeńbek butalary, tas bulaǵy shapqylap jatatyn jaqpar-jaqpar shatqaldary shetinen tizilip turyp aldy.

Sol-aq eken, mynaý kúzgi bulyńǵyr aýa raıy, tunjyraǵan tabıǵat, sýsyp ushqan japyraqtyń muńly sybdyry, jel qýalaǵan surǵylt bulttar ony tuńǵıyq qasirettiń túbine shym batyryp jibergendeı boldy; solqyldap jylap jibermes úshin, jalma-jan ornynan turyp, úıge qaraı asyǵa aıandady.

Mamasy kamınge mańdaıyn tósep, qalǵyp otyr. Ol mynandaı birinen-biri aýmaıtyn jadaý kúnderdiń jaıbaraqat aǵynyna ábden úırenip alǵan-dy, tipti onyń jabyrqaý kóńilsizdigin de baıqamaıtyn. Ákesi men Júlen ári boı jazyp, ári is babynda sóılesip qaıtpaq úshin syrtqa shyǵyp ketti. Tún tym erte ornady, bólmeniń ishi kamındegi laýlap janǵan ottyń jalynynan anda-sanda bir jarq etip qalǵanmen, birte-birte qarańǵylana tústi.

Áınekten keshki alakeýimde kúzdiń sońǵy kúnderindegi surqaı kórinisteri men shalshyqqa aýnap turǵandaı satpaq-satpaq alasa aspan áli kórinip tur.

Kóp uzamaı baron men Júlen qaıtyp oraldy; qap-qarańǵy qonaqjaıǵa kirip kele jatyp baron qyzmetshini shaqyrdy.

— Tez shyraǵdan ákelińder, áıtpese myna bólme kisiniń eńsesin basyp barady, — dep aıqaılady.

Ákesi kamınniń qarsy aldyna baryp otyrdy. Sý tıgen etiginen burqyrap bý ushty, tabanynan kepken balshyqtar úgitilip túsip jatyr; ol kóńildenip, qolyn ýqalaıdy.

— Sýyq jaqyndady bilem, teristik jaq jarqyrap ashylypty, búgin aı týady, túnde qalyń qyraý túsedi.

Qyzyna burylyp:

— Qalaı, qyzym, elińe, úıińe, ata-anańa oralǵanyńa rızamysyń? — dep surady.

Osy bir qarapaıym saýal Jannanyń jan dúnıesin alaı-túleı qyp ketti. Kózine jas toldy. Ákesiniń moınynan tas qyp qushaqtap ap, qansha kóńildi bolýǵa tyryssa da, kelgeli qabaǵy ashylmaı tunjyrap júrgenine keshirim surap, ústi-ústine súıe bastady. Ol ózge elde júrip, áke-sheshemmen kezdesken kezde, júregim jaryla qýanatyn shyǵarmyn dep oılaǵanyn esine aldy; munda kelgen soń, asty-ústine túsip jatqan ata-anasynyń barsha meıirine selt etpeı qoıǵan enjarlyǵyna tańǵaldy; kóziń tasa júrgende jaqsy kóretin adamdaryńdy saǵat saıyn kórip otyrsań da, qumaryń qanbaıtyndaı bop oılaǵanyńmen, kóriskende qashan qaıtadan baýyr basyp ketkenshe biraz ýaqyt jat baýyr bop shettep qalady ekensiń.

Tamaq uzaq ishildi. Eshkim úndemedi. Júlen áıelin umytyp ketken sıaqty. Janna tamaqtan soń qonaqjaıda otyryp, qatyp uıyqtap qalǵan anasynyń qasynda az ǵana kóz ilindirip aldy; eki erkektiń áldenege kelise almaı talasqan daýystarynan oıanyp ketip, mynaý óne boıyn zil batpandaı basyp bara jatqan del-sal boıkúıezdikten aıyǵý úshin silkine bastady.

Kamındegi baǵanaǵy báseń ot qazir laýlap jatyr. Onyń jalp-jalp etken jalyn sáýlesi kreslolardyń japqylaryna túsip, ondaǵy túlki men tyrnanyń, qaıǵyly kók qutannyń, qumyrsqa men shegirtkeniń sýretteri túgel kórinip tur. Baron kamınge kep laýlap jatqan jalbyr jalynǵa alaqanyn tosty.

— Ehe. Búgin ot jaqsy janyp jatyr. Syrtta aıaz shyqqan eken, balaqaılar!

Sosyn Jannany ıyǵynan qaǵyp, otty kórsetti.

— Kóresiń be, qyzym, dúnıedegi eń basty nárse — oshaq, oshaqtyń tóńiregindegi úı ishiń.

Odan artyq eshteńe joq. Jatatyn ýaqyt ta boldy-aý deımin. Sizder de sharshaǵan shyǵarsyzdar, balalar.

Janna óz bólmesine kirip, jaqsy kóretin jerińe ár kelgen saıyn ár túrli sezimde bolatynyńnyń syry ne eken dep oılady. Ol osynsha nege tunjyrap júr? Úıi, týǵan jeri, buryn janyndaı jaqsy kóretin nárseleriniń bár-bári búgin kókiregin qars aıyryp, qapalantqany nesi?

Kenet saǵatqa kózi tústi. Bal ara báz-baıaǵy qalpynda altyn gúlder ústinde árli-berli pyr-pyr ushyp júr. Janna osynaý jup-jumyr júrekteı dúrs-dúrs etip, ýaqytty bildirip turatyn kishkene aspan kózine ottaı basylyp, eljirep ketti.

Ol mana ata-anasymen qushaqtasqanda da tap bundaı bop kóńili buzylmap edi. Júrektiń keıbir syryna kisiniń aqyly jete bermeıdi.

Júlen sharshadym dep basqa bólmege uıyqtaıtyn boldy; Jannanyń kúıeýge shyqqaly jalǵyz uıyqtaǵany búgin ǵana. Ekeýmizdiń bólek uıyqtaıtyn óz bólmelerimiz bolsyn dep, olar aldyn ala kelisip alǵan-dy.

Janna biraz ýaqytqa deıin kózin juma almady, qasynda jatatyn basqa tánge baýyr basyp qalǵan ba, uıqysy kelmedi, tóbede oınaq sap júrgen teristiktiń tentek jeli de aýyq-aýyq shoshytyp qoıady.

Tańerteń búkil tósegin qan josa qyp jibergen ótkir jaryqtan oıanyp ketti; qyraý turyp qalǵan tereze búkil aspan órtenip bara jatqandaı alaýlap tur. Malynǵan jeleńine oranyp ap, júgirip baryp, terezeni ashty. Úıge lap qoıǵan muzdaı jel bet-aýzyna ınedeı qadalyp, qaryp barady, kózi jasaýrap ketti. Maskúnemniń betindeı kúlbiregen qyp-qyzyl kún kózi bultsyz ashyq aspannyń qaq ortasynan shyǵyp ap, uzyn-uzyn aǵashtarǵa órmelep, birte-birte bıikteı tústi.

Jerge toń turyp, dyńyldap qatyp qalypty, ferma jumysshylary aıaq basqan saıyn syqyr-syqyr etedi. Japyraǵy túsip úlgirmegen aq terekterdiń bar butaǵy bir-aq túnde sıdıyp-sıdıyp shyǵa kelipti; tý alysta teńbildenip muhıttyń bir pushpaǵy kórinedi.

Úıeńki men jóke kep-keshe aman-esen turǵan jeleginen kóz apara aıyrylyp qalypty. Muzdaı jeldiń ótkir lebi bir túnde otap túsirgen sary japyraq úıir-úıir qus sıaqty dúrkireı ushyp júr. Janna kıinip, syrtqa shyqty; áıteýir, birdeńeni ermek qyp, ýaqyt ótkizý kerek qoı dep, fermerlerge kirip shyqpaqshy boldy.

Martender ony qushaq jaıa qarsy aldy, áıeli eki betinen kezek-kezek súıip, qoıarda-qoımaı shıeden ashytqan sharap ishkizdi. Endi ol ekinshi fermaǵa bettedi. Kýıarlar da qýanyp qaldy; áıel ony eki qulaǵynan shóp etkizip súıip aldy; bul úıde qaraqat sharabynan aýyz tıýge týra keldi. Sosyn ol tamaqtanýǵa úıge qaıtty.

Bul kúndi de keshegideı ótkizdi, jalǵyz-aq aıyrmasy aýa keshegideı dymqyl emes, aıazdy boldy. Aptanyń qalǵan kúnderi de osylaı ótti. Búkil aı boıy osylaı bop shyqty.

Biraq, birte-birte alys ólkelerge degen saǵynyshy basyla bastady. Aǵyn sýdyń keıde jolyndaǵy nárseni sorǵa batyryp ketetini sıaqty kúnbe-kúngi daǵdyly tirlik ony kóp mazasyzdana bermeıtin kónbistikke úıretip aldy. Endi o da kúndelikti tirshiliktiń kúıbeńine túsip, sharýa qamyn oılaıtyn boldy. Ol endi enjarlyqqa birjolata boı aldyryp, onysyna áli óziniń kózi jete qoımasa da, bir túrli ómirden toryǵyp, eshteńeni kóksemeıtin bolǵan tárizdi. Oǵan ne kerek boldy, ne izdedi? Ol arasyn ózi de bilmeıdi. Zıaly qaýym shyrǵalańdaryna záredeı de yntasy joq, kóńil kóteretin oıyn-saýyqtarǵa da yqylassyz. Sonyń bári de ne ońyp turǵan qýanyshtar deısiń... Ol úshin onyń bári de qonaqjaıdaǵy kreslonyń ajary ońyp ketken kónetoz japqylaryndaı qadir-qasıetterinen túgel aıyrylyp bitti.

Júlenmen qarym-qatynastary da adam tanymastaı; kúıeýi úılený saıahatynan oralǵan soń, óz rólin oınap bolyp, úı ishindegi pendelik tirshiligine kirisken akterlershe aıaq astynan ózgerip sala berdi. Buǵan nazaryn da salmaıdy, tipti tildeskendi de qoıdy; aralarynda mahabbat degen nárse atymen bolyp kórmegen sıaqty. Bunyń bólmesine bas suǵýy da sırek. Dúnıe-múliktiń qamy men sharýashylyqtyń tizginin túgel óz qolyna aldy; jalǵa berilgen jerlerdiń merzimin tekserdi, sharýalardy tekserdi, sharýalardy ábden tıtyqtatyp bitirdi, kúndelikti shyǵyndardy da kúrt azaıtty. Ózi bolsa jartylaı aqsúıek, jartylaı fermerge aınalyp, baıaǵy kúıeý jigit kezindegi kórik pen symbattan aıyrylyp barady.

Boıdaq kúngi kıimderiniń arasynan ańshylyq qurǵanda kıetin túri ketip, qyrqylyp bitken, myj-myj barqyt kostúmin taýyp alyp, ústinen tastamaıdy. Endi eshkimge unaǵysy kep, tyrashtanbaıtyn kisilerdiń ádetine basyp, ýaqytyly qyrynýdy da qoıdy, qolyn da kútpeıdi, sapsıǵan saqal surqyn alyp tur. Tamaqtan soń tórt-bes rómke konák tartyp alatyn taǵy bir ádet shyǵardy.

Janna bıpazdap aqyl aıtyp kórmekshi bolyp edi, "tynyshtyq bershi" dep kúrt tyıyp tastady da, oıyn ol ishinen endigári oǵan eshteńe aıtpaspyn dep, sert túıdi.

Ózi de osy ózgeristerdiń bárine op-ońaı úırenip aldy. Kúıeýi eshqashan til tabysyp bolmaıtyn jat bireýge aınaldy. Ol jıi-jıi: "bul qalaı boldy ózi, kezdespeı jatyp, ǵashyq boldyq, sonyń qyzýymen úılene saldyq, endi, mine ǵumyry bir jatyp, birge órip kórmegendeı bir-birimizge atymen jat adamdar bop shyǵa keldik", — dep oılap qoıatyn-dy.

Ol kúıeýiniń osyndaı nemquraılylyǵyna naǵyp jábirlenip, japa shekpeıdi? Demek, ómir degen osyndaı bolý kerek eken toı? Álde olar qatelesip, aıaqtaryn jańsaq basty ma? Sonda bunyń keleshekten dáme qylar eshteńesi qalmaǵan ba?

Bálkim, Júlen qazirgideı salpy etek bireý bolmaı, baıaǵysyndaı kórikti, syrbaz sylqym, jylmań tós jigit bolsa, mynadaı salǵyrttyǵyna jábirlense jábirlener de edi, kim bilipti...

Jańa jyldan keıin ata-analary jas jubaılardy ońasha qaldyryp, Rýandaǵy úılerinde birneshe aı turyp qaıtatyn boldy. Erli-zaıypty eki jas búkil ómirleri ótetin osy ólkege ábden sińisip. úırenisip alý úshin qys boıy Terektide turmaqshy. Júlen áıelin kórshilesterine Brızvıl, Kýtele, Fýrvılderdiń úı ishine kórsetip qaıtpaqqa jınalyp júrgen-di.

Biraq, kúımedegi gerbti ózgertetin sýretshi tabylmaı, olar ázir jolǵa shyǵa almaı otyr.

Baron eski áýlettik kúımesin kúıeý balasyna berip edi, Júlen qashan Lamar áýletiniń gerbi Le Pertúı de Vo áýletiniń gerbisiniń qasyna salynǵansha kórshilerge kóringisi kelmedi.

Bul aımaqta mundaı is qolynan keletin bir ǵana kisi bar; ol — Bolbekte turatyn Bataıl degen sýretshi; ony barlyq Normandıa saraılary kúımelerine gerb salǵyzý úshin birinen soń biri shaqyryp, qoldan qolǵa tıgizbeıdi.

Aqyry, jeltoqsan aıynda bir kúni tańerteń úı ıeleri endi tamaqtanyp bola bergende, bir jáshik arqalaǵan beısaýat adam qaqpany ashyp, úıge bettedi. Bul Bataıl edi.

Aldarynan shyǵyp, ashanaǵa ertip ákelip, aqsúıekterdiń bireýi kelgendeı asty-ústine túsip qonaq qylysty.

Óıtkeni, ony jergilikti zıalylar geraldıkanyń uńǵyl-shuńǵylyn túgel biletindigine bola áz-áýlıe tutyp, ol kelgende quraq ushyp turatyn-dy.

Dereý qaryndash pen qaǵaz ákelindi. Bataıl tamaqtanyp bolǵansha, baron men Júlen óz gerbteriniń jobasyn syzdy. Baronesa mundaı taqyrypta áńgime bolsa, ózeýreı jóneletin ádetine baǵyp, aqyl aıtyp jatyr. Janna ekesh Janna da áldeqandaı bir jumbaq rýh túrtkilep, áńgimege aralasty.

Bataıl apyl-qupyl asap jatyp, ara-arasynda pikir qosyp qoıady; keıde qaryndashty julyp ap, syzyp kórsetedi, mysaldar keltiredi; osy aımaqtaǵy qaı aqsúıektiń qalaı serýendeıtinin áńgimelep, óziniń sózimen oıy arqyly qasyndaǵylarǵa shyn aqsúıek degenderdiń qandaı bolatynyn tuspaldap ańǵartqysy keledi.

Ol ózi qoly-basy boıaý-boıaý, ústinen skıpıdar ıisi ańqyǵan, shashyn tyqyrlatyp alǵyzǵan tapal adam edi; baıaǵyda adamgershilikti aıaqqa basqan bir óreskel qylmys jasapty degen ósegi de bar-dy; biraq, barlyq zıaly áýletke syıly bolǵandyqtan, ol ósektiń de úni óshken-di.

Kofesin iship bolǵan soń, kúıme turǵan saraıǵa bardy. Kúımeniń klenka jabyndysy alyndy. Bataıl kúımeni qarap shyǵyp, gerbtiń kólemi qandaı bolatyny týraly sóz qyldy, bárin egjeı-tegjeıli kelisip alǵan soń, iske kiristi.

Baronesa kúnniń sýyqtyǵyna qaramastan, úıden kreslo aldyryp, sheberge qarap otyrdy; kóp uzamaı aıaǵy siresip qalyp, grelka qoıdyrtty da, qaıtadan sýretshimen shúıirkelesip sóılesip ketti, ózin jete tanymasa da syrttaı biletin áýletteriniń qaısysynyń qandaı jerge qyz berip, qyz alǵanyn, qaısysynda kim qaıtys bolǵanyn surap, jańa málimetter bildi.

Júlen de qaıyn enesiniń qasyndaǵy oryndyqta jerge shyrt-shyrt túkirip qoıyp, temekisin tartyp, áńgimege qulaǵyn tosyp, óz áýletiniń gerbisiniń qalaı boıalyp jatqanyn kóz aıyrmaı baqylap otyr.

Kóp uzamaı ıyǵyna kúrek asyp baqshaǵa shyqqan Sımon ataı da sýretshiniń istep jatqan sharýasyn kórip tura qaldy. Bataıldiń kelgeni kórshi fermalarǵa da estilip qalypty, eki fermerdiń de áıeli asyǵyp-úsigip osynda jetti.

Baronesanyń qasyna turyp alyp:

— Sheberlik degen osy ǵoı; istep jatqan nársesin qarashy! — dep qoıady.

Eki jaq esiktegi gerbter erteńine saǵat on birde saqadaı-saı boldy. Jurt taǵy jıyldy. Kúımeni tóńirek túgel kórsin dep, qyr basyna súırep shyǵardy.

İstiń mini joq. Bataıldi jabyla maqtasty, ol jáshigin arqasyna salyp, zytyp otyrdy. Baron, áıeli, Júlen úsheýi de ony jaǵdaıy bolsa naǵyz sýretshi shyǵatyn asa qabiletti adam eken dep uıǵardy.

Júlen shyǵyndy azaıtý úshin biraz reforma jasap tastaǵan-dy. Budan bylaı delbeni vıkonttyń ózi ustaıtyn bolyp, burynǵy kóshir shal baǵbandyqqa aýysty; baqtashy bala Marıýs búginnen bastap atqosshy bop taǵaıyndaldy. Aqyr aıaǵynda at keregip, Kýıar men Martenniń kelisim shartyna jańa talap qosyldy; eki fermer endi apta saıyn qus tóleýden qutylyp, onyń ornyna aıyna bir-bir jegin at beretin boldy.

Sóıtip, bir kúni bularǵa Kýıar turqy uzyn sary tuǵyr, al, Marten júni úrpıgen boz at ákeldi. Sımon ataıdyń kóne lıvreıasyn malyntyp kıip alǵan Marıýs sol eki atty jegip, kúımeni myrzalardyń esiginiń aldyna ákep doǵardy.

Júlen ústi-basyn tazalap, sylanyp-sıpanǵan soń, burynǵy sylqym kúıine qaıta túskendeı bolypty, alaıda sapsıǵan saqaly áli de sıqyn qashyryp tur. Ol attardy, kúımeni, qyzmetshi balany bir sholyp shyǵyp, kóńili bitkendeı syńaı bildirdi; óıtkeni, onyń bar nazary jańa gerbke ǵana túsip edi.

Baronesa kúıeýine súıenip, bólmesinen shyǵyp, kúımege órmelep ázer mindi de, qus jastyqqa jantaıa ketti. Oǵan ile-shala úıden Janna shyqty. Ol áýeli attardy kórip, ekeýi bir-biriniń aýzynan túskendeı eken dedi, Marıýsty sosyn baryp kózi shaldy. Qalpaǵynyń astynan qyltıyp murny ǵana shyǵyp tur, bet-aýzynan eshteńe kórinbeıdi. Eki qoly salpyldaǵan uzyn jeńniń ishine súńgip, izim-qaıym joǵalyp ketken; lıvreıasynyń etegi tobyǵynan ázer asady; eki bashmaǵynyń basy kókke qaraı murnyn shúıirip, ántek áýelep qapty. Bala birdeńege qaraǵysy kelse, qaıta-qaıta basyn shulǵyp, qalpaǵyn jelkesine ysyrǵan bolady; júrse — tereń sýdyń ústindegi tar ótkelden ótkendeı qaltalaqtap aıaǵyn zorǵa kóteredi. Shubalǵan mol kıimniń ishinde áıteýir keýdesinde jany bar tiri birdeńe árli-berli qozǵalyp, Júlenniń, aıtqanyn eki etpeýge tyrysyp, esi shyǵyp júr.

Janna mynany kórgende ishegi qatty. Baron da balanyń syqpytyn endi baıqap, qyzyna qosyla qarqyldap jiberdi, áıeline qarap aýzyndaǵy sózin aıta almaı:

— Qa-ra-shy a-na-ǵan! Ma..ma-rıýske qarashy! Qu-daıym-aý, qyzyqtyń kókesi mynada eken ǵoı! — dedi.

Sol arada terezeden syrtqa qarap otyrǵan baronesanyń da kózi Marıýske túsip, ishek-silesi qatyp, selkildeı jónelgende, kúıme okop jolǵa tap bolǵandaı dirdek qaqty.

Júlen qanyn ishine tartyp, sup-sur bop ketti.

— Kúletindeı ne bar sonsha! Aqyldaryńyzdan adasqannan saýmysyzdar?

Janna kúle-kúle ishegi túıilip, ábden dińkesi quryp, táltirektep, aıaǵynan tik tura almaı baspaldaqqa otyra ketti, baron da súıtti; baronesa da kúlkiden jyǵylyp jatsa kerek, kúımeniń ishinen ishek-silesi quryp syqylyqtaǵan dybys shyǵady. Kenet Marıýstiń ústindegi shubatylǵan uzyn lıvreıa da selkil qaǵa jóneldi. Shamasy, jurttyń nege kúlip jatqanyn o da sezse kerek, kómilgen qalpaqtyń ishinen qarq-qarq daýys estildi.

Yzadan jarylyp kete jazdap turǵan Júlen oǵan tap sol boıda-aq bas salyp, jaǵyna tartyp-tartyp jiberdi; balanyń basyndaǵy dáý qalpaq shalshyqqa baryp bir-aq bylsh etti. Endi ol qaıyn atasyna buryldy, zirkildegen ashýdan daýsy da jaryqshaqtanyp ketken, tutyǵyp:

— Basqa kúlse de, sizdiń kúletin ne jónińiz bar edi? Óz dáýletińizdi ózińiz jaýsha shashpasańyz, bundaı kúıge ushyrar ma edik? Sizdiń tap osyndaı bolyp jutap qalǵanyńyzǵa kim kináli? — dep aqyrdy.

Kúlkileri pyshaq keskendeı tyıyldy. Eshkim eshteńe degen joq. Janna jylarman bolyp, anasynyń qasyna baryp jaıǵasty. Baron abdyrap qalǵan, ún joq, tún joq eki áıeldiń qarsy aldyna baryp otyra ketti. Júlen bet-aýzy kónekteı bop, isip, myrs-myrs jylap turǵan balany kozloǵa mingizdi, sosyn onyń qasyna ózi baryp otyrdy.

Jol ári uzaq, ári kóńilsiz boldy. Kúımedegilerdiń eshqaısysy jaq ashpady. Úsheýiniń de júzi synyq, kóńili qaıaý, jandaryn túrshiktirgen jańaǵy masqarany sóz qylýǵa batyldary barmady. Kóldeneń áńgimemen otyrýǵa, sózden sóz shyǵyp, álginde ǵana bulardyń kóńilderin jer qylyp ketken jeksuryn qylyq aıtylyp qoıa ma dep qaımyǵyp, úsheýi de úndemegendi jón kórdi.

Attar birde aıańdap, birde jelip, ferma-fermanyń arasymen aldyrtyp keledi. Keıde jolmen taýyqtar úrkip, záreleri qalmaı sharbaqtardyń astyna zyp beredi, keıde sońdarynan abalap ıt qýady; ondaıda kúıme so boıy-aq bir buryshtan jalt burylady, ıt báribir kóńili tynshymaı, kúımeniń sońynan aýyq-aýyq qarap qoıyp, shabalańdap kósheni basyna kóteredi.

Kenet aldarynan aıaǵyna balshyq-balshyq aǵash shárke kıgen uzyn boıly jigit qarsy ushyrasty. Ol jelkesinen jel ıtermelep, qolyn kók blýzkasynyń qaltasyna salyp, aspaı-saspaı aıandap keledi; kúımeni kórip jol berip, bir shetke yǵysty; ýda-dýda shashyn dýdyrata shyǵaryp, kartýzyn kózine túsire eńkeıtip qoıdy.

Bular kóz ushyndaǵy ózge fermalarǵa deıin dalıa sozylyp, bos jatqan kól-kósir jazyqqa shyqty.

Birazdan soń kúıme joldan shyǵyp, eki jaǵynda samyrsyn samsaǵan saıajolǵa tústi; dońǵalaqtar shalshyq toly shuqanaqtarǵa kúmp-kúmp bergen saıyn baronesa baj ete qalady. Saıajoldyń túbinen qaqpasy tars jabýly aq dýal kórindi; Marıýs qaqpany ashýǵa júgirdi. Kúıme joldaǵy kóldeı shalshyqty aınalyp ótip, terezesi tars bekitýli abajadaı sup-sur úıdiń aldyna kep toqtady. Ortańǵy esik aıaq astynan ashyldy da, ishinen qara fartýktyń syrtyna qyzyl shybyq, qara shybyǵy aralas, tory ala kúrte kıgen qaýsaǵan qyzmetshi qarıa shyǵyp, satydan aıaǵyn sanap basyp tústi de, qonaqtardyń kim ekenin bilip alyp, úlken zalǵa kirgizdi; kópten túsirýli turǵan perdelerdi zorǵa ashty. Jıhazdardyń bári qaptalyp qoıylypty, saǵat pen shyraǵdanǵa deıin jup-juqa aq shuǵaǵa oralypty; zaldyń kópten tazartylmaǵan sap-salqyn dymqyl aýasy á degennen ókpeń men júregińdi qysyp, bir meń-zeń qasiretke tunshyqtyryp jibergendeı boldy, qashan kete-ketkenshe sol bir qapyryq sezim taramady.

Meımandar jaıǵasyp, úı ıeleriniń shyǵýyn kútti. Olar da ábigerlenip jatsa kerek, joǵarydaǵy dálizde tars-turs júris kóbeıdi.

Tósekten turar-turmasta qonaq saý ete qap, apyl-ǵupyl kıinip jatyr. Olar uzaq kúttirdi. Áldeneshe ret qońyraý bezek qaqty. Áldekim satyny sart-surt basyp, bir túsip, bir shyǵyp júr.

Baronesa súıegine ınedeı qadalǵan sýyqtan qalshyldap-dirildep, qaıta-qaıta túshkirinýmen boldy. Júlen árli-berli sendelip ketti. Janna sheshesiniń qasynda tunjyrap otyr. Baron basyn tómen salyp, kamınniń jaqtaýyna súıenip tur.

Ázer degende bıik esiktiń bir jaqtaýy shalqasynan ashylyp, vıkont pen vıkontessa de Brızvılder kórindi. Ekeýi de tapal, ekeýi de sıdıǵan aryq, júristeri ushyp-qonǵan, ımenshekteı beretin batymsyz adamdar eken. Ústine omyraýy yrsıǵan jibek kóılek, basyna kempirler úıir aq bantık baılanǵan kishkene taıpaq qalpaq kıgen vıkontessa jip-jińishke shińkildek daýsymen ústi-ústine bastyrmalap sóıleıdi.

Saltanatty súrtik kıgen kúıeýi tizesin búgip taǵzym etti. Murny, kózi, alǵa qaraı umtyla bitken ıekteri, balaýyz jaǵyp qoıǵandaı jyp-jylmaǵaı shashy, sánqoı kıimi — bári de qol tıgizbeı kútip ustaǵan sý jańa buıymdardaı shetinen jyltyrap tur.

Amandyq-saýlyq surasyp, tatý-tátti kórshige aıtylatyn bir-eki aýyz jyly yqylastan soń ne sóıleıtinderin ózderi de bilmedi. Taǵy da qaıtalap jatýdyń esh qajeti bolmasa da, bul tanysýdan keıin budan bulaı da qatysyp turarmyz degen úmitterin bildirdi. Jyl on eki aı eshqaıda attap shyqpaı, derevnáda tursańyz mundaı-mundaı kezdesýlerdiń ózi bir ǵanıbet kórinedi.

Zaldaǵy salqyn aýa súıekterin shaǵyp, daýystary qarlyǵyp qaldy. Endi baronesa túshkirgenimen qosa, jótele bastady. Baron ketýge asyqty. Brızvılder oǵan narazylyq aıtty: "Siz ne, otyrmaı jatyp, qashpaqshysyz ba?" Júlenge bul áńgimeleri áli kelte kórinip, otyra tur dep ym qaqsa da, Janna ornynan turyp ketti.

Úı ıeleri qyzmetshini shaqyryp, kúımeni ázirleńder dep tapsyraıyn dep edi, qońyraý jumys istemeı qalypty. Úı ıesi ózi júgirip ketken-di, attar qoraǵa qoıylǵan eken dep qaıtyp keldi.

Kúte turýǵa týra keldi. Endi bári de ne aıtsaq eken dep ańtarylyp otyr. Bıylǵy jaýyn-shashyndy aýa raıy biraz áńgime boldy. Jannanyń bul otyrystan ishi pysyp, úı ıeleriniń jyl boıyna nemen shuǵyldanatyndaryn surady. Brızvılder onyń saýalyna aıran-asyr qaldy: olardyń jyl on eki aı qoly bosamaıtyn kórinedi; kúlli Fransıaǵa tarydaı shashyrap jaıylyp ketken aǵaıyn-juraǵattarynan hat alyp, hat jazysyp turady eken; ýaqyttarynyń kóbin kór-jer sharýalarmen ótkizedi eken; bir-birimen áli kúnge siz, biz dep sypaıy syılasady eken; ekeýi kez kelgen bolymsyz nárseniń ózin ájepteýir úlken áńgime qylady eken.

Osy bir tóbesine ys turǵan, zattarynyń bári qaǵyndy tıetindeı qaptalyp qoıylǵan, qulazyǵan zaldaǵy ústi-bastary mup-muntazdaı erli-zaıypty ekeýi Jannaǵa tiri aqsúıekterden góri olardyń óli arýaqtaryndaı kórinip ketti.

Aqyry, birine-biri saı eki mástek jegilgen kúıme terezeniń aldynan ótti. Endi Marıýs taptyrmady. Keshke deıin qolym bos bolady toı dep oılap, tóńirekti kórip qaıtaıyn dep, qydyryp ketse kerek.

Ashýǵa tunshyǵyp turǵan Júlen ony arttarynan jaıaý jiberýdi ótindi, qyryq qaıtara qoshtasqannan keıin meımandar Terektige qaıtty.

Kúımege otyra sala, baron men Janna, Júlenniń turpaıy minezinen týǵan manaǵy bir qolaısyzdyqty eleń qylmaı, Brızvılderdiń qylyqtary men áńgimelerin mazaqtap, qyran-topan kúlkige basty. Baron kúıeýin keleke etti, Janna áıelin ájýa qyldy. Aqsúıek tuqym dese, ishken asyn jerge qoıatyn baronesa:

— Sizderdiń bularyńyz orynsyz, olar asa qurmetti adamdar; onyń ústine Brızvılder áýleti — eń ataly tuqymnyń biri, — dep renish bildirdi.

Ony ashýlandyryp almaıyq dep, baron men Janna jym bola qaldy. Biraq, birazdan keıin shydaı almaı, bir-birine qarap qoıyp jańaǵy ermekterine qaıta kiristi.

Baron ıilip-búgilip, taǵzym etip, mańǵaz shyraımen:

— Hanym, sizdiń qonysyńyz Terekti teńiz jeliniń ótinde tur ǵoı, tym salqyn shyǵar, — dedi.

Janna óz-ózinen pańdanyp, basyn bir bulǵań etkizip qoıyp til qatty.

— O ne degenińiz, jyl boıy jumystan bas ala almaımyz. Onyń ústine bizdiń týysqandarymyz kóp; jan-jaqtan kelip jatatyn hattyń qısaby joq, bárine de jaýap jazý kerek, de Brızvıl myrza maǵan ıek artyp alǵan. Ózi abat Pelle ekeýi ǵylymı jumystarmen aınalysady; bular ekeýi birigip Normandıa shirkeýiniń tarıhyn jazyp jatyr.

Baronesa renjip otyrǵanmen, amalsyz kúlip jiberdi.

— Óz tóńiregindegi adamdardy kúlki qylý jaramaıdy, — dep qoıdy.

Kúıme oqys toqtaı qaldy. Júlen artyna burylyp, áldekimdi aıqaılap shaqyrdy. Janna men baron da terezeden bastaryn suǵyp qarap edi, sońdarynan domalanyp qýyp kele jatqan bir tańǵajaıyp nárseni kórdi. Ol lıvreıanyń salpyldaǵan etegine qyryq súrinip, qaıta-qaıta kózine túse bergen qalpaǵynan túk kórmeı, qoldaryn dıirmenniń qalaǵyndaı damylsyz bulǵaqtatyp jol boıyndaǵy shalshyqtarǵa da qaramaı kózsiz qoıyp ketip, aıaǵynyń astynda tas jatsa, bir jyǵylyp turyp, sekirip-qarǵyp, qulaǵynyń túbine deıin balshyqqa batyp, ókshesi jerge tımeı, qojalarynyń sońdarynan salyp kele jatqan Marıýs edi.

Ol endi jettim-aý degende, Júlen jerge eńkeıip jiberip, jaǵasynan ustaı alyp, ózine qaraı julqa tartty da, qalpaqtyń astyndaǵy basty barabansha tómpeshteı jóneldi. Bala jandármen qalpaqtyń astynan basyn sýyryp alyp, kozlodan jerge sekirip ketpek bop. julqynyp jatyr, biraq qojaıyny ony bir qolymen tyrp etkizbeı ustap ap, ekinshi qolymen ústi-ústine pergileıdi.

Janna shyr ete qaldy.

— Papa!.. Papa!

Baronesany da ashý qysyp, kúıeýiniń qolyn julqı berdi.

— Toqtatyńyz, toqtat ony, Jak!

Baron aldyndaǵy áınekti jalma-jan tómen syrǵytyp, kúıeý balasynyń qolynan shap berip ustaı aldy; ashý qysyp zirk-zirk etken daýyspen:

— Sábıdi urǵanyńyzdy qoıasyz ba, joq pa? — dep surady.

Júlen qaıran qap, jalt buryldy:

— Siz onyń lıvreıany búldirgenin kórmeı tursyz ba? Baron terezeden moınyn suǵyp, ekeýiniń arasyna qystyryldy.

— Apyraı, sonshama kóp nárse búlingen eken! Shyraǵym, bundaı haıýandyqty qoıý kerek qoı endi!

Júlen de jarylyp ketti.

— Bunyń sizge qandaı qatysy bar, mazamdy almaı jaıyńyzǵa otyryńyz.

Ol qolyn qaıtadan kótere berip edi, qaıyn atasy shap berip ustaı aldy da, mytyp-mytyp jiberdi; Júlenniń qoly kozlonyń jaqtaýyna baryp sart ete túsip, sylq qulady. "Bu júgensizdigińizdi qoımasańyz, men qazir kúımeden shyǵyp, ózińizdi jýasytyp alamyn", -dep zekirip edi, vıkont jym boldy, bir aýyz sóz de aıtqan joq ıyǵyn qıqań etkizip, qamshymen tartyp jiberip edi, attar jortaqtaı jóneldi.

Eki áıel de tym-tyrys, óńderi óliktiń júzindeı qup-qý, tek baronesanyń júregi alqyna soqqany estilip tur.

Dastarqan basynda Júlen aralarynda eshteńe bolmaǵandaı, ózin kúndegideı emes, sypaıy ustady. Janna da, baron da, madam Adelaıda da eshteńeni kek tutyp jatpaıtyn aq júrek adamdar edi, bul joly da Júlenniń jalpaqtaı qalǵanyna kóńilderi bitip, naýqasynan endi jazylyp kele jatqan kisilershe jandary jaı taýyp, qaıtadan jadyrap sala berdi. Al Janna Brızvılderdi taǵy da áńgimeleı bastap edi, kúıeýi onyń sózin bólip:

— Báribir olar naǵyz aqsúıek adamdar, — dep qoıdy.

Ol endi eshqaıda attap shyqqan joq, Marıýs jaıly sóz qylýǵa bári de qaımyqty. Jańa jyl qarsańynda qońsylaryna shaqyrý hat jiberýge pátýalasty. Al, olarǵa kóktem shyǵyp, kún jylyna bastaǵanda qydyratyn boldy.

Rojdestvo týdy. Terektige qonaqasyǵa kúre, mer áıelimen shaqyryldy. Olardy jańa jylǵa da shaqyrdy. Mynandaı bir óńkeı surqaı kúnderde kóńil kóterer jalǵyz ermek — tek sondaı qonaqasylar ǵana edi.

Ata-analary toǵyzynshy qańtarda ketetin boldy. Janna olarǵa áli de bola turyńdar dep ótinip edi, Júlen yńǵaı bermedi; kúıeý balasynyń kúnnen-kúnge órshı túsken salqyn kózqarasyn kópten sezip júrgen baron Rýannan poshta kúımesin shaqyrtty.

Býynyp-túıinip otyrǵan keter qarsańda kún shyńyltyr aıaz, ashyq boldy da, Janna ákesi ekeýi Korsıkadan oralǵaly soqpaı ketken Iporǵa baryp qaıtqysy keldi.

Olar sonaý toı kúni Janna endi máńgi-baqı ómir serik bolatyn adamymen qol ustasyp qydyrǵan, shyn dámin munda emes, áne bir qumary shyn qanyp, sýmen qosa lázzat jutqan "Ot ańǵaryndaǵy" bulaq basynda tatsa da, mahabbat sezimine alǵash jolyǵyp, alǵash aımalasqan tanys ormannyń ústin basyp ótti.

Baıaǵy japyraǵy, baıaǵy shúıgin shóbinen túgel jutap, jalańashtanyp qalǵan toǵaıda butalardyń qulaq tyrnar ashshy sytyrynan basqa ún de joq.

Olar derevnáǵa kirdi. Qulazyp turǵan jym-jyrt kósheden teńizdiń balyq pen baldyrynyń ıisi ańqıdy. Tuz-tuz aýlar baıaǵydaı úı-úıdiń aldyna ilinip, nemese malta tastardyń ústine jaıylyp, keptirilip jatyr. Aq kóbigi burqyraǵan susty, surǵylt teńiz Fekannyń qasyndaǵy quz-quz tastardy túbine deıin jalańashtap, keıin shegine bastapty; al búkil jaǵalaýdaǵy bir-bir búıirine qısaıyp, teńkıip-teńkıip jatqan qaıyqtar jaǵaǵa shyǵyp qap, tunshyǵyp ólgen balyqtar sıaqty. Ymyrt túse moıyndaryna jún bókebaı orap, bastaryna qaýqıǵan-qaýqıǵan kenep qalpaq kıgen balyqshylar bir qolyna spırt quıylǵan qutylaryn, bir qolyna keme fonaryn ustap, top-top bop, jaǵaǵa jıyla bastady. Olar qumdaq jaǵada kólbep jatqan barkastardyń mańynda uzaq topyrlasady; Normandıa adamdarynyń bıpazdyǵyna basyp, aspaı-saspaı kemelerine aýlaryn, maı salynǵan qutylaryn, stakandaryn, spırt quıylǵan bótelkelerdi, qural-saımandardy salady, sosyn barkasty turǵyzyp ap, teńizge qaraı ıterisedi; ol malta tastyń ústinde tars-turs etip jyljyp barady; tumsyǵymen aq burqyldaq kóbikti qars aıyra tilip, tolqynǵa shyqty. Biraz ýaqyt teńselip turdy-turdy da, qara qońyr qanatyn qomdap alyp, dińgeginiń tóbesindegi kishkene oty da, ózi de munarǵa kirip joq bolady.

Ústerindegi alba-julba lypalarynyń ar jaǵynan sıdıǵan unjurǵalary kórinip turǵan, teńizshilerdiń óńsheń boıshań áıelderi balyqshylar túp-túgel attanyp ketkenshe jaǵada turyp-turyp sosyn baryp qarańǵy kósheni bastaryna kótere dabyrlasyp derevnáǵa qaıtty.

Baron men Janna ár tún saıyn osylaı ózek jalǵar as izdep, ólimge bastaryn tigip teńizge attansa da, tisi etke tıip kórmegen osynaý jarly-jaqybaı adamdarǵa tyrp etpesten uzaq qarap turdy.

Muhıttyń túngi kórinisine elegizgen baron:

— Qandaı qorqynyshty, ári qandaı ádemi! Tórin túnek kómip, talaıdyń taǵdyryna qater tóndirgen myna teńiz netken mańǵaz. Solaı emes pe, Janna! — dep sybyrlady.

— Jerorta teńizi budan áldeqaıda sulý, — dep Janna qulyqsyz jymıdy.

Ákesi buǵan burqan-talqan boldy.

— Jerorta teńizi deıdi! Kúbidegi sasyq sýdaı kógerip ketken so da teńiz bop pa! Onan da mynany aıtsaıshy, tolqyndary qandaı aıbatty, aq kóbigin burqyratyp, býyrqana týlaıdy. Jańa ǵana kóz aldynda teńizge attanǵan er júrek adamdardy oılasaıshy!

"Shynynda da solaı eken-aý!" — dep kúrsindi Janna. Álgi bir aýzynan abaısyz shyǵyp ketken "Jerorta teńizi" degen sóz júregin shanshyp ótti, oı-qıaly qaıtadan sonaý asyl armanyn arqalap qalǵan alys ólkelerge qaraı qaıta samǵady.

Olar ormannyń ishimen qaıtpaı, joldan shyǵyp, qulama jaǵalaý jar qabaqqa órmeleı bastady. Endi birdeńe aıtsaq renjisip qalarmyz dep seskenip, oıǵa batyp, ekeýi de únsiz keledi.

Aldarynan aýyq-aýyq fermalar ushyrasady; olardyń janynan ótkende qazir búkil Normandıaǵa túgel sińip qalǵan ezilip ketken almanyń ıisindeı jańa qaınatqan sıdranyń jupar ıisi men ara-tura qyzyp ketken astyqtyń, sıyr qora kóńderiniń kúlimsi jyly ıisteri ańqyp qoıa beredi.

Tereń aýlanyń túkpirinen jyly baspananyń syǵyraıma terezesi jyltyraıdy.

Jannanyń alasurǵan kóńili arnasynan shyǵyp, kól-kósir bolmystyń kózge kórinbes aıdyn-shalqaryna súńgip barady. Ol mynaý ulan-baıtaq dalada bet-betine shashyrap jatqan ottardy kórgende, pende baıǵustyń qulazyǵan jalǵyzdyǵy, onyń dúnıede eń asyl, eń ardaqty dep ózi áýlıe kórip júrgen nárseleriniń báriniń de birte-birte kózden bir-bir ushyp, ǵapyl qaldyryp, qulazytyp ketetin aldamshylyǵy esine túsip, júregin áldeqandaı bir ashy tyrnaq osyp-osyp aldy.

Jýasyǵan jabyrqaý únmen ákesine til qatty.

— Ómir degen osyndaı kóńilsiz dúnıe eken ǵoı.

Baron da kúrsinip qoıdy.

— Ne isteısiń endi, qyzym, ómirge bizdiń ámirimiz júrmeıdi.

Erteńine ákesi men anasy attanyp ketti de, Janna men Júlen ońasha qaldy.

Vİİ

Karta oınaý jas jubaılardyń kúnbe-kúngi úırenshikti ermegine aınaldy.

Kún saıyn tamaqtan soń Júlen trýbkasyn burq-burq soryp otyryp, konáktan bes alty rómke tartyp-tartyp alady da, áıeli ekeýi birneshe márte bezık oınaıdy. Odan keıin Janna joǵarǵy qabattaǵy óz bólmesine baryp, syrtta áınekti syrt-syrt sabalap turǵan jańbyr úni men ókpek jeldiń úreıli ýilin tyńdaı otyryp, ıýbkasyna keste tógedi. Ara-tura sharshap ketkende, basyn kóterip alyp, alysqa, sonaý aq jolaqtanyp jatqan teńiz aıdynyna qarap qoıady. Sóıtip bir mınýtteı eshteńe oılamaı súlesoq otyrady da, isine qaıta kirisedi.

Onyń budan basqa isteıtin isi de joq. Júlen óziniń óktemdigi men dúnıe jınaý qabiletin kórsetkisi kep, barlyq sharýashylyqty bir ózi bılep-tósteıdi. Ol kesse qan shyqpas sarańdyǵyn qapysyz tanytyp úlgerdi; shaı-pulǵa soqyr tıyn shyǵyndamaıdy, as-sýǵa jumsaıtyn aqshany da aıaýsyz tuqyrtty. Terektige kelgeli Janna árdaıym tańerteń naýbaıǵa jyp-jyly Normandıa nanyn pisirtetin edi. Júlen oǵan qatań tyıym salyp, úı ishin qatqan qara nanǵa baılady.

Janna sonyń bárine daý-damaı, urys-keristen qashyp, eshteńe deı qoıǵan joq, biraq kúıeýiniń tap mynandaı taq-tuq sarańdyǵyn kórgen saıyn, júregine ıne suǵyp alǵandaı bolady. Aqsha degenniń bet-júzine qaramaıtyn jomart otbasynda ósken oǵan álginiń bári tym usaq adamdar isteıtin ersi qylyq kórinedi. Anasy oǵan árdaıym: "Shyraǵym, aqsha jumsaý úshin jaratylǵan" deıtin bolsa, endi Júlen ony "Aqshany joqtan ózgege shashpaýdy qashan úırener ekensiń", — dep taqymdaıdy da otyrady. Áldeneden teńge-teben aýysa qalsa, kúıeýi kózi kúlimdep: "Tamshydan teńiz jıylady degen", — dep, qaltasyna tyǵyp jatady.

Ara-tura Janna qaıtadan arman qýyp, qıalǵa shomyp ta qoıady. İstep júrgen sharýasy bitti, qoly bosady; endi janary óz-ózinen jumyla beredi; baıaǵy qyz kúnindegideı neshe túrli qyrǵyn-qyzyq hıkaıalardy oılap qıalynda talaı-talaı tańǵajaıyp oqıǵalardy bastan keshire bastaıdy. Kenet Júlenniń Sımonǵa áldeqandaı tapsyrma berip jatqan shańqyldaq daýsyn estıdi de, armanynan sý sepkendeı aıyǵyp: "Áı, máńginiń qıaly-aı" dep, qolyndaǵy isine qaıta kirisedi. Ine ustaǵan saýsaqtaryna mólt-mólt jas ta tamyp ketedi.

Burynǵy ándetip, sekektep júretin Rozalı da ózgerip ketken. Bultıǵan eki betiniń qany qashypty, keıde jer óńdenip kúlgin kórinedi.

Janna:

— Kógershinim-aý, jumysyń aýyr bop júrgen joq pa? — dep jıi-jıi surap qoıady.

Ondaıda qyzmetshi qyzdyń qaıtarar jaýaby qashan da bireý-aq:

— Joq, hanym.

Súı deıdi de, qyzarańdap, shyǵyp ketkenshe asyǵady.

Burynǵydaı emes, júrisi aýyr, aıaǵyn zorǵa kóteredi, sándenýdi de qoıypty; atlas lentalarǵa, korsetke, ár túrli ıis maıǵa esi qalmaıtyn ol qazir kelim-ketim saýdagerlerden de eshteńe satyp almaıtyn bolypty. Jan-jaǵyn jańbyr aıǵyzdap tastaǵan qulazyǵan úlken úı bir túrli kóńilsiz, ylǵı túneredi de turady.

Qańtardyń aıaq sheninde qar jaýdy. Teristikte teńiz ústinde baýyrymen jer syzǵan túıdek bulttar jol-jónekeı jolyna aq mamyq tógip kele jatqany alystan kórinip turǵan-dy, sol kúni túnde búkil alqap aq qarǵa kómildi de qaldy, erteńine tańerteń aǵash bitken muz kestege malynyp shyǵa kepti.

Aıaǵyna saptama etigin suǵa salyp, qalaı bolsa solaı kıingen Júlen toǵaıdyń shetindegi jyrada aǵashqa qonǵan qustardy úrkitip jatty. Aýyq-aýyq múlgip turǵan tynysh dalany dúr silkindirip, myltyq daýsy shyǵady, bıik-bıik aǵashtardyń butaǵyna qonyp otyrǵan qarǵalar dúrkireı kóterilip, shyr aınala qalyqtap júredi de qoıady.

Janna ondaıda ábden ishi pysyp, esik aldyna shyǵady. Áldeqaıdaǵy alys qıannan onyń qulaǵyna ómir úni kelgendeı bolady; sol bir bolymsyz dybys mynaý muz jórgekke oranyp ap, túnerip turǵan uıqyly-oıaý únsizdikti bir jańǵyryqtyryp baryp, jym-jylas joǵalady.

Birazdan soń onyń qulaǵyna alys tolqyndardyń gúrsili men qylaýlap turǵan muz qıyrshyqtardyń kómeski tysyry qaıta shalynady.

Omby qar birte-birte qalyńdaı tústi, japalaq-japalaq aqsha qar saýlap tur.

Osyndaı bir tunjyr kúnde tańerteń Janna bólmesinde kamınniń aldynda aıaǵyn qyzdyryp, tym-tyrys otyr edi. Kún saıyn kisi tanymastaı bop ózgerip bara jatqan Rozalı tósek jınap júrgen-di. Kenet kók jelkesinen kókiregi qars aıyryla kúrsingen daýys shyqty. Janna burylǵan joq.

— Saǵan ne bolǵan? — dep surady. Qyzmetshi qyz ádettegisinshe:

— Eshteńe bolǵan joq, hanym, — deı saldy. Biraq, áldenege entigip tur, daýsy áreń estiledi. Janna qannen-qapersiz qıalǵa shomdy. Kenet qyzmetshi qyzdan eshqandaı sybys-sybdyr shyqpaı qalǵanyn baıqady.

— Rozalı!

Daýystap edi, eshkim ún qatpady. Ol bólmeden buǵan aıtpaı ketip qalǵan eken dep, qattyraq aıqaılady.

— Rozalı!

Qońyraýǵa endi qolyn soza bergende, dál qasynan bireýdiń alqyna yńqyldaǵanyn estip, ornynan atyp turdy.

Qyzmetshi qyzda óń joq, tus joq, ólikteı bop-boz; kózi alaryp ketken, kereýettiń basynan tas qyp ustap alypty, eki butyn eki jaqqa jaıyp salyp, edende otyr.

Janna jalma-jan qasyna jetip keldi.

— Saǵan ne bolǵan?

Qyzda ún joq, tyrp etpedi; aqylynan adasqan adamnyń alańǵasar qarasymen Jannaǵa alaqtap qaraı beredi, bir keremet jaraqatqa tap bolǵandaı, entige dem alady. Kenet búkil denesi shıyrshyq ata jıyrylyp, óksigin shyǵarmaý úshin, tas tistenip alyp, qulap tústi.

Sol-aq eken eki aıaǵyna oratylyp qalǵan eteginiń astynan áldene qımyldaǵandaı boldy. İle-shala bireýdiń shashalyp qalǵandaı, demi bitip, tunshyqqan ájeptarqy byrqyldaq daýsy shyqty, onyń artynsha bir jińishke dybys mıaýlap qoıa berdi; ol — ómirge endi aıaq basqan sábıdiń týmaı jatyp, qıyn-qystaý azap shegip, shaǵyna shyqqan alǵashqy úni edi.

Janna endi túsindi, asyp-sasyp júgirip shyǵyp, satyda turyp aıqaı saldy.

— Júlen, Júlen!

— Ne bop qaldy? — dep surady tómennen.

— Munda Rozalı... — dedi ol qapelimde aýzyna sóz de túspeı.

Júlen satymen atanaqtap júgirip shyqty da, bólmege qoıyp ketti, qyzdyń ıýbkasyn kóterip jiberip, júrek aınytardaı jıirkenishti bir kesek etti kórdi; ol anasynyń jalańash aıaqtarynyń arasynda áldeneden tyjyryna jıyrylyp, sý-sý qalpy bulqynyp jatyr.

Júlen túksıip ketti, boıyn túzep, esikten qarap turǵan áıelin ıterip jiberdi.

— Bunyń saǵan esh qatysy joq, bar da Lúdvına men Sımon ataıdy maǵan jiber!

Búkil tula boıy qaltyrap-dirildep Janna tómenge tústi, ashanaǵa kirdi, sosyn qaıtadan joǵary kóterilýge batyly barmaı, ata-anasy ketkeli ot jaǵylmaǵan qonaqjaıǵa baryp, tyqyrshı habar tosyp. otyryp qaldy.

Arada kóp ýaqyt ótken joq qyzmetshi úıden júgirip shyqty da, bes mınýtten soń osy mańaıdaǵy mundaı sharýanyń bárine aralasatyn jesir Dantúdi ertip qaıtyp oraldy.

Sol boıda-aq baspaldaq jaqtan jaraly adamdy kóterip kele jatqandaı abyr-sabyr ún kóbeıdi, Júlen kelip, Jannanyń endi óz bólmesine barýyna bolatynyn aıtty.

Janna bir apatty jańa ǵana bastan keshirgen adamdaı, ıegi ıegine tımeı, qaltyrap-dirildep, kamınniń qasyna qaıta baryp otyrdy.

— Rozalıdiń hali qalaı? — dep surady.

Júlen áldenege qatty abyrjyp, tyqyrshyp, ersili-qarsyly sendelip ketipti, birdeńege yzalanyp, ashý qysyp júrgen sıaqty. Áýeli ún qatpady, birazdan soń baryp, áıeliniń aldyna kep kilt toqtaı qaldy.

— Bul qyzdy qaıtý kerek dep oılaısyń?

Janna ol saýalynan eshteńe uqpaı ańtaryla qarady.

— Ol ne degeniń? Túk túsinsem buıyrmasyn!

Kúıeýi kúıip-pisti, daýsy da shyǵyp ketti.

— Biz bul úıde álgi sharanany qaıtip ustaı alamyz.

Janna bar gápti endi ańǵarǵandaı oılanyp qaldy, biraz ýaqyt únsiz otyryp:

— Dostym, qalaı oılaısyń, ony basqa bireýge baǵyp-qaǵýǵa bersek qaıtedi? — degen usynys jasady.

Júlen onyń óz oıyn túgel aıtyp bitirýine mursha bermedi.

— Sonda aqshany tóleıtin kim? Sen be?

Janna taǵy da bir amalyn tapqysy kep, oıǵa qaıta shomdy.

— Balanyń ákesi bar emes pe? Ol Rozalıge úılense, barlyq sharýa ornyna kelmeı me?

Júlen terisine syımaı tútigip ketti.

— Aıtyp otyrǵanyń qaıdaǵy áke? Onyń kim ekenin kim bilipti! Al ákesiniń kim ekenin taba almadyń, sonda qaıtpeksiń?

Janna da ashý shaqyrdy.

— Ol kim bolsa da, qyzdy tap mynandaı kúıde qaldyra almaıdy ǵoı. Óıtse ol naǵyz ońbaǵannyń ózi bolǵany da. Endeshe biz onyń aty-jónin bilip alyp baramyz da, qalaıda Rozalıge úılenesiń dep talap etemiz.

Júlen arnasyna túsip, qaıtadan sendelip ketti.

— Qymbattym-aý, qyz onyń atyn aıtqysy kelmeıdi. Ol maǵan aıtpaǵanda saǵan aıta qoıa ma? Al, aıtqan kúnniń ózinde de, ol adam úılenýden bas tartsa qaıtpeksiń? Biz sonda balaly qyzdy bul úıde qalaı ustamaqshymyz? Túsinesiń be?

Janna da miz baqpaı qoıdy:

— Demek, onyń jeksuryn bireý bolǵany. Biraq, biz ol sumyraıdy qalaı da izdep tabamyz? Sosyn bizben sóılesip kórsin ol neme!

Júlenniń eki beti dý qyzardy, daýsyn kóterip:

— Jaraıdy. Al, endi qazir qaıtpekshimiz? — dep surady.

Janna oǵan ne derin bilmedi.

— Al, sonda seniń usynysyń qandaı?

Júlen bul saýalǵa áldeqashan ázirlenip qoıǵandaı, múdirgen joq, óz pikirin baıandaı jóneldi.

— Maǵan salsa, daý-dalabasyz op-ońaı qutylǵan bolar edim. Az ǵana tıyn-teben berip, balasyn qushaqtatyp, qaıda barsań onda bar dep attandyryp salamyn.

Biraq buǵan jas kelinshek burqan-talqan bop, kónbeı qoıdy.

— Bundaıyńa eshqashan da jol bermeımin. Ol meniń birge emip, birge ósken emshektesim. Árıne, tap mynandaı kúná istegeni aıanyshty-aq, biraq amalyń qaısy. Men ony kóshege qýyp shyǵa almaımyn, basqa joly tabylmasa, balasyn ózim alyp baǵam.

Bul jerde Júlen mort syndy.

— Endeshe jetistiredi ekenbiz! Bul bizdiń abyroı-ataǵymyzǵa nuqsan keltiredi. Jurt sosyn bizdi ózderiniń kúnásin kólkeshtep, qaıdaǵy bir jel etek qańǵybasty baǵyp júr dep shýyldasady. Zıaly adamnyń eshqaısysy esigimizden attamaıtyn bolady. Sondaǵy seniń qalaıtynyń osy ma? Aqylyńnan adasqan shyǵarsyń!

Janna endi jýasıyn dedi.

— Men Rozalıdy qýýǵa ruqsat etpeımin. Sen jaqtyrmasań, ony mamam óz úıine alady. Balanyń ákesin aqyr túbi bir tabarmyz.

Ábden zyǵyrdany qaınap ashýǵa býlyqqan Júlen:

— Áıelderdiń basyna osyndaı bir qaıdaǵy-jaıdaǵy aqymaq qıal qaıdan keledi eken! — dep esikti tars qoıyp, bólmeden shyǵyp ketti.

Keshqurym Janna jańa bosanǵan qyzdan hal suraı keldi. Ol jesir Dantúdiń baǵymynda kózi baqyraıyp tósekte jatyr, al jesir jańa týǵan sharanany qolyna alyp, áldılep otyr.

Rozalı óz hanymyn kórgende óne boıy dir-dir etip, óksip-óksip jylap jiberdi, basyn jalma-jan kórpeniń astyna tyǵyp aldy. Janna súımekshi bolyp edi, betin jasyryp, kónbeı qoıdy.

Sol jerde Dantú aralasyp, qyz qolynan kórpeni kúshpen julyp aldy; Rozalı da kóp qarsylaspady, áli de jylap jatyr, biraq manaǵysynan góri biraz tynyshtalypty.

Kamınde óleýsirep bolmashy ot jyltyraıdy, bólmeniń ishi qaqaǵan sýyq, sábı aýyz japqan joq, qaqyldap ústi-ústine jylaıdy. Janna Rozalı taǵy da jylap jibere me dep, eshteńe suraı almady. Qyzmetshi qyzdyń qolyn ustap:

— Bári de jaqsy bolady, eshteńe etpeıdi, — dep qaıta-qaıta jubatýmen boldy.

Beıshara qyz Dantú jaqqa urlana qarap qoıady, balasynyń myrsyldaǵanyn estip, jany shyǵyp barady, kókiregin janshyp jatqan aýyr qasiret aýyq-aýyq óksik bop syrtqa lyqsıdy; kúshpen tejegen kóz jasy kómeıine quıylyp, júreginiń basynda kilkip tur.

Janna taǵy da betinen súıip, qulaǵyna sybyrlady.

— Abyrjyma, kógershinim, biz ony óz qamqorlyǵymyzǵa alamyz.

Taǵy da aǵyl-tegil eńireý bastaldy, endi Janna ketkenshe asyqty.

Kún saıyn kelip turdy, kelgen saıyn Rozalı eńirep qoıa beredi.

Bóbekti bir qońsy baǵýǵa aldy.

Júlen qyzmetshi qyzdy qýyp jibereıik degende kónbegenine áli ashýlanyp júrse kerek, áıelimen sóılespeı qoıdy. Bir kúni ol óz usynysyn qaıta sóz qyla bastap edi, Janna qaltasynan baronesanyń eger qyzdy Terektide ustaǵylaryń kelmese, dereý ózimizge jiberińder dep suraǵan hatyn sýyryp aldy.

Júlen oǵan odan saıyn yzalanyp, ókireńdeı jóneldi.

— Anań da óziń sıaqty esýas eken.

Biraq sózdi odan ári sozǵan joq. Eki aptadan soń bosanǵan áıel beli qatyp, sharýaǵa aınalardaı halge keldi.

Bir kúni tańerteń Janna ony shaqyryp alyp, qasyna otyrǵyzdy; qolynan tas qyp ustap júzine qadala qarap:

— Al, kógershinim, káne bárin de aıtshy endi, — dedi.

Rozalıdiń denesi qaıtadan qalshyldap ketti.

— Neni aıt deısiz, hanym? — dep kúmiljidi.

— Balany kimnen taptyń?

Sol-aq eken, qyzmetshi qyz eńirep jiberdi. Qolyn bosatyp ap, betin búrkegisi kep, bulqyna bastady. Biraq Janna betinen súıip, jubatý aıtyp, qansha bulqynsa da, qolyn jibermedi.

— Bolar baqytsyzdyq boldy, endi ne isteısiń, kógershinim. Bundaı kúıge tap bop júrgen jalǵyz senbisiń. Eger balanyń ákesi saǵan úılenetin bolsa, eshkim endi bul týraly bir aýyz sóz aıta almaıdy. Biz ony ózińmen birge qyzmetshi qylyp alamyz.

Rozalı jany ábden azapqa túsip, ústi-ústine óksip-óksip qoıady. Kóp uzamaı qolyn bosatyp ap, qashyp ketpek bop, qaıta julqyndy.

Janna sózin jalǵastyra tústi.

— Seniń bundaı suraqtan uıalatynyńdy bilemin, alaıda úrkitip-qorqytyp otyrǵan men joq, jaqsy kórip, janym ashyp surap otyrǵanymdy óziń de túsinesiń. Al, álgi adamnyń atyn bilgim kelse, ol da seniń qamyń. Osynsha taýsyla qaıǵyrǵanyńa qaraǵanda, ol surqıa seni tastap ketse kerek. Men ony bulaı masaıratyp qoımaımyn. Túsinesiń be? Júlen oǵan baryp jolyǵyp, qalaı da úılenesiń dep talap etedi. Sosyn ekeýiń de ózimizben birge turasyńdar. Seni biz oǵan jábirletkizbeımiz.

Mynany estýi muń eken, Rozalı aqylynan adasqandaı, boı bermeı julqynyp, qolyn bosatyp aldy da, zytyp otyrdy.

Keshki tamaq ústinde Janna Júlenge:

Men Rozalıdan aldanyp qalǵan adymyńdy aıt dep surap edim, eshteńe shyqpady. Endi sen surap kór. Biz ol ońbaǵandy qalaıda úılenýge kóndirýimiz kerek, — dedi.

Júlen zyǵyrdany qaınap:

— Aý, jarqynym, osy oqıǵanyń meni ábden mezi qylyp bitkenin bilesiń be, joq pa? Ol qyzdy qasymda qaldyram deseń, seniń-aq aıtqanyń bolsyn. Tek qudaı úshin meni osy mazalaǵanyńdy qoıshy endi, — dep jekirdi.

Rozalı bosanǵaly ol ábden ashýlanshaq bolyp aldy, buǵan ómirbaqı yzalanyp kele jatqan kisishe, aýzyn ashsa-aq, aıqaılap sóıleıtindi shyǵardy. Al, Janna bolsa, urys-keris kıkiljińnen qashyp, ylǵı onyń betine qarsy bara bermeıdi, túnde tóseginde álsin-áli jylap ta alady.

Biraq kúıeýi kúıip-pisip júrgenmen burynǵy jubaıynyń bólmesine úsh kún qatarynan bas suqpaı jatyp alatynyn qoıyp, Terektige kelgeli atymen umytyp ketken ǵashyqtyq ádetine qaıta kóshti.

Rozalı da boıyn jıyp, burynǵydaı qaıǵyra bermeı, eńsesin kóterdi; biraq ábden qorqytyp-úrkitip tastaǵandaı, áli de birdeńeden sekem alyp, ylǵı qaltyrap-dirildeıdi de turady.

Janna odan taǵy da eki ret surap kórmekke oqtalyp edi, ekeýinde de ol jaýap berýden taısaqtap, qashyp ketti.

Júlen aıaq astynan báıek bop. quraq ushyp turatyn bolypty. Kelinshek taǵy da bir kómeski úmittiń sońyna tústi. Kezdeısoq syrqattanyp qala beretinine qaramastan, onysyn eshkimge tisinen shyǵarmaı, ózinen-ózi kóńildi júrdi. Kún áli jylyna qoıǵan joq, bes apta boıy kúndiz aspan kók hrýstaldaı jarqyrady da turdy, - túnde qarǵa oranyp, qalǵyp ketken jap-jazyq dalanyń qaq tóbesinen sonaý kóktegi eńirep qatyp qalǵan muz aıdynda shashyrap jatqan juldyzdar jylmyńdaıdy.

Kól-kósir dúnıeden tórt buryshty aıadaı aýla men qar jamylyp, maıysyp ketken bıik-bıik aǵashtar kólegeılep turǵan fermalar aq mamyqqa tereńirek kómilip, birjola qatyp uıyqtap qalǵan tárizdi. Syrtqa shyǵyp júrgen mal da, jan da kórinbeıdi, tek shyńyltyr aıazda aýyq-aýyq boı kóterip shyǵatyn shúıkedeı-shúıkedeı tútinder ǵana tyǵylyp jatqan tirshilikten nyshan bergendeı bolady.

Jazyq dalalar da, japyryq butalar da, sharbaqtyń óne boıyna ıek súıeı sulyq qulaǵan aǵashtar da saqyrlaǵan sary aıazǵa shydaı almaı, áldeqashan jan tásilim bolǵan sekildi. Aýyq-aýyq túbirimen omyrylyp túskeli turǵandaı jóke aǵashy syqyr-syqyr etedi, keıde qutyrǵan aıaz qabyǵynan taspa tilip, ózegindegi shyrynyna deıin eńiretip qatyryp tastaǵan úlken butaqtar kúrs-kúrs úzilip túsedi.

Janna kúnniń jylynǵanyna onsha asyǵa qoıǵan joq; qaıta osy bir syqyrlaǵan sýyq ony shyrq aınaldyra bastaǵan syrqattyń janyna jaǵa túsken sıaqty.

Onyń ne ekenine ózi de túsine almady, tamaqqa da tábeti tapshy, ara-tura júregi atsha týlap ketedi, keıde tipti jeńil-jelpi tamaqtyń ózi ishine jaqpaı qalady, al ábden shegine jete shıryǵyp alǵan júıkesi sál nárseden shamyryǵady da otyrady.

Birde keshqurym kún tipti sýytty. Ashanaǵa otyn únemdeımiz dep eshqashan ot jaǵylmaıtyn-dy. Júlen tamaqtanyp bolǵan soń, qolyn ysqylap júrip:

— Búgin túnde birge uıyqtaǵanymyz jaqsy ma, sáýlem? — dep sybyrlady.

Ol baıaǵy aq jarqyn qalpyna túsip, jaırań-jaırań kúlip qoıady, Janna moınyna asyla ketti. Biraq bul keshte onyń óne boıy del-sal tartyp, júıkesi qaljyrap, eshteńege zaýqy shappaı otyr edi, kúıeýiniń erninen súıip, ózin ońasha qaldyrýdy ótindi. Bir-eki aýyz sózben syrqatynyń jaıyn aıtty.

— Qınamashy, qymbattym, men shynnan da syrqatpyn. Erteń táýir bolam ǵoı.

Júlen de orynsyz salmaq salyp jatpady.

— Endeshe, óziń bil, qymbattym. Aýyrsań emdelýiń kerek qoı.

Endi áńgimeniń beti basqa jaıttarǵa buryldy.

Janna erte jatty. Júlen buryn joq ádetin istep, óz bólmesine kamın jaǵýǵa ámir etti. "Ot jaqsy janyp jatyr!" degen habar kelgende, áıeliniń betinen súıip, shyǵyp ketti.

Qara sýyq búkil úıdi qaryp bara jatqandaı, muzdap qalǵan qabyrǵalar qyzyl shunaq aıazǵa shydaı almaı, syqyrlaı bastady. Janna tósektiń ózinde qaltyrap jatyr.

Eki ret tóseginen turyp, otqa otyn tastady, barlyq kóılek ıýbka, eski-qusqy kıimderdiń bárin ústine taý qyp úıip qoıdy, biraq jylynbady. Aıaǵy muzdap siresip qaldy, baltyry shanshyp, segiz kózdigine deıin qaltyrap barady, shydaı almaı eki búıirine alma-kezek aýdarylyp túsip, dóńbekshı berdi.

Birazdan soń tisi-tisine tımeı saqyldaı bastady, qoly qaltyrap, ókpesi qysyldy; júreginiń de soǵysy báseńdep, ara-tura toqtap qalǵandaı bolady. Ol aýa jetpeı, tynysy tarylyp, tunshyǵa bastady.

Kóńilin bir úreı bıledi, adam tózgisiz sýyq súıeginen ótip barady. Bundaıdy ol ómir baqı kórmegen-di. Ón boıynda ómir sarqylyp, jany qazir shyǵyp ketetindeı kórindi.

Ol: "Men óledi ekem, — mine, ólip baram", — dep oılady. Qoryqqanynan tóseginen atyp turdy da, Rozalıdy shaqyryp qońyraý soqty; biraz kidirip baryp, taǵy shyldyratty; qaltyrap-dirildegen kúıi taǵy biraz ýaqyt kútip kórdi. Qyzmetshi qyz kelmedi. Shamasy, oıanbastaı bop qatty uıqyǵa ketse kerek. Janna esinen tanyp, jalań aıaq kúıi satyǵa shyqty.

Ol ún-túnsiz kóterilip, sıpalap júrip, esikti taýyp aldy da: "Rozalı!", — dep aıqaı saldy; kirip baryp, tósegin qolymen sıpalap kórip edi, bos tur, ári mup-muzdaı, búgindikke eshkim jatpaǵan sıaqty.

Buǵan tańǵaldy. "Sonda bul ne bolǵany, taǵy da qydyrysqa kiriskeni me? Biraq, tap mynandaı sýyqta qaıtip qydyrady?", — dep oılady.

Sol boıda qaıtadan tynysy tarylyp, júregi atsha týlap qoıa berdi, jandármen kúshin jıyp, Júlendi oıatýǵa keıin júgirdi.

Ol jan ushyra júgirip keledi, dál qazir óletinine ábden kózi jetken sıaqty. Esinen tanbaı turyp, kúıeýin bir kórip qalmaqshy.

Sónip bara jatqan kómir shoǵynyń bozamyq sáýlesi túsip turǵan mamyq tósekte kúıeýiniń qasynda jatqan Rozalıdyń basyn birden tanydy.

Onyń baj ete qalǵan daýsynan ekeýi de atyp turdy. Bir sát mynandaı sumdyqqa aıran-asyr bop, tyrp etpeı turyp qaldy. Sosyn óz bólmesine qaraı beze jóneldi. Biraq, shoshyp ketken Júlen: "Janna!", — dep aıqaılap jiberdi. Ol ony kórgisi de kelmedi, óp-ótirik ant-sý ishken aıar daýsyn estigisi de kelmedi, kólgirsigen kózine qaraǵysy da kelmedi, satyǵa shyǵyp, tómen qaraı júgirdi.

Ol qarańǵyda tas satydan súrinip, mertigip qalarmyn dep te seskenbesten zýlap keledi. Ony endi eshteńeni kórmesem, bilmesem eken degen úreıli oı qýyp keledi.

Tómenge túsken soń aqylynan aljasqan adamsha jalań aıaq, jalań bas, kóıleksheń kúıi baspaldaqqa otyra ketti.

Júlen tóseginen atyp turyp, jalma-jan kıine bastady. Onyń aıaǵynyń dybysyn Janna birden estidi; qashyp ketpekshi bop, ornynan turdy. Mine, Júlen "Janna, tyńdashy endi!" dep múláıimsip satydan túsip keledi.

Joq, ony tyńdaǵysy kelmeıdi, qolyna túskisi de kelmeıdi, bas keserden qoryqqan adamsha ashanaǵa zyp berdi. Ol odan qashyp qutylar esik, jasyrynardaı qarańǵy burysh, qaltarys jer izdedi. Eshteńe tappaǵan soń, ústeldiń astyna tyǵyldy. So boıda kúıeýi qolyna sham ustap, esikten kirip keldi. "Janna! Janna!" — dep, tabaldyryqtyń aldynda aıqaılap tur. Janna taǵy da zymyrap otyryp, ashanaǵa qoıyp ketti; ýdan qashqan haıýandaı ashanany bir-eki ret aınalyp shyqty. Kúıeýi munda da qýyp kirdi. Barar jeri qalmaǵan Janna syrtqa shyǵatyn esikten baqshaǵa qaraı ata jóneldi.

Jalańash sıraǵy álsin-áli qalyń qarǵa tizesine jetkenshe batyp shyǵyp, batyp shyǵyp maltyǵyp júr; sol bir tas tóbesinen shyqqan muzdaı sýyq onyń boıyna kúsh qosqan tárizdi. Ústindegi jeleń kóılekten basqa lypasy bolmasa da, sýyqty eleń qylar emes. Qan qaqsaǵan jan jaraqaty tánge tıgen jaraqattyń qandaıyn da sezdire qoıar túri joq. Appaq qar basqan baqsha ishinde arýaqtaı aǵarańdap júıtkip keledi. Úlken saıajoldyń shetine shyqty, toǵaıdy da kesip ótti, qazýly jyradan bir-aq yrǵydy, endi qoınaýǵa qaraı bezip barady.

Aısyz tún edi. Qap-qarańǵy aspanda ushqyn shashyp juldyzdar jymyńdaıdy; qar basqan alqap kómeski bulyńǵyr sáýlege malynyp jap-jaryq; eleń eter ún joq, meńireý tynyshtyq.

Janna eshteńeni sezgen de joq, eshteńeni oılaǵan da joq, sesin shyǵarmaı enteleı basyp júgirip keledi. Kenet jar qabaqqa tireldi de, kilt toqtaı qaldy, sosyn sol esinen adasyp ańyrǵan esirik kúıi qardyń ústine sylq etip otyra ketti.

Qarsy aldyndaǵy qap-qara tuńǵıyq ishinen kózge kórinbeı jatqan meńireý teńizden baldyrdyń ashqyltym kúlimsi ıisi shyǵady.

Jany da, táni de eshteńeni sezbegen, eshteńeni eleń etpegen del-sal qalpynda biraz otyrdy, kenet jel ótinde qalǵan jelkendeı óne boıy dirildep ala jóneldi. Aıaq-qoly, saýsaǵy túp-túgel qaltyrap shyǵa keldi. Sanasy qaıta oıanyp kókiregin aıamaı tyrnaǵan ap-ashy oı qaıta sap ete qaldy.

Ótken-ketkenniń bári de tizbektelip kóz aldyna qaıta elestedi. Esine Lastık aǵaıdyń barqasyna minip serýendegenderi, ákesi jasatqan qaıyqty alǵash ret sýǵa salǵandary tústi. Endi ol sonaý artta qalǵan ótken ómirdi bir-birlep, jadyna túsire bastady, tipti monastyrdan shyǵyp kelgen túndegi tátti armandaryna deıin oıyna oraldy. Al, sol armandaǵan ómiri ne bolyp shyqty? Tirshiliktiń máni ketti, baqyttyń baıansyzdyǵyn kórdi, úmittiń ornyn úreı jaılady, bári tul, bári jalǵan, alda tek azap pen aldamshylyqqa, qaıǵy-qasiretke toly beımálim bolashaq kútip tur.

Endi sonyń bárin de talaq etip, birjola ólip tynǵan jón...

Alystan dabyrlaǵan daýys estildi.

— Munda, tezirek munda kelińder, mynaý sonyń izi ǵoı!

Bul ony izdep júrgen Júlen edi.

Jo-joq! Bul ony kórgisi de kelmeıdi. Aıaǵynyń astyndaǵy quz shyńyraýdyń túbinen bolar-bolmas bir sybys, teńiz tolqynynyń jaǵaǵa urǵan emis-emis shylpyly qulaǵyna shalyndy.

Ol ornynan atyp turdy, qurdym quzǵa qulamaq bop, qamdana berdi. Sonda ómirden baz keship, tirshilikpen qoshtasyp turyp, mundaıda óletin adamnyń qaı-qaısy da aqyrǵy ret bir-bir aıtyp qalatyn álgi bir urysta ólimshi bop jaralanǵan bozbala jaýyngerdiń aqyrǵy ret aýyzǵa alatyn "Mama!" degen bir aýyz sózi onyń da aýzyna tústi.

Sol boıda anasy jaıly aıanyshty oı jylt ete qaldy; sheshesiniń eńirep jylaǵany, ákesiniń bunyń alba-julba óliginiń ústine ókirip qulaǵany kóz aldyna saırap kele qaldy; olar shegetin tuńǵıyq qasiretti kózdi ashyp jumǵansha óz basynan ótkerip shyqty.

Sol-aq eken, ol súlderi quryp, qar ústine qulap tústi; endi tipti qashýdy da oılaǵan joq. Ol qulama jardyń dál ushar basynda jatyr eken, Júlen, Sımon ataı, Marıýs úsheýi shyraǵdannyń jaryǵymen ázer taýyp, keıin qaraı alyp júrdi.

Olar buǵan istegileri kelgenderiniń bárin de istep baqty. Jannanyń qozǵala alatyn da dármeni joq edi. Ol tek ózin bireýlerdiń qalaı alyp kele jatqanyn, tósegine qalaı ákep salǵanyn, sosyn ústi-basyn ystyq oramalmen ári-beri ysqylaǵandaryn emis-emis biledi, al sodan keıinginiń eshqaısysyn sezgen joq, óıtkeni onyń esi aýyp ketken-di.

Sosyn ony bir shym-shytyryq elester azapqa saldy, Biraq, ol ne shytyrman - oǵan da túsine almaı qoıdy. Ol óziniń bólmesinde jatyr. Aýlada kún shaıdaı ashyq, ol ornynan tura almaıdy. Nege tura almaıdy? Ony ózi de bilmeıdi. Kenet edendi áldekimniń sytyrlatyp jatqanyn estip qaldy; sóıtse bir kip-kishkentaı sup-sur tyshqan onyń kórpesiniń ústinen júgirip ótti. Ol jalǵyz emes, áldenesheý eken, áýeli bireýi, sosyn ekinshisi, sosyn qalǵandary aıaqtaryna kóz ilespeı, ústimen atanaqtap shaýyp ótip jatyr, ótip jatyr. Janna olardan qoryqqan joq, ustap alǵysy kep qolyn sozyp edi, ýysyna eshqaısysy ilikpedi.

Sol eki ortada tyshqandar tipten molaıa tústi, jan-jaqtan ondap, júzdep, myńdap órip shyǵyp jatyr, shubyryp onyń tósegine órmeledi; búkil tósektiń tyshqannan júzi kórinbeı ketti, ersili-qarsyly sapyrylysyp júr. Aqyry, kórpeniń astyna da kirdi. Janna tipti olardyń bunyń tánin emin-erkin sharlap shyqqanyn, keýdesinde jybyr-jybyr júgirip júrgenderin ap-anyq sezip jatty. Ol tyshqandardyń tósegine qalaı shyqqanyn, sosyn keýdesine qalaı órmelegenin - bár-bárin kórip jatyr, qorǵanyp ustap almaq bop, qansha umtylsa da, qaıta-qaıta qur aýany qarmap qalady.

Ol ýaqyttan atymen habarsyz edi. Shamasy bul shytyrman uzaqqa sozylsa kerek.

Bir kúni esin jınady; áli de ál jıa almaı, qur súlderi jatsa da, burynǵydaı emes, bir túrli sergek kúıge oralyp, raqattanyp sala berdi. Ol kúsh-qýattan túgel aıyrylyp, ábden tıtyqtap qalǵan-dy. Syǵyraıtyp kózin ashty. Bólmesinde otyrǵan jýan bireý men anasyn kórgende tipti tańǵalǵan da joq. Óziniń jasy qanshada edi? Ony da bilmeıtin, áıteýir, ózi tym kishkentaı bop ketken sıaqty, esinde múldem eshteńe qalmapty.

Jýan adam:

— Mynda qarańyz, esi kirdi, — dedi.

Anasy jylap qoıa berdi.

Jýan adam taǵy da til qatty:

— Sizge ne bolǵan, baronesa, abyrjymańyz, qyzyńyzdyń endi qulantaza saýyǵyp ketetinine men kepil. Tek siz onymen eshteńe týraly, estısiz be, eshteńe týraly sóılesýshi bolmańyz. Ol áýeli alańsyz uıyqtap, tyńaıyp alsyn!

Janna budan keıin de uzaq ýaqyt esin jıa almaı, bir maýjyraǵan del-sal uıqynyń qushaǵynda jatqandaı sezindi; eshteńeni esine alǵysy kelmedi; ótkendi oılasa, jadyna oralatyn áneýkúngi sumdyq oqıǵadan áli de qorqatyn tárizdi.

Birde kózin ashsa, tóseginiń qasynda japadan-jalǵyz Júlen otyr eken; sol boıda álgi bir sumdyq oqıǵany buǵan deıin kólegeılep kelgen kólgir perde syrǵyp ashylyp ketkendeı, bári de oıyna saırap kele qaldy.

Júregindegi aýyr jaraqat qaıtadan qan qaqsap qoıa berdi. Ol taǵy da qasha jónelmekshi bop, kórpesin serpip tastap, edenge sekirip ketip edi, aıaǵynan tura almaı, etpetinen qulap tústi.

Júlen oǵan shap berdi, Janna ony janyna jýytqysy kelmeı záresi ushyp shyńǵyryp jiberdi. Edende jandármen eńbektep jyljyp, qoldy-aıaqqa turmaı bezip júr. Esik aıqara ashylyp, Lızon apaı men jesir Dantú kirip keldi; olarǵa ile-shala baron, báriniń sońynan eki ıininen ázer dem alyp, entelep kele jatqan anasy kórindi.

Jannany turǵyzyp, tósegine jatqyzdy. Ol eshteńeni oılamas úshin, eshteńeni aıtyp qoımas úshin óp-ótirik kózin tas qyp jumyp aldy.

Anasy men apasy birese bu jaǵyna, birese o jaǵyna shyǵyp:

— Jannashym, sáýlem, bizdi estısiń be? — dep bezek qaǵyp júr.

Ol eshteńeni estimegen bop, jaýap qatpaı qoıdy, biraq kún kóziniń batyp bara jatqanyn ap-aıqyn sezip jatyr. Tún boldy. Onyń qasyna álsin-áli sýsyn usynyp kútýshi otyrdy.

Ol bergen sýsyndy iship qozǵalmaı typ-tynysh jatty da qoıdy, biraq uıyqtaı almady. Basy qatyp, ár nemeni bir oılap jatyr. Biraq, eshteńeni túbegeıli túptep oılaı almaıdy, bir nárseni oılap jatyp, ekinshi bir oıǵa aýysady; mıy oı oılaýdy tosyrqap qalǵandaı, óz oıynan ózi qaıta-qaıta jańylysa beredi.

Biraq, ol sonda da qasarysyp, kónbeı qoıdy; endi álgi ár alýan shytyrman oı bir júıege túsken tárizdi.

Anasy, ákesi, Lızon apaılardyń báriniń kelgenine qaraǵanda, bul qatty aýyrǵan boldy. Biraq, sonda Júlen qaıtty eken, álgilerge ne dedi eken? Ata-anasy ne bilip, ne sezdi eken? Rozalı she? Ol qaıda júr? Bárinen buryn endi ne isteýi kerek? Munyń endigi ómiri ne bolmaq? Oǵan kenet osy ata-anamen birge Rýanǵa ketip, sonda tursam qaıtedi degen oı qashty. Qaıtýshy edi, kóp bolsa, jesir atanar...

Endi ol tóńiregindegi áńgimelerge qulaǵyn túrdi; olardyń bárin de ap-aıqyn estip. ap-anyq túsinip jatyr. Soǵan qarap, esin jınaǵanyn bilip, qýansa da, ańysyn ańdap, qýlyq jasap, úndemeı baqty.

Aqyry, birde keshqurym baronesa qasynda ońasha qalǵanda:

— Mamataı! — dep daýsy shyǵyp ketti.

Óz daýsyna ózi tańǵaldy, quddy jat bireýdiń daýsyndaı tanymaı qaldy. Anasy qolynan ustaı aldy.

— Janna, jaryǵym, meni tanydyń ba?

— Iá, mama! Sen tek jylamashy. Bizdiń biraz áńgimelesýimiz kerek edi. Júlen ol kúni meniń nege qar keship qashqanymdy aıtty ma?

— Aıtty, kógershinim, aıtty. Sen ol kúni adam qorqardaı jaman sandyraqtapsyń.

— Onysy ótirik. Men esimnen keıin adastym. Ol saǵan meniń neden sandyraqtaǵanymdy, úıden nege qashqanymdy aıtpady ma?

— Joq, jaryǵym.

— Men onyń Rozalımen birge jatqanynyń ústinen shyqtym.

Baronnesa qyzy taǵy da sandyraqtaı bastady eken dep oılap, basynan sıpap qoıdy.

— Uıyqta, qyzym, tynyshtalyp uıyqtap alshy.

Biraq, Janna miz baqpady.

— Men esimdi áldeqashan jınadym, mama. Sender meni sandyraqtap jatyr eken dep oılamańdar. Birde túnde syrqattanyp qap, Júlendi shaqyrýǵa barsam, ol tósekte

Rozalımen birge jatyr. Mynandaı masqarany kórgen soń, esimnen adasyp, quzdan qulap ólmekshi bop, jalan aıaq qar keship, qashyp kettim.

Baronesanyń bul sózine ılana qoıar túri joq.

— Iá, kógershinim, sen óte qatty aýyrypsyń!

— Joq, mama, Rozalı ekeýiniń birge jatqanyn kórgenim ras. Endi qaıtyp onymen birge turǵym kelmeıdi. Meni Rýanǵa alyp ketińder.

Dárigerdiń Jannamen eshteńe týraly sóılesýge bolmaıdy degen keńesi endi esine túsip, baronesa:

— Jaraıdy, janym, — deı saldy.

Biraq, qyzy ashýlana bastady.

— Sen meniń sózime senbeı otyrsyń. Bar da papamdy shaqyr, ol bul sózime tez túsinedi.

Anasy ornynan zorǵa turyp, qolyna taıaǵyn alyp, súırete basyp shyǵyp ketti de, birneshe mınýtten keıin baronǵa súıenip qaıtyp oraldy.

Ekeýi qyzynyń qasyna kep otyrdy, Janna kóp sózbuıdaǵa salmaı, áńgimesin bastady. Aýrýdan álsirep qalǵan áljýaz daýsymen Júlenniń túsiniksiz minezin, dókirligin, sarańdyǵyn, aqyr sońynda, opasyzdyq jasaǵanyn — bárin ret-retimen baıandap berdi.

Janna sózin bitirgende baron qyzynyń sandyraqtap jatpaǵanyn birden uqty, biraq oǵan ne aıtaryn, ne isterin bilmeı ańtarylyp qaldy.

Qyzynyń kishkentaı kezinde ertegi aıtyp bererde áýeli qolynan sıpaıtyn-dy, bul joly

da sol ádetin istep, Jannanyń qolynan ustady.

— Tyńda, qyzym. Aqylmen áreket qylǵan durys. Biz bir sheshimge kelgenshe, sen shydamdylyq jasa. Kelisesiń be osyǵan?

— Shydap kórýge tyrysaıyn. Biraq, aýrýdan saýyqqan soń munda tura almaımyn, — dep sybyrlady qyzy.

Odan da góri báseń daýyspen:

— Rozalı qazir qaıda? — dep surady.

— Ony endi qaıtyp kórmeısiń, — dedi baron.

Biraq qyzy bul jaýabyn mise tutpady.

— Joq, onyń qaıda ekenin bilgim keledi.

Ákesi amalsyz onyń ázir osynda ekenin aıtyp, tez arada qýyp jiberýge ýáde berdi.

Naýqastyń bólmesinen shyǵa sala ákelik sezimi jábirlenip, yzaǵa býlyǵyp, birden Júlenge bettedi. Barǵan boıynda tótesinen-tóte:

— Myrzam, men sizdiń qyzymmen qarym-qatynasyńyzdyń qandaı ekenin bilýge keldim. Siz qyzmetshi qyzben kóńildes bop, aq nekeli jaryńyzǵa opasyzdyq jasapsyz. Bunyńyz shennen shyqqan surqıalyq, — dep saldy.

Júlen sútten aq, sýdan taza bop, ant-sý iship baqty. Bulaı aıyp taǵatyndaı aıǵaq, dálelderi qaısy? Jannanyń sózine senip bola ma? Ol mıyna sýyq tıip aýyrǵan túnde jalań aıaq qar keship, qashyp, aqylynan aljasqan joq pa edi? Kúıeýiniń tóseginen qyzmetshi qyzdy dál sol aqylynan aljasyp, jartylaı jalańash kúıi úıdi sharlap ábiger qylǵanda kórdim dep ózi aıtyp otyr emes pe?

Ol birte-birte daýsyn kóterip, sotty aıtyp qorqytyp, órshelene tústi. Baron taıǵaqsyp, aqtala bastady, tipti keshirim surap, qolyn usynyp edi, kúıeý balasy qabyl almady.

Kúıeýiniń jaýabyn estigende, Janna renjigen joq:

— Ol shyp-shylǵı ótirik aıtady. Biz ony báribir moıyndatamyz, — dedi de qoıdy.

Sosyn eki kún boıy tym-tyrys oıǵa shomýmen boldy. Úshinshi kúni tańerteń Rozalıdi kórgisi keldi. Baron qyzmetshi qyzdy ol jatqan bólmege shaqyrýdan bas tartyp, ol bul úıde joq dep bet baqtyrmady. Janna eshteńege qulaq aspady.

— Endeshe, sońynan izdep baryp, osynda ertip ákelińder, — dep taıtalasty.

Dáriger kelgende ol qaıtadan yzaǵa býlyǵyp jatyr edi.

İstiń jaıy dárigerge de aıtylyp, odan aqyl surasty. Biraq, kenet Janna aǵyl-tegil jylap jiberdi, tipti:

— Men Rozalıdy kózbe-kóz kórip, ne deıtinin óz aýzynan estigim keledi, — dep aıqaı saldy.

Sol jerde dáriger onyń qolynan ustap, sybyrlap, basý aıtty.

— Hanym, abyrjymańyz, tynyshtalyńyz. Sizdiń jaǵdaıyńyzda mundaı ashý-renish ataýlynyń bári qaýipti. Siz ekiqabatsyz.

Janna tóbesinen jaı túskendeı ańyryp qaldy, sol-aq eken ishinde bireý bulqynǵandaı boldy. Ol endi qaıtyp eshteńe demedi, tóńireginde ne áńgime bolyp jatqanyn da tyńdamady, tek óz jaǵdaıyn oılap kún ótkizdi. Tún balasy kózin jumbady. Ony osynsha sary-sary ýaıymǵa salǵan tóbeden túskendeı sap ete qalǵan óz qursaǵynda dál júreginiń astynda bóbek jatyr degen qubyjyq habar edi; onyń Júlenniń uly bolǵany arqasyna aıazdaı batty, ári sharana sábıdi aıady; ásirese, o da ákesine tartyp keter me eken degen kúdik janyn jegideı jep barady.

Erteńine sary ala tańnan barondy shaqyrtty.

— Papa, men ne de bolsa, shyndyqty bilýge bel baıladym. Ol maǵan ásirese, osy qazir óte-móte qajet. Mynandaı halde otyrǵanymda menimen taıtalasa berip qaıtesizder. Onan da, tyńdap al. Sen kúre myrzany óziń izdep bar. Onyń Rozalıǵa shyndyqty aıtqyzýǵa kóp járdemi tıedi. Kelgen boıynda meniń bólmeme ákelińder, mamam ekeýiń de osynda bolyńdar. Biraq, eń bastysy, Júlen bul jaıynda eshteńe sezip qoımasyn.

Arada bir saǵat óter-ótpeste sváshennık keldi, ol baronesadan beter semirip, júrisi aýyrlap ketipti. Tóseginiń qasyna kep otyryp edi, eki jaqqa taltaıyp ketken eki butynyń arasyna teńkıgen jýan qarny ázer syıyp otyr. Baıaǵy ádetine basyp, jolaq-jolaq oramalymen betin súrtip qoıyp, ázildese jóneldi.

— Baronesa, siz ben bizdiń arı qoıar túrimiz baıqalmaıdy bilem, ekeýmiz birimizden birimiz ótedi ekenbiz.

Sosyn ol naýqastyń tósegine buryldy.

— He-he! Meniń estigen habarym ras bolsa, jaqynda taǵy bireýge azan shaqyryp, at qoıamyz ǵoı deımin. Ehe-he! Bul joly, qaıyqqa emes, otannyń bolashaq qorǵaýshysyna bata beretin shyǵarmyz.

Sóziniń aıaǵynda bir sátke baısaldylyq bitip, oılanyp qaldy da, baronesa jaqqa bir ıilip qoıyp, qaıta jalǵastyrdy:

— Bálkim, bul úıdiń siz sıaqty jaısań anasyna bata beremiz.

Sol arada esik ashyldy; uzyn-shýaq bólmeniń tý túbinen záresi ushyp, qorqyp, ertip kele jatqan kisiniń erkine kónbeı, qolyna jarmasyp, tyrtysyp, kóz jasyn kól qyp aǵyzyp kele jatqan Rozalı kórindi. Ony baron úıge ıterip kirgizdi. Ol betin qos qolymen búrkep alyp, óksip-óksip qoıady.

Janna ony kóre sala, ornynan túregelip otyrdy. Óńi qup-qý, júregi atsha týlap ketti, sý-sý denesine etimen et bop jabysyp qalǵan juqa kóıleginiń kókirek tusy dir-dir etedi. Tipti sóıleýge de shamasy kelmeı, demi bitip, tunshyǵyp barady. Aqyry, júreksingendikten daýsy tolqı shyǵyp:

— Maǵan... maǵan... senen jaýap alýdyń túkke de qajeti joq. Aldymda tap osylaı kózime qaraı almaı betińnen basqanyńdy kórgenim de jetkilikti.

Sál múdirip, dem alyp aldy, sosyn qaıta sóıledi.

— Biraq, men barlyq shyndyqty bilgim keledi. Men myna kúre myrzany senen ant alý úshin ádeıi shaqyrdym. Túsinesiń be?

Rozalı sol melshıgen qalpy, biraq, siresip qatyp qalǵan saýsaqtarynyń ar jaǵynan aýyq-aýyq óksik estiledi.

Baron budan arǵyǵa shydamy jetpeı, zyǵyrdany qaınap, ony qolynan ustap ap, silkip-silkip jiberdi de, kereýettiń aldyna etpetinen túsirdi.

— Aıt shapshań... Jaýap ber!

Ol opyq jegen kúnákarlarsha edennen basyn kótermedi; bas kıimi bir jaǵyna qısaıyp ketipti, beldemshesiniń etegi ashylyp qalypty, betin qolymen jalma-jan qaıta jaýyp aldy.

Áńgimege endi kúre aralasty.

— Qyzym, aıtqan sózdi tyńda, berilgen suraqqa jaýap ber. Eshkim saǵan jamandyq tilemeıdi, tek aqıqat syryńdy ashyp aıtqanyńdy qalaıdy.

Janna tósektiń basynan onyń tóbesine tónip:

— Men kirip barǵanda, seniń Júlenniń tóseginde jatqanyń ras pa? — dep surady.

Rozalı sol júzin kólegeılegen kúıi óksip-óksip qoıyp:

— Ras, hanym, — dedi.

Sol arada baronesa Rozalıdyń óksigenin estirtpeı, keńkildep jylap qoıa berdi.

Janna qyzmetshi qyzdan kózin almaı, taǵy suraq qoıdy.

— Ekeýińniń mundaılaryń qashan bastalyp edi?

— Alǵashqy kúnderde-aq... — dedi Rozalı sóziniń aıaǵyn jutyp.

Janna onyń jaýabyna túsinbeı qaldy.

— Alǵashqy kúnnen deısiń be? Sonda... sonda kóktemnen beri me?

— Iá, hanym.

Janna kókiregin qysyp, tunshyqtyryp bara jatqan kúmándi kóp saýaldy tókpektete jóneldi.

— Qalaı bolǵany sonda? Ol buny saǵan qaıtip aıtty? Oǵan sen ne dediń? Aıtqanyn isteı berdiń be? Onyń sózine qalaı erdiń?

Rozalı endi bar syryn aqtarǵysy kep, betinen qolyn julyp aldy.

— Men qaıdan bileıin! Osynda kep, alǵashqy tústengen kúni meniń bólmeme kirdi: Al oǵan deıin shatyrǵa jasyrynyp júrgenbiz. Ósek-mósek tarap kete me dep, aıqaılaı da almadym. Tósegime kep jatyp aldy. Ózime-ózim ıe bola almadym, ol degenine jetti. Men eshkimge bul jaıynda eshteńe aıta almadym. Óıtkeni, ol sońymnan kóz jazbaı qadaǵalap júrdi.

Janna shydaı almaı, daýsyn kóterip, sózin bóldi.

— Al, anadaǵy sábı she? Ony da sodan taptyń ba?

— Iá, hanym, — dep Rozalı keńkildep jiberdi.

Budan keıin ekeýi de úndegen joq. Tek baronesa men Rozalıdyń solq-solq óksigenderi ǵana estilip turdy.

Myna sumdyqty estigende, aza boıy qaza bop, túrshigip ketken Janna óziniń de kózi jasqa tolyp bara jatqanyn baıqady; ún-túnsiz kóz jasy eki betin aıǵyzdap, sorǵalap júre berdi. Demek, munyń balasynyń ákesi qyzmetshi qyzdyń balasynyń da ákesi eken. Ashýy basyldy. Endi ony ezip-janshyp bara jatqan qapa-qasiret, qapyryq, toryǵý sezimi bılep aldy.

Ol jańaǵysynan góri basqaraq daýyspen, kóz jasyna tyǵylyp, jylap otyrǵan áıeldiń jabyrqańqy únimen, taǵy da til qatty.

— Ol saǵan biz saıahattan oralǵan soń da bardy ma?

Qyzmetshi qyz edenge qaıtadan betin basty.

— Sol kelgen kúni-aq meniń qasyma túnedi, — dep tunshyǵa sybyrlady.

Onyń ár sózi Jannanyń júregine shoq bop qadaldy. Sonda Terektige kelgen túni-aq osy bir qyzǵa bola ol budan bezip shyǵa kelipti. Talaı túnder muny jalǵyz tastap, janyna jolamaı qoıǵanynyń barlyq syry endi belgili boldy. Endi ol bárin de jerine jetkize bilip aldy. Endi ol eshteńeni de estigisi kelmedi.

Ol:

— Bar, joǵal! — dep aıqaılap jiberdi.

Ábden silesi quryp, dińkelep qalǵan Rozalı ornynan qozǵala almady. Janna ákesin kómekke shaqyrdy.

— Áket! Áket!

Biraq, osy arada manadan beri úndemeı otyrǵan kúre biraz ósıet aıtyp alǵandy jón kórdi.

— Qyzym, orasan aqymaqtyq istepsiń. Mundaı kúnáni qudaı shamaly ýaqytta keshe qoımaıdy. Keleshekte ózińdi-óziń álgindeı ybylys-lastyqtan aýlaq ustamasań sendeılerge jazmyshtyń jazýy — tamuq ekenin umytpa. Balaly bolypsyń, aram júristen tyıylǵanyń lazym. Qojaıyndaryń saǵan kómektesedi, kúıeý taýyp beremiz.

Ol sózin ári qaraı soza berer túri bar edi biraq, baron Rozalıdiń ıyǵynan silke kóterip ap, esiktiń aldyna deıin súıretip apardy da, aram as salynǵan qapshyqtaı dálizge laqtyryp tastady.

Qaıtyp oralǵanda, ózi qyzynan beter qýaryp ketipti. Kúre sózin jalǵastyra tústi.

— Ne istersiń endi? Osy jerdegi jurttyń báriniń de isteıtini osy. Budan asqan qasiret bolýshy ma edi, biraq, qylar qaıranyń qaısy! Asyly, adam tabıǵatynyń ondaı-ondaı osaldyǵyna keshirimdi bolǵan lazym. Aıtar aýyzǵa, estir qulaqqa uıat, osy kúni qyz bitkenniń bári de áýeli on jaqta otyryp, qursaq kóterip kúıeýge sosyn baryp shyǵatyn bolyp júr. — Bir sát kúlip qoıdy. — Biraq, sonyń ózi de osy jerdiń ǵadetine, úırenshikti úrdisine aınalyp barady. — Endi bir sát yzalanǵan keıipke aýysty. — Tipti, bala ekesh balalarǵa deıin eresekterdiń sol bir ersi ónegesin istegileri keledi. Ótken jyly zırat basynda kúnáǵa batyp jatqan qarshadaı bala men qyzdyń ústerinen shyqqanym bar. Ata-analaryna baryp aıtsam: "Kúre myrza-aý, bizdiń qolymyzdan ne keledi. Ondaı jeksuryndyqqa úıretken biz emespiz; endeshe ondaı surqıalyqtan bezindiretin de biz emespiz", — dedi. Mine, myrzam, gáp qaıda! Sizdiń qyzmetshińizdiń de elden qalǵysy kelmegeni ǵoı...

Biraq, ábden zyǵyrdany qaınap turǵan baron amalsyz áńgimesine kılikti.

— Qyzmetshi qyz ne istese, ony istesin! Ondaǵy meniń sharýam qansha! Meni kúıintip turǵan Júlen. Ol ońbaǵandyq jasady, men qyzymdy áketemin.

Ol yza býyp, árli-berli sendelip júrdi-júrdi de:

Ol neme surqıalyq istep, qyzyma opasyzdyq etti. Estip tursyz ba, ol naısaptyń ne istegenin! Qap, ol ońbaǵan, azdyrǵysh malǵundy ma! Men muny onyń betine aıtamyn, óz qolymnan qylǵyndyryp óltiremin ol nemeni!

Biraq, sváshennık aspaı-saspaı, nasybaıdan ıiskep qoıyp, áli jylap otyrǵan baronesanyń qasynda úı ıelerin qalaı tatýlastyrýdyń amalyn oılastyra bastady.

— Myrza, sál sabyr etińizshi. Jurttyń báriniń isi osyndaı ekenin álginde ǵana aıtqan joqpyn ba! Siz nemene, nekeli antyna berik bop, adal júrgen erkekti sonshama kóp qoı deıtin be edińiz? — Osy jerde ózinshe taýyp kettim ǵoı dep oılady. — Kezinde ózińizdiń de talaı-talaı tentektik jasaǵanyńyzǵa men kepilmin. Qolyńyzdy keýdeńizge qoıyp moıyndańyzshy, ras pa osynym?

Baron ańtarylyp, sváshennıktiń aldyna kep toqtaı qaldy. Kúre áli sampyldap soǵyp tur.

— Solaı, siz de jurttyń istegenin istedińiz. Bálkim, sizdiń de osylaı qyzmetshi qyzdy arbaǵan kezińiz bolǵan shyǵar. Jurttyń bári mundaıdan saý emes dep aıtyp otyrmyn ǵoı. Biraq soǵan bola áıelińizge degen syılastyǵyńyz ben súıispenshiligińizge kinárat tústi me? Túsken joq qoı, solaı emes pe?

Baron buǵan ań-tań bop, sol turǵan ornynda qatty da qaldy.

Aıtyp turǵanynyń bári ras. Ózinde de mundaı-mundaı bolmap pa edi? Tipti kúıeý balasynan góri kóbirek bolǵan shyǵar, ońtaıyna kelgende aıanyp qalǵan jeri joq sıaqty edi. Sonyń bárinde jubaılyq adaldyqty oılap pa edi? Qojalaq-qojalaq qyzmetshilerinen áıeli de aıanbaǵan. Nemene, sonda bunyń ózi de ońbaǵan bop shyǵa ma? Óz istegenderin qylmys kórmegende, Júlendi osynshama nege jazǵyrady?

Baronesa kóziniń jasy áli qurǵamasa da, kúıeýiniń kúnálary aıtylǵanda, óz-ózinen kúlimsirep qoıdy. Ol asa sezimtal, kúırek, aqpeıil adam-dy, mahabbattyń ondaı-mundaıy tirshilik bar jerde kezdespeı turmaıtyn úırenshikti sharýa ǵoı dep oılaıtyn-dy.

Janna súlderi quryp, álsirep, qolyn jaıyp sap, shalqasynan túsip, tóbege qarap, basyn qatyryp, oılanyp-tolǵanyp jatyr. Ol kókiregin kúlparsha qyp tilip-tilip ketken Rozalıdyń: "Men úndemedim, óıtkeni onyń kóńili maǵan tipten qulap edi", — degen jańaǵy bir sózi esinen shyqpaı qoıdy.

Sonda buǵan kóńili qulamap pa eken? Tek soǵan bola ózge múmkindik, ózge úmit, bolashaq kúnniń ańsar-armanyn, aldynan tosqan baqyty men baǵyn bárin-bárin qıyp, aldy-artyna kóz salyp qaramastan birjola soǵan berilip, ómirin soǵan tilemep pe edi? Sonda ol erteń ne bolatynyn oılap pa edi? Álgi bir neke dep atalǵan qurdym quzdan qularmyn dep qoryqpaı, asyǵa-aptyǵa umtylmap pa edi. Endi mine búgin ǵana, mynadaı qapyryq qasiretke, tuńǵıyq ýaıymǵa tap bolǵanda baryp, esin bir-aq jıyp otyrǵan joq pa! Onda da kúıeýiniń Rozalıǵa kóńili azyp, buǵan opasyzdyq jasaǵanyn ábden bilgende ǵana bir-aq qapy soqty emes pe?

Esik sart etip ashyldy. Syrttan ábden burqan-talqan bop, tútigip alǵan Júlen kirdi. Ol satyda aǵyl-tegil eńirep turǵan qyzmetshi qyzdy kórip, onyń myljyńdap bárin aıtyp qoıǵanyn, óziniń syrtynan tuzaq qurylyp, istiń nasyrǵa shapqanyn birden túsine qoıǵan-dy. Sváshennıkti kórgende kirerge jer tappaı, toqtap qaldy.

Túsin bermese de, daýsy qaltyrap:

— Bul nemene taǵy? Munda ne boldy? — dep surady.

Baron álginde ǵana ábden yzaǵa býlyǵyp tursa da, kúıeý balasy da kúreniń jańaǵy sózin aıtyp, baıaǵydaǵy isterimdi betime salyq qyla ma deı qorqyp úndemedi. Baronesanyń kóz jasy burynǵydan beter parlaı tústi. Tek Janna ǵana tóseginen shyntaqtap túregelip, ózine osynsha qorlyq pen osynsha azapty tap qylǵan adamǵa qadala qarady. Daýsy tolqyp ketti, úzip-úzip til qatty.

— Biz bárin de estidik. Sizdiń jeksuryn isterińizdiń barlyǵy da belgili boldy. Osy úıdiń tabaldyryǵynan attaǵaly ne istep, ne qoıǵanyńyz bizge túgel málim. Qyzmetshi qyzdyń balasynyń ákesi de sen ekensiń. Meniń ishimdeginiń ákesi de sen ekensiń. Ol ekeýi, súıtip, baýyr bolyp shyqty.

Osyny aıtqanda kókiregine sher tolyp, ókirip jylap, jastyǵyna qulaı ketti.

Júlen ne istep, ne qoıaryn, ne aıtaryn bilmeı, ańyryp turyp qaldy.

Sol arada áńgimege taǵy da kúre aralasty.

— Jaraıdy, qyzym. Munshama taýsylýdyń qajeti joq, aqyldy bolyńyz.

Ol ornynan turyp, kereýettiń janyna kep, yzadan jarylyp kete jazdap jatqan áıeldiń betinen sıpady. Osy bir aıaýshylyqtan Jannanyń kókiregi jeńileıip, bir túrli taıanysh tapqandaı sezindi. Osy bir kúná ataýlyny keshirip, janyńa jolap ketse qapa basqan kóńilińdi sergitip jiberetin qaıratty sharýa qoly bir beımálim jumbaq jubanysh ákelgendeı boldy.

Sváshennık onyń qasynan ketpeı:

— Hanym, árdaıym keshirimdi bolǵan lazym. Qasiretińizdiń aýyr ekeni ras. Biraq, táńirdiń óziniń kóńili túsip, sizdi analyq baqytqa bólemekshi. Sábı sizge úlken jubanysh, zor medet. Sol úshin, sonyń baqyty úshin Júlendi keshirýińizdi ótinemin. Ol sábı sizderdiń arańyzdaǵy jańa qarym-qatynasqa, aldaǵy adaldyqtaryńa dáneker bolmaqshy. Siz qursaǵyńyzdaǵy náresteniń ákesimen budan bylaı da birge turýǵa rızasyz ba? — dep surady.

Jannada ún joq. Onyń mynaý azap pen qorlyqtan ábden kúırep, tipti ashýlanar da dármeni qalmapty. Julyn-júıkesin de áldekim pyshaqpen pyrt-pyrt úzip ketkendeı, ón boıynda ómir nyshany qalyp jarymapty.

Bireýge kek tutýdy, qabyrǵasy qaıysyp qaıǵyrýdy bilmeıtin baronesa qyzynyń qulaǵyna:

— Já, jeter endi, Janna, — dep sybyrlady.

Sol-aq eken kúre jas jigitti jetektep ákep, áıeliniń qolyn ustatty. Ekeýin endi máńgi tatýlastyrǵandaı, ekeýiniń qolyn da qysyp-qysyp qoıdy. Manadan bergi ósıet aıtyp turǵan mańǵazdyǵy bylaı qalyp, óz-ózinen elpildeı jóneldi.

— Bolar is boldy. Endi osylaı til tabysqandaryń lazym, — dedi.

Áp-sátte tabysqan eki qol dereý qaıta ajyrap ketti. Jannanyń betinen súıýge qaımyǵyp turǵan Júlen qaıyn enesiniń betinen súıip, jalt buryldy da barlyq istiń óz ornyna kelgenine qýanyshy qoınyna syımaı turǵan baronnyń qolyn qysty, sosyn ekeýi bólmeden birge shyǵyp sıgaret shekti.

Janna ábden dińkelep, sharshap qalǵyp ketti, sváshennık pen anasy kúbirlesip ózara áńgimege kiristi.

Abat óz pikirin aıtyp, tápteshtep túsindirip baqty, baronesa bárine de bas shulǵýmen boldy.

Abat sózin:

— Demek, bári de sheshildi. Siz ol qyzǵa Barvıldegi fermańyzdy beresiz. Men ınabatty kúıeý jigit tabýdy óz moınyma alaıyn. Jıyrma myń frank jasaýy bar qyzǵa qyzyǵýshylar qalaıda tabylady. Qalaǵanyńyzǵa qyzmetshi qyzdy uzatamyz, — dedi.

Baronesa buǵan júregi jarylyp qýanyp, jaırańdap sala berdi, betinde eki tamshy áli tur, aıǵyz-aıǵyz izi áldeqashan keýip qalypty.

Ol:

— Iá, pátýasy endi tabyldy. Barvıldiń quny quryǵanda jıyrma myń frank turatyny ras. Biraq, dúnıe-múlikti balanyń atyna jazdyramyz. Ata-anasy tek sonyń esimin ǵana paıdalanady.

Kúre ornynan turyp, hanymnyń qolyn qysty:

— Endi eshqandaı abyrjymańyz, baronesa, ekeýmizdiń aldymyzda qandaı zor mindet turǵanyn men jaqsy túsinem.

Abat esikten shyǵa bergende, naýqastyń kóńilin suraýǵa kele jatqan Lızon apaı qarsy ushyrasty. Ol áli eshteńeni baıqamapty, eshteńe estimepti, súıtip ol bul joly da bárinen beımaǵlum qaldy.

VIII

Rozalı úıden ketip tyndy, al Janna ekiqabat áıeldiń aýyr azabyn tym uzaq tartty. Kóńilinde ana bolam-aý degen tıtteı de qýanysh joq, óıtkeni, ol shekken sher men azap tipten shekten shyǵyp ketken-di. Ol sábı súıýge onsha ańsary aýyp, asyǵa qoımady, qaıta

basyma taǵy da ne kún týady dep qorqyp júrdi.

Kózdi ashyp jumǵansha kóktem de keldi. Sıdıǵan-sıdıǵan jalańash aǵashtar sýyq jeldiń ótinde búrise teńselip tur. Kúzdi-kúngi sary japyraqtar shirip jatqan jyrada sý-sý shóp-shóńgeniń ara-arasynan alǵashqy sańyraýqulaqtar da qyltıa bastady. Jazyq alqaptyń óne boıynan, ferma-fermanyń aýlalarynan, qaraıyp qalǵan daladan dymqyl lep esedi, jańa ósken, jas búrshiktiń ıisi shyǵady. Qardan aıyqqan jerlerde shúpirlep bas kótergen kók qyltanaq kún nuryna shaǵylysyp jylt-jylt etedi.

Qazir Rozalıdyń ornyna bir etjeńdi semiz áıel qyzmetshi bolǵan-dy; áli túgel keýip úlgire qoımaǵan saıajolda burynǵydan beter semire túsken baronesa ekeýiniń izderi battıyp-battıyp jatyr.

Al, baron qazir aıaǵy aýyrlap, qaıta-qaıta naýqastana beretin Jannany qoltyqtap qydyrtady; ekinshi qoltyǵynan ózi ómir baqı maqurym qalǵan osy bir oqıǵany, Jannanyń ekiqabattyǵyn oılap, ylǵı úreılenetin de júretin Lızon apaı súıeıdi.

Olar áldeneshe saǵat boıy bir-birine bir aýyz til qatyspastan árli-berli qydyrady da júredi. Júlen aıaq astynan at qumar bolyp, kún saıyn tóńirekti qydyryp qaıtýǵa shaýyp ketedi.

Olardyń osyndaı tunjyraǵan kóńilsiz tirshiligin sergitetindeı eleýli oqıǵa bola qoıǵan joq. Baron, baronesa jáne vıkont Fýrvılderge baryp qaıtty. Bir qyzyǵy, qaı ýaqytta tanysyp úlgergenin kim bilsin, Júlen olarmen ábden syrdeste bolyp alypty. Olar budan soń sol baıaǵy meńireý tas qorǵandarynan eshqaıda attap shyqpaıtyn Brızvılderge de baryp shyqty, olar da Terektige kelip ketti.

Bir kúni tús qaıta, saǵat tórtterdiń shamasynda aýlaǵa bireýi erkek, bireýi áıel eki salt atty endi, Júlen ábiger bop Jannaǵa júgirip keldi.

— Oıbaı, tezirek tura kór, Fýrvılder keldi! Olar jaı ánsheıin seniń halińdi suraǵaly kelse kerek. Meni ázirge úıde joq edi deı tur. Men baryp kıim aýystyryp shyǵaıyn.

Janna buǵan aıran-asyr qaldy. Biraq eshteńe degen joq tómen tústi. Jalt-jult etken kózi bolmasa, aýrýdan jańa turǵandaı qup-qý, ómir baqı kún nuryn kórmegendeı solǵyn aq sary shashty súıkimdi áıel jıren murtty arbıǵan uzyntura kúıeýimen tanystyrdy.

Sosyn:

Biz de Lamar myrzamen áldeneshe ret ushyrasqanbyz. Ol kisiden sizdiń syrqat ekenińizdi estip, kórshi bolǵan soń kire shyǵaıyq dep soǵyp edik. Jańa atpen kelgenimizdi ózińiz kórip tursyz ǵoı. Jaqynda baron men anańyz bizge de tóbesin kórsetip, qýantyp ketip edi, — dedi.

Ol eshqandaı qylymsýdy bilmeı, qarapaıym sóıleıdi eken. Janna onyń mundaı minezin birden unatyp, qýanyp qaldy.

"Mine, meniń naǵyz dos bolatyn adamym", — dep oılady ol.

Biraq, onyń esesine graf de Fýrvıl mynandaı saltanatty qonaqjaıǵa baıqaýsyzda kirip ketken aıý sıaqty tym ebedeısiz kisi eken. Otyrmaı jatyp, qalpaǵyn qasyndaǵy oryndyqqa tastaı saldy. Qapelimde qolyn qaıda qoıaryn bilmedi, áýeli tizesin qushaqtady, sosyn kreslony shyntaqtady, aqyrynda duǵa oqyp otyrǵan kisishe saýsaqtaryn taraqtap aldy.

Tóbeden túskendeı bop, Júlen kirip keldi. Janna óz kózine ózi senbedi. Saqal-murtyn muntazdaı qyp qyrypty. Baıaǵy buny aıttyryp júrgenindegideı kerbez de sylqym, sylanyp shyǵypty. Ol áýeli ózi kirip kelgende selk ete túsken graftyń qolyn qysty, sosyn grafınıanyń qolyn súıip edi, onyń qup-qý júzine qan júgirip, kirpikteri dirildep ketti.

Júlen meımandarmen áńgimelese jóneldi. Baıaǵysyndaı aq jarqyn. Sharasy úlken kózinde taǵy da meıirimniń nury oınaıdy, ǵashyq bolǵan adamdaı, janary janyp tur, jańa ǵana kúńgirt kóringen qap-qara shashy taraq tıgesin, jup-jumsaq bop, jaltyrap, tolqyndana qalypty.

Attandyryp jatqanda, grafınıa oǵan:

— Qymbatty vıkont, beısenbide atpen bizge kelesiz be? — dedi.

Júlen ıilip, "árıne, hanym, árıne" deı berip edi, grafınıa Jannanyń qolyn alyp, meıirimdi únmen kúlimsireı til qatty:

— Aman bolsa, siz saýyqqan soń bul tóńirekti áli úsheý bop qydyramyz. Tamasha emes pe?

Sosyn ol amazonkasynyń12 etegin sál túre ustady da, ushqan qustaı lyp etip erge qona qaldy, al kúıeýi ıkemsizdeý ıilip-búgilip taǵzym etip, turqy bıik normand jylqysyna minip edi, tup-týra kentavrdan13 aýmaı qaldy.

Olar sharbaqtan aınalyp, kózden tasa bolǵanda, Júlen aýzynyń sýy quryp:

— Netken súıkimdi adamdar! Bizge bulardan artyq qandaı tanys kerek! — dedi.

Nege razy bolǵanyn ózi de bilmeıdi, Janna da jadyraı qalyp edi.

— Grafınıa, sóz joq ásem adam, ony jaqsy kórmeý múmkin emes, al endi kúıeýi bir bozym jan toı. Bularmen qalaı tanysyp júrsiń? — dep surady.

Júlen áldenege raqattanyp, qolyn ýqalaı berdi.

— Men olarmen oıda joq jerden Brızvılderdiń úıinde tanystym. Kúıeýiniń qolapaısyzdaý ekeni ras. Esil-derti ańshylyq, biraq naǵyz aqsúıek.

Birazdan beri qarasyn kórsetpeı, áldeqaıda tyǵylyp qalǵan baqyt, kenetten úıge ózi kirip kelgendeı, dastarqan basynda olar máz-meıram bop qaldy.

Budan soń aıdyń aıaǵyna deıin eshqandaı jańalyq bola qoıǵan joq.

Seısenbi kún keshqurym bári jókeniń túbinde, ústinde eki rómke men bir grafın sharap turǵan taqtaı ústeldiń basynda áńgimelesip otyr edi, Janna aıaq astynan óńi sarǵaıyp, aıqaılap jiberdi, qos qolymen ishin basyp aldy. Oıda joq jerde ólim aýzynan qaldy, biraq, kózdi ashyp-jumǵansha ótti de ketti; arada on mınýt ótpeı jatyp qaıta ustady, bul joly onsha uzaqqa sozylmady, manaǵysyndaı emes báseń. Ol úıge ázer jetti, ákesi men kúıeýi kóterip ákelgendeı zorǵa jetkizdi. Eki attasań jetetin jóke men úıdiń arasy oǵan jerdiń túbindeı bop kórindi. Shydaı almaı jylap jiberdi. İshin kótertpeı kele jatqan zil batpan azapqa tóze almaı, qashan úıge jetkenshe, qaıta-qaıta otyraıyqshy, dem alaıyqshy dep jalynýmen boldy. Aı-kúni áli alys, qyrkúıektiń ishinde bolsa da, úı ishi úreılenip, Sımon ataıdy dereý eki aıaqty arba jegip, dárigerge jumsady.

Dáriger tún ortasynda keldi. Ol birden-aq bunyń mezgilinen buryn kelgen tolǵaq ekenin bile qoıdy.

Tósekke jatqan soń, ishiniń aýyrǵany basylǵandaı boldy; alaıda, Janna endi kóp uzamaı óletinin bilgen kisideı, óz-ózinen eńsesi túsip, úreılenip, qorqa bastady. Keıde ólimniń sup-sýyq lebi júregińdi muzdatyp, ajaldyń tap qasyna kelip qalǵandaı kórinetin kezderi de bar ǵoı.

Bólmesiniń ishi yǵy-jyǵy adam. Baronesa kresloǵa jantaıyp, entigip ázer dem alyp jatyr. Baron da abdyrap qalypty, birese áldenelerdi alyp berip, birese dárigermen sóılesip, qoldy-aıaqqa turmaı, árli-berli júgirip júr. Óńine qaraǵanda abyrjyp júrgen sıaqty bop kóringenmen kóńili ornyndaǵy Júlen bólmeni ersili-qarsyly kezip ketipti. "Tósektiń aıaq jaǵynda jesir áıel Dantú kópti kórgendigine basyp, qannen-qapersiz jaıbaraqat otyr. Óıtkeni, ylǵı kindik kesip, ylǵı aýrý baǵyp, ylǵı ólik kúzetip qalǵan bul áıel dúnıege jańa kelgen jas náresteniń shyńǵyrǵanyn jurttan buryn estip, ony jurttan buryn ustap, sábı deneni alǵash ret sýǵa salyp, alǵash ret jórgekke oraıtyn-dy. Sondaı-aq tap sol miz baqpaı sazarǵan kúıi dúnıeden ketip bara jatqan adamnyń da aqyrǵy lebizin, aqtyq qorylyn estip, aqyrǵy ıek qaqqanyna deıin kórip, sońǵy ret kıindirip, óli deneni sirke qyshqylymen ysqylap, jýyndyryp aqyretine oraıtyn da sol edi. Mundaı-mundaıda ábden eti úırenip, ólim-jitim, tolǵaq-tobyr degenderdiń yrǵalań-jyrǵalańyna eshqandaı selt etpeıtin bolyp alǵan-dy.

Daıashy Lúdvına men Lızon apaı esik aldynda solqyldap jylap tur. Tolǵatyp jatqan kelinshek aýyq-aýyq yńyranyp qoıady.

Eki saǵattaı kútken soń, tolǵaǵy shamaly ýaqytqa kele qoımaıtyndaı bop kórindi, biraq tań bozara bere qaıta qystap, bebeýleı bastady.

Janna qansha tistenip baqsa da, eriksiz aıqaılap jiberdi. Sóıtip jatyp, anada Rozalıdyń op-ońaı bosana salǵany, nekesiz balanyń dúnıege eńbeksiz-azapsyz op-ońaı kele qalǵany oıynan ketpedi. Ábden abyrjyp, ýaıym bılep alǵan kóńiliniń bir tuńǵıyq túkpirinde ol ózin Rozalımen salystyryp, buǵan deıin qara qyldy qaq jaratyn ádil qazy sanap kelgen táńirisin qarǵady, taǵdyrdyń osyndaı-osyndaı aldamshy ińkárlary men jurttyń qaıdaǵy bir shyndyq pen durystyqty aıtatyn ótirik ýaǵyzdaryna ólerdeı yza boldy.

Ara-tura janyn kózine kórsetip ketetin tolǵaq onyń oıyn byt-shyt ydyratyp jiberdi, ondaıda aýyr azap bar kúsh, bar jigerin taptap, ómir nyshany men oı-sanasyn birjolata óshirip tastaǵandaı kórinedi.

Tynyshtalǵan kezinde kózin Júlennen aıyrmaıdy; oǵan qarasa, dál osy kereýettiń qasynda qyzmetshi qyzdyń qalaı qulap túskeni, ózegin órtep, tula boıyn kúlparshalap kele jatqan myna sharananyń aǵasyn qalaı týǵany esine oralyp, basqa bir aýrý, kókiregin tyzyldatyp alyp bara jatqan jan aýrýy qarmaı alady. Sonda etpetinen qulap túsken qyzdy kórgendegi kúıeýiniń ne degeni, ne istegeni, óńiniń qalaı buzylyp ketkeni - bári-bári kóz aldyna saırap kele qaldy; onyń dál qazirgi júris-turysynan da ne oılap júrgenin -tap sondaǵy ashýdy, balaly bolǵandy, áke bolǵandy onsha jaqtyra qoımaıtyn ózimshil órkókirek erkektiń salǵyrttyǵyn, kerenaý keskinin ap-aıqyn kórip jatyr.

Biraq, tap sol arada ony taǵy da tolǵaq qysty, jany azapqa tústi. "Qazir ólemin, mine, ólip baramyn", — dep oılady ishinen. Ony ózinen bezip, tálkek etken qanypezer erkekke degen tútip jeıtindeı óshpendilik pen ólim azabyna salyp, janyn kózine kórsetken áli dúnıege kelmegen sábıine degen kúıinishti yza kernep aldy.

Ol jandármen osynaý tolǵaq taýqymetinen qutylǵysy kep, yshqyna jıyrylyp edi, qursaq tusy solq etip bosaǵandaı bolyp, shıyrshyq atyp jatqan júıke-júıkesiniń bári tynshyp sala berdi.

Kútýshi men dáriger júzine úńilip, basynan sıpady. Sosyn birdeńeni sýyryp aldy, tunshyǵa shyqqan ashshy shyryldy estigende selk ete tústi, osy bir jańa týǵan náresteniń mysyqsha mıaýlaǵan jalynyshty úni onyń janyna, júregine, aýyr azap kórip uıpa-tuıpa bolǵan búkil tánine daryp barady, ol jalma-jan qolyn sozyp, abdyraı bastady.

Qýanysh oty, jańa paıda bolǵan baqytyna degen qushtarlyq quıyny onyń óne boıyn órtep ótti. Kózdi ashyp-jumǵansha-aq ol álgi azaptyń bárin de umytyp, buryn-sońdy kórmegen bir sheksiz baqytqa qoly jetkendeı bop, deni jaıylyp júre berdi. Jany da, táni de qulpyra túlep bara jatqandaı, ol endi ana boldy!

Ol bóbegin kórgisi keldi. Mezgilinen buryn týǵandyqtan, balasynyń áli shashy men tyrnaǵy da shyqpapty, biraq, osy bir jybyrlap jatqan kishkene qurt sıaqty qyzyl shaqa sharanaǵa umtylyp, onyń tyrbańdaǵanyń, jylaǵysy kelip aýzyn kemseńdetkenin kórgende kókiregin qýanysh kernedi, meń-zeń sher-shemennen birjolata sergidi. Onyń endi óz mahabbatyn, yqylas-meıirin túk qaldyrmaı túgel sarqyp beretin adamy bar, buǵan odan artyq baqyttyń qajeti joq.

Tap sol mınýtten bastap onyń esil-derti tek balasyna aýdy. Aıaq astynan náresteniń asty-ústine túsken balajan ana bola qaldy. Baıaǵy mahabbatta opasyzdyqqa ushyrap, úmitinen kúder úzgen kúnderindegisinen beter kúıgelek, ashýlanshaq bolyp aldy, besikti tóseginiń qasynan eki eli jyraq áketkizbeıdi, beli qatyp, ornynan turǵan soń erteńnen qara keshke deıin terezeniń aldynda balasyn terbetip otyrady da qoıady.

Ol ony tipti kútýshi áıelden de qyzǵanady, ashyǵyp qalǵan kishkene sábıi eki qolyn erbeńdetip, kók tamyrlary adyraıyp-adyraıyp, sút kernep ketken ushy óz-ózinen dir-dir etip turǵan qop-qońyr emshekke bas salǵanda, aı-kúnine jetip otyrǵan bap-baısaldy sharýa áıeldi jutyp jerdeı bop eki beti bir aǵaryp, bir surlanyp, ala kózimen ata qarap zorǵa otyrady; qolynan balasyn julyp alyp, onyń qomaǵaılana emip jatqan emshegin tyrnap-tyrnap tastamaı, ázer shydaıdy. Ol balasyna álekeı-kúlekeı kıim tigýge kiristi. Ony ylǵı seldir kestemen kólkeshtep qoıady, basyna árqıly telpekti birinen soń birin kıgizedi, aýzyn ashsa aıtatyny sol; jurt sóılese, joldan kıligip, ózi tikken jórgek, kókirekshe, shapandaryn maqtaı jóneledi. Aınalasyndaǵy adamdardyń ne aıtyp, ne qoıyp jatqanynda atymen sharýasy joq, alaqandaı shúberekti ustap ap, kózin ala almaı, aıran-asyr qap, ári-beri jelpildetip kórip:

— Qalaı oılaısyz, bul oǵan shaq bolar ma eken? — dep suraıdy.

Ákesi men sheshesi onyń tap mundaı shaldýarlyǵyna kózderinen jas aqqansha kúledi de qoıady, al Júlen aıtqanyn oryndatpaı qoımaıtyn, aıqaıshyl jańa ámirshi kelgeli mazasy ketip júr, ózi burynǵy sheksiz bılikten birte-birte aıyrylyp, onyń ornyna bılep-tósteı jónelgen áıeline qyzǵanyshpen qarap, onyń keı isine ólerdeı yza bop:

— Balasy ekeýi kisiniń mazasyn ketirip bitti, — deı beredi.

Burynǵysy burynǵy ma, endi Janna balajandylyqtyń da ábden sheginen shyǵyp, túni boıy uıyqtap jatqan balasynan kóz almaı besik kúzetip otyratyn boldy. Osynshama shydamsyzdyǵynan ólerdeı beınet shekti, demalys degendi bilmedi, júdep, ábden áljýaz bop ketti, jóteletindi de shyǵardy, dáriger ony balasynan aıyrý kerek degen keńes berdi.

Ol buǵan ashýlanyp jylap-syqtady, jalynyp-jalpaıdy, biraq onysyna eshkim qulaq aspady. Bala endi túnde kútýshi áıeldiń qasynda uıyqtaıtyn boldy. Biraq Janna báribir tynym tappady, tún saıyn ornynan turyp, jalań aıaq kúıi balasy jatqan bólmege júgirip, kilt salatyn sańylaýǵa qulaǵyn tosyp, ol tynysh uıyqtap jatyr ma, oıanbas pa eken, eshteńe suramas pa eken dep tyń tyńdaıdy.

Bir kúni Júlen Fýrvılderden qaıtyp kele jatyp, áıeliniń ústinen shyqty; sodan beri ony túnde tóseginen turyp ketpesin dep syrtynan kilttep qoıýǵa týra keldi.

Balanyń shildehanasy tamyzdyń aıaǵynda ótti. Ókil ákesi — baron, ókil anasy — Lızon apaı boldy. Balaǵa Per-Sımon-Pol degen at qoıyldy, aýyzeki áńgimede Pol dep atalatyn bop pátýa baılasty.

Qyrkúıektiń basynda Lızon apaı ketip qaldy. Onyń kelgen-ketkenin eshkim baıqap jatpaıtyn.

Bir kúni keshki astan keıin kúre keldi. Ol bir qupıasy bar adam sıaqty, ózinen-ózi qysylyp, qymtyrylyp otyr; bos joldybaı uzaq áńgimeden soń baronesa men onyń zaıybyna bir nárse jaıynda kózbe-kóz ońasha sóılesip alýǵa ýaqyt bólýlerin ótinish qyldy.

Úsheýi áldene jaıly qyzyna áńgimelesip, saıa joldyń túbine deıin baryp qaıtty. Júlen olardyń munshama qupıasyna qaıran qalyp, ári qobaljyp, ári renjip, Jannanyń qasynda qaldy.

Ol sváshennıkti shyǵaryp salmaqshy boldy. Kúre úı ishimen qoshtasyp bolǵan soń, ekeýden-ekeý, qońyraý soǵyp jatqan shirkeý jaqqa bettedi.

Kún ashyq bolǵanmen, sýyq edi, Júlen syrttan órtten shyqqandaı tútigip kirgende, úıdiń ishi qonaq jaıda qalǵyp otyrǵan-dy. Júlen tabaldyryqtan attamaı jatyp, Jannanyń otyrǵanyna qaramastan:

— Esterińiz durys pa, túge? Sol júziqaraǵa jıyrma myń frankty laqtyra salmaqsyńdar ma? — dep surady.

Odan bundaı áńgimeni kútpegen jurt til qatpady. Ol burynǵydan beter áńgirleı jóneldi.

— Aqymaqtyqtyń da shegi bolý kerek qoı. Myna kúılerińizben bir kúni eki qolymyzdy tas tóbemizge qoıǵyzyp qańǵytyp jiberersizder áli.

Baron endi baryp esin jıdy.

— Toqtatyńyz! Áıelińizdiń otyrǵanyn umytpańyz!

Biraq, kúıeý balasy ábden yzalanyp tur edi.

— Otyrsa, túkirgenim bar ma oǵan! Ol bárin de biledi emes pe. Siz aldymen sony jutatqaly otyrǵan joqsyz ba?

Janna ań-tań bop, kúıeýine qarady, biraq eshteńe túsinbedi. Aqyry shydaı almaı:

— Sonshama ne bop qaldy, bul ne ózi? — dep surady.

Júlen sonda baryp, oǵan buryldy. Quddy ekeýi birge japa kórip jatqan mundas adamdaı ıek arta sóıledi. Ol ata-analarynyń Rozalıdi kúıeýge uzatyp, oǵan enshige eń kemi jıyrma myń frank turatyn Barvıldegi fermany bergeli jatqan qupıa syrlaryn laq etkizip aıtyp saldy.

— Ata-anań ábden aljypty, dostym! Jıyrma myń frank! Bastary barma ózderiniń! Nekesiz týǵan sharanaǵa jıyrma myń frank enshi beredi degen ne sumdyq! — dep qaıta-qaıta qaqyldaı berdi.

Janna abyrjyǵan da, ashýlanǵan da joq, jaıbaraqat tyńdady; osynsha salqynqandylyǵyna ózi de tańǵaldy. Biraq, endi onyń óz sábıine eshqandaı qatysy joq nársede sharýasy qansha!

Baron aýyr kúrsinip qoıdy, qapelimde ne jaýap aıtaryn bilmedi. Aqyry ashýdan jarylyp ketti, edendi bir teýip qap:

— Esińizdi jıyńyz! Ne aıtyp turǵanyńyzdy bilesiz be ózińiz? Ne betińizben sóılep tursyz? Ol qyzǵa jasaý berip jóneltýge kináli kim? Balany kimnen tapty ol? Endi ony kóshege súırep tastaıyn dep pe eń! — dep aqyrdy.

Baronnyń tap mynadaı tik ketkenine qaıran bop, Júlen onyń júzine qarap, qatty da qaldy. Endi álgisindegideı emes, jýasıyn depti.

— Oǵan bir jarym myń da jetetin edi ǵoı. Solardyń qaısysy kúıeýge shyqqansha bir bala tappaıdy deısiz. Kimnen tapqanynyń bul iske qandaı qatysy bar? Eger jıyrma myń frank jasaý berseńiz, bizdi jutatyp ketetinińiz bylaı tursyn, talaı-talaı qańqý sózge ózińiz jel bergen bop shyǵasyz. Eń bolmasa bizdiń abyroıymyzdy oılasańyz etti.

Ol óziniń durystyǵyna, sóziniń rastyǵyna kámil senetindeı raı tanytyp, nyq sóıledi. Baron mundaı áńgimeni kútpep edi, ábden abdyrap qaldy. Endi óziniń boı alyp bara jatqanyn baıqaǵan Júlen:

— Men aıtsam abyroıdy aıtyp turmyn, áli de kesh emes. Ol qyzǵa úılengeli júrgen jigitti men de bilýshi em. Ol ózi bir jaqsy jigit, til tabysýǵa bolady. Bul sharýany óz qolyma alaıyn, — dep bitirdi áńgimesin.

Jurttyń úndemeı qalǵanyn keliskenderi ǵoı dep oılap, ári endi birdeńe desem, daý qaıta órship kete me dep qorqyp, Júlen sol boıda qonaqjaıdan shyǵa jóneldi.

Ol kózden tasa bolysymen, álgi áńgimege ári tańdanyp, ári yzalanyp turǵan baronnyń daýsy shyǵyp ketti.

— Joq, bunysy tipten qıanat!

Sol-aq eken, Janna ákesiniń abyrjyǵan júzine qarady da, baıaǵydaǵy bir qyzyq nárse kórgendegi ádetimen sańqyldap kúlip jiberdi.

Sóıtti de:

— Papa, onyń jıyrma myń frankty aıtqanda jylap jibere jazdaǵanyn kórdiń be?— dedi.

Anasynyń kúlýi de ońaı-dy, jylaýy da ońaı-dy; kúıeý balasynyń ózi abyroısyzdyqqa uryndyrǵan qyzǵa qaltasynan shyǵyp bara jatqan dáýletteı, bulardyń aqshasyn qımaı, osynshama aqyryp-baqyryp ashýlanǵany esine túsip, qyzynyń búgin kóńiliniń kóterińki ekenine qýanyp, qaraptan-qarap otyryp aǵyl-tegil kúlki qysyp, eki ıyǵy selkildeı bastady, tipti kózinen jas ta shyǵyp ketti. Sol arada ol ekeýine eligip baron da qarqyldaı jóneldi, úsheýi baıaǵy yń-shyńsyz baqytty kúnderindegideı ábden álderi quryp, ishekteri qata kúlkige batty.

Úsheýi de kúlkilerin tyıǵan soń, Janna qaıtadan qaıran qaldy.

— Bir qyzyǵy, maǵan osy kúni bundaı nárseler tipten áser etpeıtin bolypty. Men úshin qazir Júlen de bir, jaı ánsheıin jat bireý de bir. Keıde sonyń áıeli ekenime de senbeı qalam. Mine endi onyń álgindegi ersi qylyǵyna ólgenshe kúlgenimdi ózderiń kórip otyrsyńdar ǵoı!

Sol bir túrli kóńilderi buzylyp, kúlimsiregen qalyptary bir-birimen súıisti, nege súıiskenderine ózderi de túsingen joq.

Arada eki kún ótti. Erteńgi tamaqtan soń, Júlen atyna minip, aýladan endi ǵana shyǵysymen, jeńinde manjeti bar ústine sý jańa blýza kıgen jıyrma eki-jıyrma bester shamasyndaǵy bir beıtanys jigit sap ete qaldy; syńaıy, tań atqaly syrttaı baqylap jatsa kerek. Álginde ǵana Kýıarlardyń dýalynyń janyndaǵy úıdi oraǵytyp ótip, kúndegi ádetterimen jóke túbinde otyrǵan bularǵa qaraı urlana basyp jaqyndaı berdi.

Anadaıdan bas kıimin alyp, qaıta-qaıta taǵzym etip keledi. Aıtqany estiletindeı jerge jaqyn kelip:

— Baron myrzaǵa, hanymǵa, barsha qaýymǵa basymdy ıem, — dedi.

Eshkim eshteńe degen joq.

— Men sol — Dezırs Lekokpyn.

Onysynan eshteńe uqpaǵan baron:

— Sizge ne kerek edi? — dep surady.

Kelgen sharýasyn bajaılap aıtýǵa týra kelip, jigit qysylyp qaldy, birese qolyndaǵy bas kıimine, birese shatyrdyń jıegine qaraı beredi, qapelimde aýzyna sóz de túspeı, ústi-ústine múdirip, áńgimesin bastady.

— Maǵan kúre myrza áne bir is jaıly sóz aıtyp edi...

Kóp myljyńdap ketip, kelgen sharýamdy búldirip alam ba dep qorqyp, dereý tyıyla qoıdy. Baron taǵy da eshteńe túsinbedi.

— Ol qandaı is edi, men dáneńe bilmeımin.

Endi jigit estiler-estilmes qyp, istiń jaıyn aıtýǵa kiristi.

— Sizdiń qyzmetshi qyzyńyz Rozalı jaıly, álgi...

Sol jerde áńgimeniń syńaıyna endi túsingen Janna ornynan turyp, balasyn alyp ketip qaldy. Baron jigitke: "Beri kelińiz!" dep qyzynyń bosap qalǵan oryndyǵyn kórsetti.

Sharýa otyryp jatyp:

— Qurmetińizge quldyq, — dep kúbirledi.

Endi aıtatyn eshteńesi qalmaı, ańyryp otyryp qaldy. Uzaq únsizdikten keıin zorǵa batyly baryp, kók aspanǵa bir qarap qoıyp:

— Kún qandaı jaqsy edi. Egiske de ońdy bop tur. Kúzdikter endi bas ala bastaıdy,— dedi de, qaıta jym boldy.

Baronnyń ábden shydamy taýsylǵan-dy, máselege birden kóshti.

— Súıtip, siz Rozalıge úılenesiz ǵoı?

Sharýa normandyqtardyń bárin aldyn-ala kesip-piship alatyn ádetine baspaqshy edi, baron oǵan múmkindik bermedi, sondyqtan ol qarsy daý aıtýǵa asyqty.

— Múmkin úılenermiz, múmkin, úılenbespiz. Ony endi retine qaraı kóremiz de.

Bul sóz baronnyń shamyna tıdi.

— Saıtan alǵyr, ne úshin keldiń óziń? Bultaqtatpaı jaýabyńdy aıt — úılenesiń be, joq pa?

Sasqalaqtap qalǵan sharýa aıaǵynyń basyna qarady.

— Kúre myrzanyń aıtqanyndaı bolsa — úılenem, Júlen myrzanyń aıtqanyndaı bolsa — basymdy baılar jaıym joq.

— Júlen myrza ne dep edi?

— Júlen myrza bir jarym myń ǵana frank alasyń deıdi, al kúre myrzanyń aıtqany jıyrma myń frank bolatyn; jıyrma myń ekeni ras bolsa — men ázirmin, al endi bir jarym myńyna — qudaı saqtasyn...

Sol arada manadan beri kreslosynda shalqaıyp ún-túnsiz otyrǵan baronesa jigittiń shoshynǵan túrin kórip, kúlip jiberdi. Jigit onyń nege kúlgenine túsinbedi; ol jaqqa jaqtyrmaı bir kóz tastady da, jaýap tosyp otyra berdi.

Baron mynandaı saýdalasýdan júregi aınyp, tez qutylýǵa asyqty.

— Men kúre myrzaǵa Barvıldegi ferma kóziń tiride seniki, sosyn balaǵa kóshedi degenmin. Quny — jıyrma myń frank. Aıtqanym aıtqan. Buǵan kelisesiń be, joq pa?

Sharýa birden qýanyp ketti, endi tili de aǵytylyp sala berdi.

— Olaı bolsa, men daıyn, bas tartpaımyn. Kúre myrza aıtqanda-aq kelisim bergenmin. Baron myrzanyń bir qyzmetine jarasam, nesine bas tartaıyn. Ol kisi sózinen tana qoımas dep oılaǵam. Eki ortada Júlen myrza tap bolyp, bar bolǵany myń jarym frank aqsha beremiz dedi. Men nede bolsa, ózim kózbe-kóz jolyǵaıyn dep kelgenmin. Senbegen eshteńem joq, tek aqıqatyn bileıin degenim edi. "Esepti dos ketispes" desedi ǵoı jurt.

Baron:

— Qashan nekelespekshisińder? — dep surady.

Sharýa taǵy da kúmiljip qaldy. Aqyry qorqa-qorqa:

— Áýeli qaǵaz jaǵyn rettegen qalaı bolar eken? — dep surady.

Bul joly baron ashýdan tútigip ketti.

— Oı, saıtannyń sapalaǵy, neke qaǵazyn almaısyń ba, sodan basqa qandaı qaǵaz kerek taǵy?

Sharýa da taıtalasyp baqty.

— Degenmen aldymen álgi qaǵazdy rettegen durysyraq bolar edi. Onyń iske eshqandaı kedergisi joq qoı.

Baron bul máseleni tez tyndyrǵysy keldi.

— Tap osy qazir jaýap ber — úılenesiń be, joq pa? Eger aınyp qalsań, taýyp qoıǵan basqa kisim bar.

Aılaker normandıalyq taǵy bireý bar degende esi shyǵyp ketti, quddy sıyr saýdalasqandaǵydaı:

— Endeshe, baron myrza, qol alysaıyq. Bárine de kelistik. Kim sózinen tansa, kúnákar sol bolsyn! — dedi.

Ekeýi qol alysty, sosyn baron:

— Lúdvına! — dep aıqaılady. Daıashy terezeden basyn qyltıtty.

— Bir bótelke sharap ákel!

Bitken istiń qurmetine sharap ishildi, jigit jelpinip, kóshege qaraı aıańdady. Júlenge bul jaıynda eshteńe aıtylǵan joq. Shart qaǵazy jasyryn jasaldy, ol jarıa bolǵannan keıin bir dúısenbi kúni toı ótti.

Neke qıdyrýǵa shirkeýge qaraı bettegende, kórshi áıel jas jubaılarǵa tap bolǵan on dáýlettiń kýásindeı qyp, balany alyp kele jatty. Oǵan bul aımaqtaǵy eshkim tańǵalǵan joq. Qaıta kóp jurt Dezıro Lekokqa qyzǵanyshpen qarady. "Bul ıt kóıleksheń týypty-aý", — dep ájýa aıtqandar boldy, biraq ony masqara sanap, aıyptap jatqan eshkim kórinbedi.

Júlen janjaldy báribir shyǵardy, endi qaıyn enesi men qaıyn atasynyń Terektige keler joly atymen baılandy. Janna ata-anasynan aıyrylǵanǵa onsha qaıǵyra qoımady. Óıtkeni, onyń endigi qýanyshy — kishkene Pol edi.

IX

Janna qol-aıaǵyn baýyryna alǵan soń, bular Fýrvılderge sol sıaqty Markız de Kýtelerge de kirip-shyǵatyn bolyp kelisti. Júlen aıyna eki ret kórshilerge qydyryp qaıtýǵa bir attyq jańa faeton satyp aldy.

Jeltoqsannyń aınadaı ashyq bir kúninde faeton jegildi. Olar eki saǵattaı júrgennen keıin baýraıyn orman jaýyp, etegi aıdalyp tastalǵan ken qoınaýǵa kirdi.

Kóp uzamaı ańyzdyq shalǵynǵa, shalǵyn ábden qýrap, uzyn-uzyn japyraqtarynyń bári sarǵaıyp ketken qamys ósken batpaqqa ulasty. Al, qoınaýdan shyǵa beristegi qaltarystan aınalǵanda La-Vrııet qorǵany da kórindi. Ol bir jaǵynan baýraıdaǵy ormanǵa ushtassa, ekinshi jaǵynda etekteı úlken toǵanǵa tireledi eken.

Aldynda saltanatty qaqpasy, eki búıirinde eki munarasy bar, kirpishten salynǵan shıfer shatyrly áp-ádemi ejelgi qorǵanǵa kirý úshin aspaly kóne kópirden XIII Lúdovık týysynan qalǵan portaldan ótýge týra keldi.

Júlen Jannaǵa qorǵannyń kórkin aıtyp masattanyp, aýzynyń sýy quryǵansha maqtady, tipti onyń árbir usaq-túıegine deıin osy úıdiń óz adamynsha táptishtep túsindirdi.

Áne, portalyn aıtsaıshy, qandaı eńseli úı! Arǵy jaqtaǵy mańdaıy tup-týra toǵanǵa úńilip tur; al endi baspaldaǵynan patshań júrse de qorynbassyń, dál aıdynǵa baryp bir-aq tireledi, eń tómengi satysyna tórt qaıyq baılaýly, ekeýi — graftyń, ekeýi — grafınıanyń enshisi. Anaý oń jaqtaǵy qaz-qatar tizilgen terekterdi kórip kelesiń be, toǵan sol jerge deıin sozylady, ar jaǵynan Fekanǵa baryp quıatyn ózen bastalady. Bul arada qus degenińde qısap joq. Graf aıtýly ańshy. Qalaı, naǵyz shonjarǵa laıyq qonys emes pe!

Qaqpa aıqara ashylyp, ar jaǵynan óńi shólmekteı bop-boz grafınıa kórindi. Baıaǵy orta ǵasyr tusyndaǵy qorǵan ıelerindeı kóıleginiń etegi jer syzyp, kúlimdeı qarsy aldy. Ertegidegideı tańǵajaıyp saraıǵa laıyq jaratylǵan ertegide aıtylatyn periniń qyzynyń naǵyz ózi tárizdi. Qonaqjaıdyń segiz terezesiniń tórteýi toǵan betke, tórteýi kógildir jotanyń qaq tóbesine deıin sozylyp jatqan qara ormanǵa qaraıdy eken.

Aǵashtardyń qara qońyr túsinen toǵandaǵy sý tym túpsiz tereń, tym susty bop túnerip kórinedi, aýyq-aýyq jel soqqanda aǵashtardyń sybdyry batpaqtan shyǵatyn qamys syldyryna uqsap ketedi.

Grafınıa Jannaǵa baıaǵy bala kúninen birge ósken dosyndaı qos qolyn qosa qabat usynyp amandasty da, kresloǵa otyrǵyzdy, sosyn qasyndaǵy ekinshi kresloǵa ózi otyrdy, al sońǵy bes-alty aıda baıaǵy zıaly ádebine qaıta oralǵan Júlen emin-erkin ázildesip, eki hanymdy máz-meıram qyp otyr.

Grafınıa ekeýi ıt ertip qydyrǵan serýenderin áńgimeleıdi. Grafınıa onyń atqa otyrysyn ájýalap, "súrinshek shabandoz" dep atady, al Júlen oǵan "salt atty áıelder patshasy" degen ataq taqty. Terezeniń dál túbinen myltyq gúrs ete qaldy. Janna shoshyp ketti. Bul shúregeı atyp túsirgen graf edi. Áıeli ony sol boıda úıge shaqyrdy. Áýeli eskektiń syldyry, qaıyqtyń tasqa soqqan gúrsili estildi, sosyn qonyshy belýarynan keletin saptama etik kıgen alyp kisiniń ózi kórindi. Oǵan ilese tula boılary sý-sý, graftyń ózinen aýdaryp alǵysyz shıkil sary eki ıt kirdi de, sol boıda bosaǵaǵa tóseýli kilemge jata ketti.

Graf óz úıinde tipten emin-erkin eken, meımandardy kórip, qýanyshy qoınyna syımady. Ol kamınge ot jaǵýǵa, madera men bıskvır ákelýge ámir etti.

Sosyn:

— Sizder de bizben birge tamaqtanyńyzdar! — dedi daýsy sańqyldap.

Osy úıge kelgeli balasyn oılap ýaıymdap otyrǵan Janna tamaqtan bas tartyp baǵyp edi, graf kónbedi, áıeliniń ol sózine Júlen de renjip, "qoısańshy endi" degendeı ym qaqty. Janna tańerteńnen beri ulyn kóre almaı degbiri qashyp otyrsa da, kúıeýi kúıip-pispe ashýshań minezin baıqatyp qoıa ma dep qaımyǵyp, amalsyz kóndi.

Ol kún óte tamasha ótti. Áýeli bári bulaqtardy kórýge bardy. Bulaqtar tula boıyn múk basqan jaqpar-jaqpar jartastan shapshyp shyǵyp, árdaıym óz-ózinen qaınap jatqandaı bop kórinetin móp-móldir qazan shuńqyrǵa quıady eken. Sosyn meımandar qaıyqqa minip, qýraǵan qalyń qamystyń arasyndaǵy jylym-jylym júlgelerdi aralady. Graf qaıta-qaıta áldenege eleńdep, tumsyqtaryn jelge tosyp, ıis ańdyp kele jatqan eki ıttiń ortasynda eskek esip otyr. Ol qulashyn ár sermegen saıyn úlken qaıyq anadaı jerge biraq yrǵyp ketedi. Janna aýyq-aýyq qolyn aıdynǵa malyp júregine deıin shymyrlatyp, saýsaǵynyń arasynan sýsyp ketip jatqan muzdaı sýǵa raqattanyp keledi. Qaıyqtyń tumsyǵyna ońasha jaıǵasqan Júlen men juqa jibek shálini ıyǵyna aıqara jamylǵan grafınıa ekeýi munshama baqytqa elitip, tipti tilden aıyrylyp qalǵandaı, bir-birine únsiz kúlimdeıdi.

Kún batyp barady. Teristikten esken muzdaı lep saýdyrap qýrap qalǵan qalyń qamysty syldyratyp jeńil syrǵyp ótti. Kúnniń kózi shyrshalardyń tasasyna baryp tyǵyldy.

Qyzyl jalqyn boıkúıez bult aıqara jaýyp kele jatqan aspanǵa bir qaraǵanynda-aq tóńiregiń salqyn tartyp sala beredi.

Olar serýennen soń kamınde ot laýlap jatqan úlken zalǵa qaıta oraldy. Aınadaı taza, ári jyp-jyly úı tabaldyryqtan attaǵan boıda-aq, kóńildi kóterip sala berdi. Graf áıelin álýetti qoldarymen kishkene bóbekteı qarmaı kóterdi de, ernine aparyp, eki betinen shópitip-shópitip súıip aldy.

Al Janna soıaý-soıaý qorqynyshty murtyna bola "adam jegish" atanǵan aq jarqyn alyp erkekke — osy biz kisini baǵalaǵanda óńsheń qatelese beremiz eken-aý", — dep oılap, súısinip kúlimdeı qarady. So boıda Júlenge burylyp edi, ol esiktiń qyr kózinde bop-boz bop, graftan kózin almaı tur eken.

Janna onyń myna turysynan úreıi ushyp, qasyna baryp, sybyrlap:

— Aýyryp turǵannan saýmysyń? Saǵan ne boldy? — dep surady.

— Eshteńe emes, abyrjymaı-aq qoı, men tońyp qaldym, — dedi ol túıilgen kúıi.

Bári tamaqtanýǵa ashanaǵa kirdi. Graf ıtterin bosatýǵa ruqsat surady. Eki ıt bireýi oń jaǵynan, bireýi sol jaǵynan kep, shoqıyp otyra ketti. Graf mınýt saıyn kesek-kesek tamaq tastap, jibekteı maıda jún-jún qulaqtarynan alma-kezek sıpap qoıady. Itter qıpań-qıpań etip, quıryqtaryn bulǵańdatyp, moıyndaryn asqa qaraı qaıta-qaıta qunyǵa sozady.

Tamaqtan soń, Janna men Júlen úılerine qaıtpaqshy bolyp edi, túnde ottyń jaryǵymen balyq aýlaǵandy kórsetsem dep, Fýrvıl myrza jibermeı alyp qaldy.

Olardy grafınıa ekeýi toǵan jaqtaǵy bastyrmaǵa ertip shyqty. Ózi bir qolyna aý, bir qolyna shyraq ustaǵan qyzmetshimen birge qaıyqqa otyrdy. Qaıyq kenet kilt burylǵanda, sonaý ormannyń shetine jaryq túsip, eńgezerdeı alyp kóleńke kórindi. Basy terekterden de asyp, aspandy tirep tur, al aıaǵy toǵanǵa sińip joǵalyp barady. Birazdan keıin álgi alyp adam aspandaǵy juldyzdy julyp alǵysy kelgendeı qolyn kókke sozdy. Sol syryqtaı sereıgen eresen qoldar bir sát kóterile berip, qaıtadan sylq qulady. Sodan soń sýdyń map-maıda syldyry estildi.

Qaıyq taǵy bir burylyp edi, álgi eńgezerdeı eles jaryq túsken ormandy boılap júgirip bara jatqandaı bop kórindi. Sosyn biraz ýaqyt kóz jetpeıtin túnek kókjıekke sińip jym-jylas joǵaldy da, sálden soń qaıta shyqty. Bul joly ol úıdiń mańdaıyna tústi, manaǵysyndaı emes, shaǵyndaý, biraq keskin-keıpi dálirek, anyǵyraq baıqaldy, qımyl-qozǵalystary da báz-baıaǵysyndaı tym qolapaısyz.

Sol-aq eken graftyń jýan daýsy gúj ete qaldy.

— Segizin ustadym, Jılberta!

Sýdaǵy eskektiń sýsyly estildi. Alyp kóleńke birazǵa deıin qabyrǵany boılap bıiktep bardy-bardy da, sosyn birte-birte alasaryp, jińishkere túsip kilt toqtady, qazandaı basy semip, eresen denesi júdep, ábden aryp qalǵandaı; Fýrvıl myrza sońyna shyraq ustaǵan qyzmetshisin ertip, baspaldaqpen kóterilgende ár qımylyn qalt jibermeı qaıtalap kele jatqan kóleńkesi kishireıe-kishireıe bir kezde dál ózindeı boldy.

Aýda taıdaı-taıdaı segiz balyq bulqynyp jatyr.

Kúıeýi ekeýi úı ıeleri bergen syrt kıimderge oranyp, Terektige qaıtyp kele jatyp, Janna:

— Álgi dáý qandaı jaqsy adam edi! — dep qaıran qaldy.

At aıdap kele jatqan Júlen ony quptaǵan joq.

— Iá, tek bir aıyby jurt aldynda óz sezimin irke almaıtyny bar eken!

Arada bir apta ótken soń olar osy aımaqtaǵy eń ataqty aqsúıek Kýtelege qonaqqa bardy. Olardyń Remınıl degen meken-jaıy Kanı qalasyna ushtasyp jatatyn-dy. XIV Lúdovık ǵurpynda salynǵan "Jańa" tas qorǵan aınala bıik dýalmen qorshap tastaǵan. Qalyń parktiń tasasyna jasyrynyp turatyn-dy. Tóbeniń basynda "Eski" qorǵannyń orny kórinedi. Lıvreıa kıgen qyzmetshiler meımandardy bir ádemi zalǵa ákep kirgizdi. Ortada tuǵyrdyń ústinde Sevr zaýyty jasaǵan úlken shara tabaq tur. Sokolda shynynyń astynda koróldiń óz qolymen Leopold-Erve-Jozef-Jerme de Varnevıl de Rolbosk de Kýteleniń osy syıdy qabyl alýyn ótinip jazylǵan hat jatyr.

Markız ben markıza kirgende Janna men Júlen koróldiń syılyǵyn kórip tur edi. Markıza "betine opany aıamaı-aq jyǵyp alypty, ádet boıynsha ózin sypaıy ustap, izet kórsetkensip qylymsı kirdi. Markız býryl shashyn qalaı bolsa, solaı taraı salǵan, jýan kisi; óziniń bıik mártebesin sezdirgisi kelgendeı, qımyly, júris-turysy, sóılegeni bári pań, bári mańǵaz.

Olar aqyly da, sezimi de, sózi de atqa alǵash mingen kisiniń otyrysyndaı oǵash kórinetin, ádep-izet degenderden atymen jurdaı adamdar bop shyqty, meımandarynyń jaýabyn tospaı, ózderi sóılep, ózderi kúledi. Kúlkileri de osy mańaıdaǵy júzdegen aqsúıekterdi qabyldap turýǵa ózderiniń bıik mártebesi júktegen abyroıly paryzdy atqaryp otyrǵan adamnyń mindetsingen salǵyrt kúlkisi.

Janna men Júlen sypaıylyq saqtap, uzaq bógelip qalmaı, tezirek ketýdiń retin tappaı qysylyp otyr edi, oraıyn markızanyń ózi keltirdi, quddy bir ýaqyty sanaýly bolǵan soń, saǵatyna qarap aýdıensıany toqtatatyn korolevalar sıaqty jańa ǵana jaıbaraqat aıtyp otyrǵan áńgimesin aıaqtamaı kúrt úze saldy.

Qaıtyp kele jatyp Júlen:

— Sen eger qarsy bolmasań, osymen qydyrǵandy doǵaraıyq. Maǵan sol Fýrvılderdiń ózi-aq jetedi, — dedi.

Oǵan Janna da kelisti.

Jyl on eki aıdyń ishindegi eń bir túnergen kóńilsizi jeltoqsan da baıaý jyljyp ótip jatyr. Byltyrǵy tomaǵa-tuıyq ómir qaıta bastaldy, biraq Janna bıyl zerikken joq, ylǵı Poldiń sharýasymen kúıbeńdep júrip, kúnniń qalaı ótkenin bilmeı de qaldy. Al Júlen balaǵa bir túrli qulyqsyz tárizdi.

Jannanyń keıde ulyn qolyna ustap otyryp, anaǵa tán balajandyqpen emeshegi úzilip, súıip-súıip alyp, ákesine usynatyny bar.

— Má, betinen bir ıiskeseńshi, áıtpese jurt balasyn jaqsy kórmeıdi eken dep júrer.

Júlen balasynyń ylǵı jybyrlap jatatyn shyrysh qoldary ústime tıip ketpesin dep kekshıip, zorǵa ıilip, aı qasqa mańdaıyna ernin jırene-jırene zorǵa aparady. Sóıtedi de, júregi aınyǵandaı. tezirek ketýge asyǵady.

Ara-tura mer, dáriger, kúre kep, qonaqasy jep ketedi, endi-endi etene tabysyp bara jatqan Fýrvılder de soǵyp turady.

Graftyń Polge yqylasy ábden qulady. Ol kelse, sábıdi tizesinen túsirmeıdi: keıde búkil kesh boıy qushaqtap otyrady. Eńgezerdeı qolyna eppen alyp, soıaýdaı-soıaýdaı uzyn murtymen balanyń murnynyń ushyn qytyqtaıdy, balajan analar qusap, ústi-ústine shópitip súıedi. Ol ishteı ómirden perzentsiz ótem be dep qaýiptenetin de edi.

Naýryz jaýyn-shashynsyz ótti. Tipti kún jylyndy dese de bolǵandaı. Grafınıa endi tórteý bop salt atpen qydyraıyqshy deı beretindi shyǵardy. Bir óńkeı sarylǵan uzaq kúnder men uzaq túnderden ábden zerikken Janna bul usynysqa birden qosylyp, apta boıy ózine amazonka tikti.

Sosyn bári serýenge shyqty; olar qashan kórseń de ylǵı ekeý-ekeý bop júredi. Grafınıa men Júlen árdaıym alǵa ozyp ketedi de, graf pen Janna júz metrdeı artta qalyp qoıady. Ekeýi ábden syrdeste eski dostardaı áńgimeden bas kótermeıdi. Adal jandy osy eki adamnyń arasynda eshqandaı aıla-sharany bilmeıtin shynaıy dostyq ornady. Al, aldaǵy eki adam ylǵı sybyrlap sóılesedi, ara-tura qarq-qarq kúlip qoıady; aýyzben aıta almaǵandy kózben uqtyrǵylary kelgendeı bir-birine qaıta-qaıta jaýtań-jaýtań qaraı beredi. Keıde kózden tasa bop, alysyraq ketpekshi bop, attaryna qamshy basyp, shoqyraqtaı jóneledi.

Birazdan beri Jılberta ashýlanshaq bolyp apty. Onyń shańqyldaǵan daýsyn jel qaǵyp alyp keıinde kele jatqan eki attyǵa jetkizedi.

Ondaıda graf kúlimsirep Jannaǵa:

— Meniń áıelimniń osyndaı bir minezi bar, — deı salady.

Birde keshqurym qaıtar jolda grafınıa bıesin birese ústi-ústine qamshylap, shaba jónelip, birese tizginin kilt tejep tura qalyp, ábden ıt zyqysyn shyǵardy.

Janna men graf Júlenniń: — Abaı bolyńyz, atyńyz basyn alyp qashyp júrmesin, — degeni áldeneshe ret estildi.

— Meıli, ol meniń sharýam ǵoı, — deıdi Jılberta.

Ár sózin nyǵarlap aıtady. Aıtqan sózi aýaǵa shegedeı qaǵylyp, qatyp turyp qalǵan tárizdi.

At artqy aıaqtap, jer tepkilep, osqyryna bastady. Endi graf ta abyrjıyn dedi, keń keýdesin kere aıqaı saldy:

— Jılberta, abaıla!

Sol ýaqytta ábden jeligip alǵan áıel qos qulaqtyń túbinen qulashtap turyp qamshymen syqpyrta bastady; at ta dolyryp kókke shanshyla shapshyp, orǵyp-orǵyp tústi de, alǵa qaraı quıǵyta jóneldi.

Áýeli shalǵyndy kesip ótti, sosyn ańyz aıdalǵan jerdegi quıqalanyp jatqan qara topyraqty tuıaǵymen túıdek-túıdek laqtyryp, aǵyzyp ala qaıqaıdy; tipti attyń qaısy, ústindegi adamnyń qaısy ekenin de ajyratyp bolar emes.

Júlen ańyryp, turǵan ornynda qatty da qaldy, sosyn kenet jan daýsy shyǵyp, aıqaı saldy.

— Grafınıa! Grafınıa!

Sol-aq eken graf bir jylqynyń kisinegenindeı oqshaý ún shyǵardy da, astyndaǵy abajadaı atyna qamshy basty. Ony aıqaıymen eliktirmek bop, ústi-ústine tepkilep, qamshyǵa kómip, atoı salyp barady. Syrtynan qaraǵanda bir dáý alyp atty butynyń arasyna qystyryp aı, aspanǵa ushyp bara jatqan sıaqty. Ekeýi de quıyndaı júıtkıdi. Janna sonaý tý-tý alystaǵy erli-zaıypty eki adamnyń birin-biri qýyp baryp, kókjıektiń bir jerine súńgip izim-ǵaıym joǵalǵanyn, aqyr sońynda judyryqtaı eki qus sekildi kishireıe-kishireıe kózden bir-bir ushqanyn baıqap qaldy.

Sol jerde Júlen burynǵy ashýshań kúıine qaıta túsip, mińgirlep. Jannanyń janyna keldi.

— Ony ne túlen túrtti eken!

Olar da keń alqaptyń bir júlgesine túsip álgi ekeýiniń sońdarynan salyp berdi.

Shırek saǵattan soń qaıtyp kele jatqan Fýrvılder de kórindi, kóp uzamaı tórteýi qaıta qaýyshty.

Graf ábden terlep-tepship, kúreńitip ketipti, ózine-ózi razy, eki ezýi jıylmaı, áıeliniń dirdektegen atyn tuqyrta jetektep keledi. Al Jılberta esimnen tanady ekem dep qoryqqandaı bop-boz, óń joq, tús joq áldenege taýsyla kúızelip, kúıeýiniń ıyǵyna súıenip alypty.

Ol kúni Janna graftyń óz áıelin ólerdeı súıetinin kórdi. Kelesi aıda grafınıa tipti kóńildi júrdi, Terektige kelýdi burynǵydan da jıiletti. Jannany da emeshegi úzilip bara jatqandaı ústi-ústine shópitip súıe beredi. Oǵan tańǵajaıyp jańa bir qasıet bitkendeı. Kúıeýi de qaıran qalyp, kózin ala almaıdy, mınýt saıyn qolynan, ıa kóıleginen ustaı bergisi kep, qumarta túsedi.

Bir kúni keshqurym ol Jannaǵa syr ashty.

— Biz qazir óte baqyttymyz. Buryn-sońdy Jılberta mundaı meıirimdi bolyp kórgen emes. Ol endi ashýlanyp, tortań-tosyrań minez kórsetpeıdi. Onyń meni súıetinine buryn sene qoımaýshy em, endi ábden kózim jetti, — dedi.

Eki otbasynyń dostyǵy eki oshaqqa da jarastyq ákelgendeı. Júlen de aıaq astynan ózgere qalypty kóńildi, ashýlaný degendi bilmeıdi.

Kóktem bıyl aıryqsha erte shyqty, kún birden ysı bastady. Maı tońǵysyz tańnan maýjyraǵan tymyq keshke sheıin kúnniń kózi jer betindegi kók óskinniń bárin qyzdyryp baǵady. Bul bir dúnıeniń bári adam tanyǵysyz ózgerip ketkendeı kórinetin keıbir aıryqsha jaqsy jyldarda ǵana bolatyn órken ataýlynyń bári qaýlap ósip, ósimdikterdiń boıyndaǵy shyryn men nár tasyp-tógilip, tabıǵattyń erekshe jasaryp-jańǵyryp jatqan jaısań shaǵy edi.

Ómir náriniń osynsha asyp-tógilip, shalqyp jatqan shaǵy Jannanyń janyn da bir túsiniksiz ala quıynǵa saldy. Ol shóp basynan gúl kórse boldy, taban astynan abdyrap qoıa beredi; talaı saǵattar boıy tátti armandarǵa batyp, dúnıeni umytyp ketedi.

Keıde tipti baıaǵy bir alǵash ret ǵashyq bop júrgen aıaýly shaqtaryn esine alyp, áldenege ańsary aýady; biraq Júlenge degen sol kezdegi yntyq sezimi qaıta oralsa eken dep tipti de tilemeıdi; ol dáýren ótken, endi qaıtyp ony ańsaý ánsheıin máńginiń qıaly, alaıda, nege ekenin ózi bilmeıdi, áldeqalaı kóktem samaly jelpip ótse, ne jazǵyturǵy dalanyń jupar ıisi ańqysa da, tula boıy shymyrlap, bir beımálim názik sezimge eligip, qaraptan-qarap elegizip qalady.

Ol bir túrli ońashaǵa qumartyp, kún shýaqqa qyzdyrynyp, mynaý maýjyraǵan typ-tynysh dúnıeniń raqatyna emin-erkin kenelgisi kele beredi.

Bir kúni tańerteń uıqyly-oıaý maýjyrap jatqanda kóz aldyna baıaǵy Etretadaǵy qap-qarańǵy ormannyń ortasynda kún nury túsken kishkene alańqaı elestedi. Sol jerde ózin súıetin adamnyń denesin alǵash ret jaqyn sezip, boıyna alǵash ret túsiniksiz diril júgirip edi. Ol buǵan júrek nazyn alǵash ret sol jerde aıtqandy. Qıalynda armandy bolashaqtyń jarqyn alqaby jarqyrap ashylǵandaı bolǵan jer de sol alańqaı edi.

Ol endi sol arany bir kórgisi, ómirine ózgeris ákep, dertine shıpa darytatyn áýlıege taýap etip barǵandaı, álgi alańqaıǵa bir soǵyp qaıtqysy keldi.

Júlenge qaıda bara jatqanyn aıtpastan sary ala tańnan atqa qondy. Ol ara-tura ózi serýenge minetin Martendardyń aq boz atyn erttetip jolǵa shyqty.

Jarqyraǵan ashyq kún edi. Tóńirek túgel tym-tyrys. Tipti shóp basynda da qybyr joq. Japyraqtar da sulyq. Lep ataýlyǵa tyıym túsip, dúnıe endi máńgi múlgip qalǵan tárizdi. Jándik ekesh jándikterge deıin jym-jylas. Kún nurynan kúlli aımaqqa altynnyń býyndaı bop múlgigen tynyshtyq daryp jatqan tárizdi. Janna atyn jaıbaraqat aıańdatyp, qıalǵa shomyp, raqattanyp keledi. Aýyq-aýyq basyn kóterip, kók aspannyń ortasynda adasyp qalǵandaı, japadan-jalǵyz turǵan alaqandaı aqsha bultqa kóz salyp qoıady.

Ol Etretanyń qaqpasy dep atalatyn quz jartastardyń arasymen teńizge qulaıtyn keń ańǵarǵa tústi de, asyqpaı toǵaıǵa kirdi. Seldir japyraqtardyń arasynan kún nury seldete quıylypty. Janna jińishke soqpaqqa túsip biraz izdep kórip edi, baıaǵy jerdi taba almady.

Kenet aıdaý joldy kesip ótip bara jatyp, toǵaıdyń túkpirinde aǵashqa baılaýly turǵan eki atty tanı ketti. Bireýi — Jılbertanyń aty, ekinshisi Júlenniń aty. Ol jalǵyzdyqtan endi-endi jalyǵa bastaǵan-dy, oıda joq jerden serik tabylǵanyna qatty qýandy, atynyń basyn erkine qoıa berdi. Uzaq kútýge ábden etteri úırenip qalǵan, múlgip turǵan eki attyń qasyna kelgen soń daýystap shaqyryp kórip edi, eshkim ún qatpady.

Japyrylyp qalǵan uıpa-tuıpa kók shóptiń ústinde áıeldiń qolǵaby men eki qamshy jatyr. Demek, olar osy araǵa dem alyp otyrǵan da attardy osynda tastap, ózderi qydyryp ketken boldy.

Janna olardyń munsha ýaqyt ne bitirip júrgenin bile almaı ań-tań bop, jıyrma mınýt kútti. Atynan sekirip túsip, aǵashqa súıenip turyp qalyp edi, ony kórmegen eki qus dál qasyna kelip qondy. Bireýi áldenege alabóten alaburtyp, ekinshisin shyr aınala sekeńdep, qanatyn shuqyp, basyn bulǵańdatyp, shyr-shyr etip, baıyz taba almaı biraz júrdi. Kenet ekeýi qushyrlana qaýyshyp, bir-birine jabysa ketti.

Janna dúnıede bundaıdyń da bolatynyn alǵash ret kórip turǵan kisishe aıran-asyr qaldy. Birazdan soń baryp "qazir kóktem eken ǵoı" — dep oılady. Sosyn ile-shala esine basqa bir oı túsip kúdik qashty. Ol umyt qalǵan qolǵapqa, qamshylarǵa, eki atqa qaıta bir kóz saldy da, tezirek bul aradan ketýge asyǵyp, atyna qarǵyp mindi.

Qaıtarda ol sýyt júrdi. Jol-jónekeı tula boıy qaltyrap-dirildep, ár túrli kúdik-kúmándardy oılaýmen boldy: qıly-qıly jaǵdaılardy salystyryp, ar jaq, ber jaǵyn elep-ekshep kórip edi, bar gápke endi túsine bastady.

Ol bunyń bárin buryn neǵyp baıqamaǵan? Eshteńeni kórmegeni qalaı? Júlenniń úshti-kúıli nege joǵalyp kete beretininiń, baıaǵy sylqym-seri kúıine nege qaıta túskeniniń, aıaq astynan ashýlanǵandy qoıyp, nege jadyraı qalǵanynyń syryn buryn qalaı oılamaǵan? Ol Jılbertanyń oıda joq jerde shala búlinip qalatyn minez shyǵarǵanyn, oǵan graftyń kópten beri qýanyp júrgenin, onyń sońǵy kezde aıaq astynan ózine úıirsek bola qalǵanyn esine endi aldy.

Shapshań júristen oıy shashyraı bergen soń barlyq jaıdy asyqpaı paıymdap alǵysy kep, atynyń basyn tejedi.

Alǵashqy kezdegi abyrjýy basylǵasyn, júregi ornyna túseıin dedi. Kóńilinde qyzǵanysh ta, ashý da joq, tek jekkórinish qana qalypty. Ol Júlen týraly oılaǵan da joq: ol ne istese de, esh tańǵalmaıtyn bolyp alǵan-dy. Biraq, qurby dep júrgen grafınıanyń myna opasyzdyǵy arqasyna aıazdaı batty. Sonda dúnıede kisi bitkenniń bári zulym, bári aıar, bári eki júzdi bolǵany ma? Kózine jas tolyp ketti. Aldanǵan armanymen de ólgen baýyryndaı jylap qoshtasty.

Biraq, ol endi eshteńeni kórmegen-bilmegen bop, az kúndik aldamshy tatýlyqtan boıyn aýlaq salyp, qalǵan ǵumyrynda Pol men ata-anasyn ǵana jaqsy kórip, bylaıǵy jurttyń qandaı qylyǵyn da eleń qylmaýǵa bekindi.

Úıine oralǵan bette balasyna bas salyp, óz bólmesine áketti, esinen adasqandaı, ony bir saǵat boıy ústi-ústine shópitip súıýmen boldy.

Júlen túski tamaqqa kózdiń jaýyn alatyndaı jutynyp, bar ımany betine shyǵyp, jaırańdap keldi.

— Papań men mamańnyń bıyl kelmeıin degeni-aý! — dep surap qoıdy.

Onyń tap mynandaı iltıpatyna asa razy bolǵan Janna manaǵy ormanda kórgen masqarasyn da umytyp, keshirim jasady. Ol Polden keıingi janyndaı jaqsy kóretin eki adamyn tezirek kórgisi kep ketti; búkil kesh boıyna olarǵa "kele kórińder" dep jalynyp-jalbarynyp hat jazýmen boldy.

Olar jıyrmasynshy maıda kelýge ýáde bergen-di, al búgin bar bolǵany jetinshi maı.

Janna ata-anasyn kórgenshe asyqty, ony perzenttik súıispenshilikpen qosa ómirdegi barlyq qylyqtary men oı-armanyn, tilekterin eshqandaı aramdyq, zymıandyq shalmaı, adal bop ótken aq júrek adamdarmen kezdessem eken degen alyp-ushpa ańsar bılep alyp edi.

Janna mynaý óńsheń aramza ortasynda óziniń jalǵyz ekenin jańa baıqap júrgen-di: qanshama túk kórmegendeı múláıimsip baqsa da grafınıa kelgen saıyn, óp-ótirik quraq ushyp qarsy alsa da, kókireginde tas bop baılanǵan adamdarǵa degen jırenish, bir túrli óz-ózinen qulazyǵan jalǵyzdyq sezim kún ótken saıyn órship barady; kún ótken saıyn úı arasyndaǵy kúldi-kómesh oqıǵalar onyń jan dúnıesindegi zymıandyq ataýlyǵa, adamdardyń álsiz de ázázil tabıǵatyna degen óshpendilikti ósire tústi.

Kýıarlardyń qyzy áne uzatamyz, mine uzatamyz dep otyrǵanda bala tapty. Martendardyń qyzmetshisi, jetim qyz, oıda joq jerde ekiqabat bolyp qapty, kórshiniń on beske endi shyqqan, ýyzdaı jas qyzy talǵaq bop júr desedi, ústi-basy ylǵı sasyp júretin nastyǵyna bola, el arasynda "Naısap" atanyp ketken álgi bir saltaq etek jesir, aqsaq qatyn da bala kóteripti.

Birde áldekimniń júkti bolyp qalǵany, endi birde jap-jas qyzdyń, ıa kúıeýi bar balaly áıeldiń, ne jasy áldeqashan jer ortasyna kep, toqtasqan ınabatty fermerlerdiń kóldeneń júristeri jaıly árqıly alyp qashty ósek qulaqty ábden sarsytyp bitti.

Syńaıy, mynaý ala qyzba kóktemde tek ósimdikterdiń ǵana emes, adamdardyń boıyndaǵy ómir nári de órshı tússe kerek.

Al, Jannanyń boıyndaǵy baıaǵyda-aq sóngen sezim qaıta tutanbady, tek jaraly júregi men elgezek jany ǵana kóktemniń daýasy mol jyly lebine bir raqattanyp qaldy. Ol kúıki nápsiniń qolynan kelmeıtin ne bir asqar armandarǵa berilip qıalǵa shomady, tóńireginde bolyp jatqan haıýandyqqa júregi aınyp, aza boıy qaza bolady.

Haıýan ekesh haıýannyń janasqanynyń ózin tabıǵattyń asyldyǵyn, abzaldyǵyn aıaqqa basqandaı kórip, titirkene jırenetin Janna Jılbertaǵa kúıeýimdi ıemdenip ketti dep emes, osy bir jaryq jalǵandy túgel jaılap alǵan ybylys-lastyqqa o da baryp belshesinen batty dep renjıtin-di. Óıtkeni, ol álgi bir ázázil túısiktiń aıtqanyna kónip, arandap qalatyn qara tobyrǵa jatpaıdy emes pe? Endeshe, ol sol naısaptardyń istegenin qalaı isteıdi?

Dál ata-anasy keletin kúni Júlenniń aýzynyń sýy quryp aıtqan jergilikti naýbaıdyń peshten sybdyr shyqqan soń, ol kúni nan jabylmaı, ishine mysyq túsip ketpedi me eken dep barsa, nan emes basqa bir sharýasyn jaıǵastyryp jatqan áıeliniń ústinen shyqqan hıkaıasy odan beter júregin aınytty.

Júlen onymen sharýasy joq, áńgimesin ári qaraı soza tústi.

— Naýbaı peshtiń aýzyn tas qyp jaýyp ketedi. Eger sheshesiniń peshke ustany ertip kirip bara jatqanyn kórgen balasy kórshilerdi shaqyryp ákelmegende, olar tunshyǵyp óletin eken.

— Mine, buzyqtar, bizderdi mahabbattyń shúregimen asyraıyn degenderi ǵoı. Munyń Lafonten novelalarynan nesi kem, — dep kúlip qoıdy Júlen.

Myna áńgimeden soń Janna aýzyna nan almaıtyn boldy.

Esiktiń aldyna poshta kúımesi kep toqtap, ishinen jarqyldap baron shyǵa kelgende jas kelinshektiń júreginde buryn-sońdy basynan keshirip kórmegen bir jumbaq tolqyn týlap, mahabbat daýyly kóterildi.

Al, endi anasyn kórgende tup-týra esinen tanyp qala jazdady. Qystyń alty aıy ishinde baronesa taǵy bir on jylǵa qartaıyp qalypty. Boljyrap ketken qabaryńqy júzi qan shapqandaı qara kúreń tartypty, janarynyń jyltyly óshipti, eki kisi eki jaǵynan súıep júrmese, qozǵala almas túri bar: dem alǵanda aýzynan tóńiregindegilerdi eriksiz tyjyryntatyn jırenishti syryl shyǵady.

Baron kúnde kórip júrgendikten áıeliniń qanshalyqty mojap qalǵanyn atymen sezbeıdi de eken. Áıeli tynysy tarylyp, keýdesin maı basyp bara jatqanyn shaǵyna áńgimelese, baron:

— Qymbattym, sizge ne bolǵan, men kórgeli osyndaı edińiz ǵoı, — dep jeńistik bermeıdi.

Olardy kórip abyrjyp, ábden júdep qalǵan Janna ata-anasyn uıyqtaıtyn bólmelerine kirgizip, ózi bólmesine baryp, armansyz jylap aldy. Birazdan soń ákesimen sóılespekshi bop qaıtyp oraldy. Kózi jasaýraǵan kúıi ákesiniń qushaǵyna súńgip ketti.

— Táńirim-aý, mamam qandaı bop ketken? Aıtshy, papa, oǵan ne boldy? — dep surady.

Bunysyna ákesi qaıran qaldy.

— Sen ne dep tursyń? Kózińe qos kóringen shyǵar, sirá. Men kúnde qasynda júrgen joqpyn ba, onyń hali burynǵydan eshqandaı tómendegen joq.

Keshqurym Júlen áıeline bas joq, kóz joq:

— Bilesiń be, anańnyń hali tym múshkil eken. Menińshe onsha uzaqqa bara qoımas, — dep tóbeden túskendeı qoıyp qaldy.

Janna solqyldap jylap jiberip edi, ol burqan-talqan boldy.

— Qoıshy, ári. Men saǵan ony ólim qalynda eken degen joqpyn ǵoı. Sen osy barlyq ýaqytta túımedeıdi túıedeı qylasyń da júresiń-aý. Bar jazǵanym, ózgerip ketken eken, kisi onyń jasynda tap mundaı kúıge ushyraı bermeıtin-di degenim be?

Adam paqyrdyń ózimshildikke basyp, janynyń tynyshtyǵyn oılap, tóbesinen tónip turǵan qaýip pen qaterdi elemeı, esinen shyǵarǵansha asyǵyp baǵatyn ádeti bar emes pe? Janna da bir aptadan soń shamasy, qorqynyshyn basqysy kelgen bolar, anasynyń álgi kúıine de eti úırenip, kóńili Tap mynaý aldynda jatqan anasy, anajany, Adelaıda mamasy óldi. Ol endi tyrp etpeıdi, sóılemeıdi, kúlmeıdi, papasynyń qaq aldynda dastarqan basynda otyrmaıdy, endi qaıtyp: "salamatsyń ba, Jannetta!" dep amandaspaıdy da, — ol óldi! Erteń tabytqa salyp, qara jerge kómedi. Sonymen bári de tamam bolady. Endi qaıtyp eshqashan kóre almaıdy. Qalaısha? Osy oılap otyrǵanynyń bári ras pa? Anasy endi birjolata ǵaıyp bolmaq pa? Kózińdi ashqannan beri sonshalyqty tanys, janyńdaı jaqyn adam, alǵash ret qushaǵyńdy jaıǵan súıikti adamyń, osynaý mahabbattyń uly uıasy, janyńa jahandaǵynyń bárinen jaqyn, bárinen qymbat adam — ana kenet máńgilikke joǵalmaqshy... Onyń mynaý qan-sólsiz óli júzine úńilip otyrýǵa da endi sanaýly-aq saǵattar qaldy, sosyn buǵan da zar bolasyń, kókeıińdegi kómeski elesterden basqa eshteńe qalmaıdy.

Ol dúnıeden túńilip, tizerleı jyǵyldy; aq jaımadan tas qyp ustap ap, tósekke basyn tyqty, ózegin órtep bara jatqan qaıǵy-qasiret boı bermeı:

— Mamam, mamataıym! — dep aıqaılap jiberdi.

Sol arada ana jolǵy jalań aıaq qar keship, úıden qashqandaǵysyndaı, bul joly da esinen aıyrylyp aljasyp bara jatqanyn sezdi de, ornynan atyp turdy, mynaý tósektiń qasyndaǵy ólim aýasynan aýlaq ketip, taza aýaǵa jetý úshin, terezeniń aldyna júgirdi.

Shabylǵan shabyndyq, aǵashtar, teńiz, búkil alqap aı nuryna elitip, tylsym tynyshtyq qushaǵynda qalǵyp jatyr. Sol beıjaı raqattyń bir tamshysy Jannanyń da júregine daryp, egilip únsiz jylady.

Sosyn taǵy da tósektiń janyna kelip, aýrý kezindegi baǵyp-qaqqan ádetimen anasynyń qolyn ustady. Jaryqqa júgirgen bir úlken qońyz terezeden ushyp kirdi. Dop qusap qaıta-qaıta qabyrǵaǵa soqtyǵyp, bir buryshtan ekinshi buryshqa ushyp baryp, sendelip júr. Janna onyń yzyńdaǵan dybysyn estip, basyn kóterip qarap edi, tek appaq tóbege túsken kóleńkesin ǵana kórdi.

Endi kóńili kónshigendeı boldy. Saǵattyń damylsyz tyrsylymen taǵy da bir áreń-áreń estiletin álsiz dybysqa qulaq tosty. Sóıtse, ol kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy oryndyqqa ilýli qalǵan kóıleginiń qaltasynda áli júrip turǵan anasynyń saǵaty eken. Áli anasynyń júregimen birge toqtamaı, áli soǵyp turǵan kishkene saǵat Jannanyń kókiregine ıne suǵyp alǵandaı shym etkizdi. Saǵatqa qarap edi, on jańa bolypty. Oǵan sol arada túni boıy osylaı sarylyp otyrý kisiniń tózimi jetpesteı sheksiz azap bop kórindi.

Jadyna ózge bir oqıǵalar, óz ómiriniń irili-usaqty jaılary, Rozalı men Jılberta, áldeneshe ret aldanǵany tústi. Demek, bul dúnıedeginiń bári qur beınet, qaıǵy-qasiret, ólim ǵana bolǵany ǵoı. Sonyń bári de aldap-arbaıdy, ótirik kólgirsıdi, bári de qasiret tartqyzyp, qan jylatady. Sonda mynaý jaryq jalǵanda záredeı ǵana qýanysh pen jan tynyshtyǵyn qaıdan tabýǵa bolady? Shamasy, tabylsa tek o dúnıeden ǵana tabylatyn shyǵar; olar adamǵa tap bolsa, tek sol shybyn janyń jer betindegi shyrǵalańdardan birjolata qutylǵasyn baryp tap bolatyn shyǵar. Jan deıdi-aý! Ol endi osy bir tuńǵıyq jumbaqtyń túbine jetpek bop, ádemi oılarǵa berildi. Álgi úmitin qaıdaǵy bir buldyr-bulyńǵyr boljaldarmen joqqa shyǵara bastady. Endeshe anasynyń jany, osy bir qatyp-semip qalǵan óli deneniń jany qazir qaıda eken? Bálkim, ol endi bul aradan tym jyraqqa, kól-kósir keńistikke sińip, izim-qaıym joǵalǵan bolar. Ol da qýraǵan gúldiń nárindeı bý bop ushyp ketti me? Nemese tordan bosaǵan zymyran qustaı bir jerlerde samǵap, shúıgip júr me eken? Bálkim táńiriniń óz ólkesine qaıtyp barǵan shyǵar. Álde, óskeli-óngeli turǵan jańa urpaqtyń tánine sińip barady ma? Múmkin, tipti jaqyn jerde, dál qasynda, myna ózi talaq etken óli deneniń mańynda áli shyrq aınalyp shyqpaı ushyp júrgen shyǵar. Kenet Jannany dene men tánnen atymen ada kózge kórinbes bir beımálim rýh janap ótkendeı boldy. Ol osy bir úreıli oıdan záresi ushyp tipti tyrp etip qozǵala almaı qaldy, demi bitip barady, aınalasyna qaraýǵa da qorqady. Túnde jaısyz jatyp, bastyǵyrylǵandaı, júregi atsha týlady.

Tap sol kezde manaǵy kózge kórinbegen kishkene jándik qaıtadan ushyp, qabyrǵaǵa soqtyǵyp, damylsyz yzyńdaı bastady. Denesi dir ete qaldy. Biraq, artynsha-aq onyń ne yzyń ekenin tanyp júregi ornyna tústi, turyp, artyna burylyp qarady. Ol ishinde tábárik saqtalǵan, sfınkstermen áshekeılengen búrony kózi shaldy. Sol-aq eken mynaý anasynyń jer betindegi aqyrǵy túninde marqumnyń boıtumardaı qasterlep kelgen hattaryn oqyp kóreıinshi degen oı sap ete qaldy. Solaı etse anasyna perzenttik yqylasyn kórsetetin bir kıeli paryzy oryndalyp, ony o dúnıede de bir qýantyp tastaıtyndaı bop kórindi.

Bular ájesi men atasynyń erterekte jazysqan hattary bop shyqty. Janna olardy kórmegen-di. Mynandaı azaly túnde olar da sher jutyp, shemen kókirek bolyp otyrǵan buny jeleı-jebep jatqan shyǵar. Endi mine, ortalaryndaǵy jańa ǵana o dúnıege aýǵan marqum anasy arqyly baıaǵyda kóz jumǵan ata-babamen bunyń arasynda da ózgeshe bir jumbaq mahabbat jeli qurypty.

Ol ornynan turyp, búronyń qaqpaǵyn ashyp, eń tómengi qobdıshasynan tekshelep-tekshelep uqyptap býǵan, áldeqashan sarǵaıyp ketken hattardyń onshaqty býmasyn sýyryp aldy. Bular tek baǵzy babalardan qalǵan kónetoz búrolardan ǵana tabylatyn, oqysań kóne zamannyń ıisi ańqyp qoıa beretin tym eski hattar eken.

Birinshisi "Kishkene shybynym meniń", — dep bastalyp edi, ekinshisiniń eń alǵashqy sózi: "Janym meniń", bolyp shyqty; sosynǵylary hat jazylǵan adamnyń qyz, boıjetken, jas kelinshek bop ózgerýine baılanysty "balapanym", "sáýletaıym", "jan balam", "qymbatty balam" "Qymbatty Adelaıda", "Qymbatty qyzym" sıaqty bop, qyryq qulpyryp kete barypty.

Bárinen de ystyq mahabbat, aqpeıil yqylas kórinip tur; qaı-qaısysy da "papań talyqsı beredi", "Gortenzıa saýsaǵyn kúıdirip aldy", "Tyshqan ustaǵysh mysyǵyń úlken boldy", "aýlanyń on jaǵyndaǵy shyrshany shaptyryp tastadyq", "mamań shirkeýden qaıtyp kele jatyp duǵalyǵyn joǵaltyp apty, ózi bireýler urlap aldy dep soǵady" tárizdi, bógde jurtqa usaq-túıek kóringenmen, ózderi úshin erekshe mańyzdy úı ishiniń habarlaryna lyqa toly. Bul hattarda Jannanyń jyǵa tanymaǵanymen, bala kúninde attaryn emis-emis estigen adamdary jaıly da sóz bolady. Oǵan sol baǵzy kúnderdiń egjeı-tegjeıli habarlary asa mańyzdy jańalyq bop kórindi. Onyń bári sol kúnderdiń eń jumbaq qupıasyna, mamasynyń júrek qupıasyna bastap aparatyn tárizdi. Ol uzynynan sulap túsken óli denege bir qarap aldy da, onyń kóńilin jubatyp, eliktirgisi kelgendeı, daýystap oqýǵa kiristi.

Al, hattardy bir-birlep tósektiń aıaq jaǵyna qoıa berdi; olardy gúl salǵandaı qyp, tabytqa birge salý kerek eken dep te oılady.

Janna taǵy bir býmany sheshti. Bul basqa bir adamnyń jazýy. Oqyp kórip edi — "Men seniń qushaǵyńnan tys jerde ómir súre almaımyn. Seni jan-tánimmen súıemin". Odan basqa bir aýyz sóz joq. Kim jazǵany da kórsetilmepti.

Ol ańyryp qaldy, qolyndaǵy hatty qyryq aýdara, qyryq tóńkerdi. Syrtynda: "Baronesa Le Pertúı de Voga", — dep jazylypty.

Ol endi ekinshi hatty ashty. "Búgin keshke, ol ketken boıda, kele qal. Bir saǵattaı birge bolamyz. Sheksiz súıemin".

Taǵy bir hatta: "Men bul túnde aljasqandaı bop, esimnen tanyp, qaıta-qaıta seniń atyńdy atap shaqyra berippin. Erniń-ernime jabysyp, kózińmen kózim tabysyp, qushaǵymda óziń turǵandaı bop kórindi. Men sóıtip arpalysyp júrgende sen sol álgi bir nemeńniń qasynda jatyrsyń-aý, ol saǵan ne degeniniń bárin istetip, ózimsinip, ózeýrep ıemdenip jatyr-aý degen oı kelgende, terezeden sekirip, mertigip ólgim kelip ketti", — dep jazylypty.

Janna myna shytyrmannan eshteńe túsinbeı qaıran qaldy.

Bul nemene taǵy? Mynandaı ólip-óshken mahabbat sózin kim-kimge kim týraly aıtqan?

Ol oqı berdi, oqı berdi. Bárinde de kúıip-janǵan mahabbat nazy jazylypty, jolyǵysqa belgilengen ýaqytty bildirtip alma, saq bol degen aqyl-keńester aıtylypty. Qaı-qaısysynyń sońynda da: "Hatty órtep jiberýdi umytpa!" degen tórt sóz tur.

Aqyr aıaǵynda ol qonaqasyǵa shaqyrylǵany úshin alǵys aıtqan ánsheıin sypaıygershilik hatyna kózi tústi. Jazýy jańaǵy hattardaǵy jazý. Biraq sońyna "Pol Ennemar" dep qol qoıypty. Baron baıaǵy zamandy esine alǵan saıyn meniń marqum dosym Pol dep aýzynan tastamaýshy edi, sóıtse sol Pol d' Ennemar myrza baronesanyń da janyndaı jaqyn dosy bolyp shyqty ǵoı...

Jannanyń oıyna kúdik qashty, birazdan soń ol kúdiginiń oryndy ekenine ábden senip te aldy. Ol bunyń anasynyń kóńildesi eken.

Sol boıda ol tizesindegi hattardy jorǵalap kele jatqan ýly jándikteı qaǵyp jiberdi de, ornynan yrshyp turyp, terezege umtyldy, alqymyna tyǵylǵan ashshy jábirge odan ári shydaı almaı jylap jiberdi. Sosyn kókiregin nala keýlep, qabyrǵaǵa arqasyn súıep, edenge otyra ketti. Óksigenin eshkim estimesin dep, terezeniń perdesimen aýzyn basyp, syǵyla jylady.

Ol búkil túndi solaı ótkizetin edi, kórshi bólmeden áldekimniń aıaǵynyń tyqyryn estip, atyp turdy. Bálkim, bul ákesi shyǵar. Álgi hattar tósekte de, edende de qopyrap shashylyp jatyr. Eger ol bireýin oqyp kórip, baıaǵy sumdyqty bilip qalsa ne bolǵany! Ol, sirá, bile me eken buny?

Ol júgirip baryp, ábden sarǵaıyp ketken kóne hattardy, anasynyń ata-anasymen jazysqan hattaryn da, kóńildesimen jazysqan hattaryn da, áli ashyp oqymaǵan hattardy da, búroda qalyp qoıǵan hattardy da qushaq-qushaq qyp jıyp alyp, kamınge bir-aq atty. Sosyn shyraqtyń bireýin tıgizip ot berdi.

Lapyldaı jónelgen jalynnan búkil bólme, tósekte jatqan óliktiń júzi túgel jarqyrap, terezedegi appaq perdege aq jamylǵynyń astyndaǵy qaqıyp qatyp qalǵan zor deneniń qyrynan qaraǵandaǵy qap-qara kóleńkesi tústi.

Kamınde tek bir ýys kúl ǵana qalǵanyn kórgen soń, Janna óliktiń mańyna jolaǵysy kelmeı, ashyq turǵan terezeniń aldyna baryp otyrdy da, qos qolymen betin basyp:

— AH, mama! Mamajanym! Baıǵus mamam! — dep óksip-óksip jylap jiberdi.

Kenet oǵan taǵy bir qorqynyshty oı keldi. Eger anasy ólmeı, tek uzaq uıqyǵa ketken bop, dál qazir ornynan atyp túregelip sóıleı jónelse ne bolmaqshy? Onyń mynandaı masqara qupıasyn bilip alǵany perzenttik mahabbatyna salqynyn tıgizip júrmes pe eken? Sonda bul baıaǵysynsha erkelep moınyna asylyp, betinen súıe ala ma? Burynǵysyndaı ony áz-áýlıe kórip, qurmetteı ala ma? Joq. Baıaǵy kún endi qaıtyp oralmaıdy. Soǵan kózi jetkende kókiregi qars aıyrylyp ketkendeı boldy.

Juldyzdar bozaryp, túnnen de bereke qashty. Tańǵy samal esti. Teńizge súńgip shyǵyp kókjıekke asylyp turyp qalǵan kún kózi aıdyń betin aq marjanǵa toltyrdy da jiberdi.

Jannanyń esine baıaǵyda Terektige kelgendegi osylaı uıyqtamaı ótkizgen alǵashqy tún tústi. Ol endi sonaý alysta qapty, odan beri dúnıeniń bári ózgerip ketipti, alańǵasar balalyq muny ábden jer soqtyra aldapty...

Aspan kózdiń jaýyn alatyndaı asa kórkem qyzǵylt nurǵa boıaldy. Ol jer men kókke shuǵylasyn qatar shashyp kóterilip kele jatqan jańa kúnge bir keremet kórgendeı telmire qarady. Osyndaı nur-shuǵylaǵa bólengen jaryq jalǵanda qýanysh pen baqyttyń qalaı joqtyǵyna qaıran qaldy.

Esiktiń tyrsyldaǵanyna selk ete túsip edi, Júlen kirip keldi.

— Al, qalaı? Ábden sharshaǵan shyǵarsyń? — dep surady ol.

Janna jaı ánsheıin "joq" deı saldy, biraq jalǵyzdyqtan qutylǵanyna qýanyp tur.

— Endi baryp, kóz shyrymyn al.

Ol anasyn qaıǵy men qasiretten albyraı órtenip turǵan yp-ystyq erinderimen uzaq-uzaq súıdi de, bólmesine uıyqtaýǵa ketti.

Ol kúni ólim jóneltýdiń sharýalarymen ábiger boldy. Baron keshqurym keldi, áıeliniń ólimine qatty qaıǵyrdy.

Baronesa erteńine jerlendi. Janna marqumnyń mup-muzdaı mańdaıynan aqyrǵy ret bir súıdi de, jol-joranyń bári jasalyp tabyttyń qaqpaǵy jabylǵan soń, bólmesine zyta jóneldi. Kóp uzamaı janazaǵa shaqyrylǵan adamdar da kele bastady.

Jılberta eldiń eń aldymen jetip, botadaı bozdap, qurbysynyń kókiregine bas qoıdy. Terezeniń aldynan kelip jatqan ózge kúımeler de kórindi. Vestıbúlden dabyrlasqan daýystar estildi. Bólmege Janna tanı qoımaıtyn óńsheń qara jamylǵan áıelder birinen soń biri shubatylyp kirip jatyr. Markıza de Kýtele men vıkontessa de Brızvıl ony betinen súıdi.

Kenet tý syrtyna kep keńkildep jylap turǵan Lızon apaıǵa kózi tústi. Janna ony da aımalap, betinen súıip edi, kári qyz qapelimde esinen tanyp qala jazdady. Qara kıinip, jurttyń munshama kóp jınalǵanyna asa razy bolyp júrgen Júlen kirdi. Ústi-basy muntazdaı. Ol áıelimen sybyrlasyp aqyldasa bastady.

Qupıalap:

— Zıaly qaýymnyń bári jıyldy. Marqumnyń janazasy asa kelisti ótkeli tur, — dep qoıdy.

Hanymdarǵa mańǵaz ıilip taǵzym etip, shyǵyp ketti. Janaza shyǵarylyp jatqanda Lızon apaı men Jılberta Jannanyń qasynda boldy.

Grafınıa ony qaıta-qaıta betinen súıip:

— Beıshara dosym-aı! — deı berdi.

Áıelin áketýge kirgende, graf de Fýrvıl óz anasyn jerlep kep turǵandaı, keńkildep jylap jiberdi.

X

Endigi kúnder qaıǵymen ótti. Janyndaı jaqyn adamyń máńgilikke ǵaıyp bolyp, úıindi qulazytyp ketken tunjyraǵan muńly kúnder, marqumnyń tirisinde ustap-tutynǵan ár nársesi kózińe shoqtaı basylyp, janyńa jaraqat naızasyn bir súńgip alatyn azaly kúnder ázer jyljyp ótip jatyr. Keıde qaraptan-qarap otyryp, ótken-ketken oıyńa oralǵanda, ishi-baýyryń eljirep júre beredi. Mine, mynaý, qonaqjaıda qalyp qoıǵan kreslosy, qol shatyry, qyzmetshi áıel jınamaı umytyp tastap ketken áne bir stakan da sonyki. Qaı bólmege kirseń de, shashylyp jatqan sonyń dúnıeleri; qaıshysy, bıalaıy, betterin tuqyl tyrnaqtarymen syzǵylap tastaǵan kitaby. Áıteýir sonyń qaı-qaısysy da qaıdaǵy-jaıdaǵy maıda-shúıde bir oqıǵany esińe sap ótkizedi de, janyńdy taǵy bir ret astan-kesten qyp ketedi.

Osy úıdiń óne boıynan onyń daýsy da estilip turatyn sıaqty. Tipti osy úıden betiń aýǵan jaqqa beze jónelgiń, sóıtip, myna qorshaýdan birjolata qutylǵyń keledi. Biraq, jalǵyz sen ǵana emes, ózgeler de osynda tap osyndaı sher jutyp, zar qaýyp turyp jatqan joq pa? Endeshe, sen de solardaı bop kúldi-kómesh kún ótkizýin kerek qoı.

Onyń ústine, Janna anada baıqaýsyzda ashqan masqara qupıasynan áli esin jıa almaı júrgen-di. Ol oǵan sheshilmeıtin sher-shemen, Qap taýyndaı qasiret bop jabysqan-dy. Sol bir masqara qupıa buny bylaıǵy jurtqa bettetpeı, ylǵı shetke, ońashaǵa yǵystyra berdi. Adamdarǵa degen ystyq yqylasy, aqaýsyz senimi eń sońǵy sengen adamymen birge ólip, birge kúıredi.

Ákesi birazdan soń meken aýystyryp, anda-munda júrip turyp, kún ótken saıyn eńsesin eze túsken qaıǵydan bir silkinip qaıtpaq bop, ketip qaldy.

Aýyq-aýyq ıeleriniń birin baqıdyń uzaq jolyna attandyryp sap turatyn úlken úı úırenshikti mımyrt tirligine qaıta kiristi.

Bir kúni Pol aýyryp qaldy. Burynǵy ma, Jannanyń esi endi shyqty, ol on eki kún boıy uıyqtamaı, nár tatpaı qoıdy.

Uly aýrýynan áldeqashan jazylǵanmen, Janna ol da óledi eken degen úreıli oıynan áli aıyqqan joq. Ondaı kúnge dýshar bolsa, bunyń kúıi ne bolmaq? Endi onyń kóńilin taǵy da qursaq kótersem eken degen kómeski tilek jaılady. Kóp uzamaı qasymda bir ul, bir qyzym bolar ma edi degen baıaǵy armany ony qaıtadan meńdep aldy. Ol arman endi jatsa da, tursa da esinen qalmaıtyn ańsarǵa aınaldy.

Biraq, Rozalı oqıǵasynan keıin ol Júlennen irgesin aýlaq salyp ketken-di. Mine, endi, qazirgideı jaǵdaıda qaıta qaýyshý tipten múmkin emes sıaqty bop kórindi. Júlen búginde kóldeneń oljanyń sońyna kóp túsip júr. Onysyn bul jaqsy biledi. Sondyqtan da, ol endi meni de qushaqtaıdy-aý degen oıdyń ózinen ǵana júregi aınyp azar da bezer bolatyn-dy.

Degenmen qazir onysyna da tózer túri bar. Tek ana bolsam degen ańsary tezirek oryndalsa eken. Biraq, ol aralyǵyndaǵy baıaǵy jarastyqtyń burynǵy qalpyna qalaı keletinin tipti kózine elestete de almaıdy. Eger kúıeýi munyń kóńili nege shaýyp júrgenin ózi sezip qalsa, onda bul oǵan jábirlenip óler edi. Joq, onyń oıyna mundaı nárseniń kirip te shyqpaıtyny birden-aq kórinip tur.

Bul tipten álgindeı armanynan bezer de edi, biraq tún balasy jókeniń túbinde Polmen birge oınap otyrǵan kishkene qyz túsinen shyqpaı qoıdy. Keıde ornynan atyp turyp, bir aýyz sóz aıtpastan kúıeýiniń bólmesine kirip barǵysy kelip te ketedi. Tipti eki ret onyń esigine deıin urlanyp baryp, ar jaǵyna uıalyp, júregi atsha týlap, sol boıda keıin qaraı qasha jónelgeni bar.

Baron ketip qaldy, mamasy dúnıe saldy. Jannanyń endi senip, syryn aıtyp, aqyldasar adamy da joq. Ol abat Pıkoǵa baryp, táýbege kelip, álgi oıyn aıtyp, aqyldaspaqshy boldy.

Ol barǵanda, abat jemis aǵashtary ósken kishkene baqtyń ishinde duǵalyq kitabyn oqyp otyr eken.

Birer mınýt anany-mynany áńgime qyp otyrdy da, kenet Janna qulaǵyna deıin qyzaryp, kibirtiktep:

— Abat myrza, men sizdiń aldyńyzda táýbege keleıin dep edim, — dedi.

Ol buǵan ań-tań bop, kózildirigin kóterip, júzine qarady da, kúlip jiberdi.

— Biraq, sizdiń sonshama aryńyzdy qınaıtyndaı aýyr kúnáńiz bola qoıar ma eken?

Janna odan beter qysyldy.

— Joq, men jaı ánsheıin aıta salýǵa dátim barmaıtyn bir qıyn máseleniń tóńireginde keńes suraı kelip edim, — dedi.

Abattyń júzindegi aq peıil kúlki lezde dinı qaıratkerdiń susty sabyrlylyǵyna aýysty.

— Endeshe júr, qyzym. Men sizdi táýbehanada tyńdaıyn.

Janna barǵysy kelmeı, kidirip qaldy, ol osyndaı suryqsyz áńgimeni áýlıe úıdiń kıeli qabyrǵalarynyń arasynda otyryp aıtýǵa uıatsyndy.

— Men munda kelgen sharýamdy sizdiń anaý bastyrmańyzdyń astyna baryp-aq aıtaıyn, — dedi.

Olar aıańdap bastyrmaǵa keldi. Janna sózin neden bastaryn, qalaı aıtaryn bilmedi. Ekeýi de oryndyqqa otyrdy.

Sol jerde ol táýbesine kelgen adamdaı áńgimesine kiristi.

— Kıeli ákeı...

Sosyn taǵy da múdirip, "kıeli ákeı" dep qaıta bastaı berip, uıalyp úndemeı qaldy. Abat qolyn taraqtap kútip otyr. Sosyn áıeldiń birdeńeden qysylyp qalǵanyn baıqap:

— Sonshalyqty ol ne jaı edi, qyzym. Qysylmańyz, aıta berińiz, — dedi.

Sol-aq eken Janna ólerdeı qoryqqan nársesimen betpe-bet kep, esi shyǵyp ketken qorqaqtaı, aıaq astynan batyl bop ketti.

— Kıeli ákeı, men ekinshi ret perzent súıgim kelip edi.

Abat bul sózinen eshteńe uqpaı qap, jaýap qaıtarmady. Endi Janna odan ári sóz taba almaı, qysyla-qymtyryla, álgi áńgimesin túsindirýge kiristi.

— Men qazir japadan-jalǵyz qaldym. Ákem men kúıeýim ózara jaraspaı júr. Anam bolsa, dúnıe saldy. Endi... — Ol daýsy dirildep, sybyrǵa kóshti —...Jaqynda ulymnan da aıyrylyp qala jazdadym. Odan aıyrylsam, kúnim ne bolmaq?

Janna sosyn úndemedi. Sváshennık ań-tań bop júzine qarap qalypty.

— Al, sonda ne tileısiz?

— Men taǵy da perzent súıgim keledi.

Óziniń aldynda eshteńeden qysylyp-qymtyrylmaıtyn sharýalardyń ospadarsyzdyǵyna ábden eti úırenip qalǵan abat onyń bul sózine basyn shaıqap, qýaqy jymıyp qoıdy.

— Meniń oıymsha, bul ózińizdiń qolyńyzdaǵy sharýa emes pe?

Janna kúnádan pák kózderimen bir jalt etip qarady da, qaıtadan uıalyp qap:

— Biraq... ózińiz bilesiz ǵoı... Anadaǵy qyzmetshi qyz oqıǵasynan keıin biz ekeýmiz eki bólek turamyz, — dep kúbirledi.

Derevnányń betimen ketken beıbereket saltynan basqa eshteńe kórmegen abat mynandaı syrǵa qaıran qalyp, jas áıeldiń kóńilinde bir kúıki sezim oıanyp júr eken dep oılap, oǵan ári músirkep, ári peıili túsip bir qarap aldy.

— Sizdiń áńgimeńizge endi túsindim. Álgindeı tiri jesir tirshiligińiz janyńyzǵa batady eken ǵoı. Sap-saý jas áıelsiz. Olaı bolýy ábden tabıǵı nárse.

Ol taǵy da kúlimsirep, derevná din basysynyń saıqymazaq ádetimen Jannanyń qolynan sıpady.

— Sharıǵat ondaıǵa yqtıar etedi. "Nekeli áıeldiń ǵana erkekti kókseýge qaqysy bar" dep, kitaptyń ózinde jazylǵan. Sizder baıaǵyda shalqam egý úshin nekelespegen shyǵarsyzdar. Solaı emes pe?

Janna qapelimde onyń nege meńzep otyrǵanyna túsine almady. Túsingen kezde eki beti órtteı qyzaryp, kózine jas tolyp ketti.

— Kúre myrza, ol ne degenińiz? Qalaısha solaı oıladyńyz... Jo... joq... táńirim saqtasyn, olaı emes...

Kómeıine óksik tyǵylyp, sóıleı almady. Kúre onysyna ań-tań bop, jubatý aıta bastady.

— Jaraıdy, jaraıdy. Men sizdi jábirlegim kelgen joq. Ánsheıin ázilge aıtqanym ǵoı. Ózi adal adamnyń ázildeı beretin ádeti emes pe? Esh ýaıymdaýshy bolmańyz, Júlen myrzamen ózim sóılesem.

Janna qandaı jaýap aıtaryn bilmedi. Endi ol abat myna túrimen búldiredi eken, ol osy iske aralaspaı-aq qoısa eken dep úreılendi. Biraq, ol kúdigin aıta almady.

— Rahmet, kúre myrza, — dep kúbir etti de, ketýge asyqty.

Arada taǵy da bir apta ýaqyt ótti. Janna ony sarǵaıa sarylyp ázer ótkizdi.

Bir kúni keshqurym dastarqan basynda Júlen baıaǵy tatý-tátti kúnderindegideı sál nársege ázil aıtyp, kúlip qaıta-qaıta bunyń júzine qaraǵyshtaı berdi. Ol tipti buny oıyn-shyndy aıalap-aımalap, qolpashtap ta qoıatyndy shyǵarypty.

Úlken saıajoldyń boıynda qydyryp júrgende, qulaǵyna:

— Jurt bizdi tatýlasypty desip júr ǵoı, — dep sybyrlady.

Janna jaýap bermedi, shóp basyp ketken jerdegi eski súrleýdiń kómeski sulbasynan kózin almaı keledi. Mamasynyń aıaǵynan túsken mynaý iz sıaqty ol týraly estelikter de birte-birte joǵalyp, bulyńǵyr tartyp barady. Janna jaryq jalǵanda jalǵyz ózi qalǵandaı aıaq astynan kóńili qulazyp qapalanyp ketti.

— Óz basym buǵan óte qýanyshtymyn, — dedi Júlen. — Men tek taǵy da renjisip qalamyz ba dep jolamaı júr edim.

Kún batyp barady. Jyp-jyly tymyq kesh ornady. Janna jarynyń omyraýyna basyn tyǵyp, qaıǵy-qasiretin aıtyp, muńyn shaǵyp jylaǵysy kelip alaburtty. Kómeıine jas keptelip, óksip-óksip aldy. Sosyn qushaǵyn jaıyp, Júlenniń baýyryna tyǵyldy.

Ol aǵyl-tegil jylap jatyr, al Júlen onyń jelkesine qarap, ańyryp qalypty. Áıeli betin bunyń keýdesine kómip jiberip, aıyrylar emes. Ol áıelim meni áli de báz-baıaǵysynsha jaqsy kóredi eken-aý dep oılap, músirkep, shashyn súıip aldy.

Olar úıge ún-túnsiz qaıtty. Ol kúngi túndi ekeýi birge ótkizdi.

Súıtip, olar burynǵy qalyptaryna tústi. Júlen jaı ánsheıin óz moınyndaǵy bir paryzdy atqaryp júrgendeı sezindi, al Janna ony áıteýir osylaı bolýǵa tıisti bolǵan soń amalsyz istep júrgen sharasyzdyqtyń sharýasy dep sanady. Ol qalaı ekiqabat bolsa, solaı myna qarym-qatynasty qaıta tyıyp tastaýǵa bekindi.

Kóp uzamaı ol, qansha mán bermeýge tyryssa da, kúıeýiniń aıalap-aımalaǵanynda baıaǵydaı emes, bir túrli qulyqsyzdyq baryn baıqap qaldy. Bul onyń ym-jymy bir, etene zaıybynan góri, ánsheıin ýaqyt ótkizip júrgen kóldeneń kóńildesi sıaqty.

Janna osynyń bárin qalt jibermeı, túgel ańǵardy. Shamasy, bul qursaq kóterse, aralaryndaǵy az kúngi yqylas óz-ózinen óship qalar túri bar.

Bir kúni ol Júlennen:

— Sen baıaǵydaı emes, emirene súımeısiń ǵoı, — dep surady.

Kúıeýi qarq-qarq kúldi.

— Túsinbeıtin nesi bar, sen ekiqabat bop qalmasyn deımin de.

Ol shoshyp ketti.

— Sonda endi balaly bolǵyń kelmeı me?

Júlen buǵan shynnan da aıran-asyr bop, toqtap qaldy.

— Sen ne dep barasyń óziń? Aljasqannan saýmysyń? Taǵy da bala kótergiń kele me? Joq, joq. Bireýiniń de ermek bop júrgeni jetpeı me! Oǵan da aqsha kerek. Ekinshisine neden zárý bola qaldyń. Táńir jarylqasyn, qoı endi.

Janna ony tas qyp qysyp ap, shópitip súıe bastady, ara-arasynda úzdigip:

— Jaryǵym, jalynamyn, meni taǵy da bir ret ana qylshy, — dep qıyldy.

Kúıeýi buǵan jábirlenip qalǵandaı, burqan-talqan boldy.

— Sen osy shynynda da aqylyńnan aljasqan shyǵarsyń. Mynadaı aqymaqtyǵyńdy qoı degesin qoı endi!

Janna odan ári úndemedi, kóksegen baqytyna aılamen jetkisi keldi.

Endi ol ony qushaǵynda kóbirek ustaýǵa tyrysty. Bir essiz dúleı qushtarlyq bılep alǵan bop, ony ólip-óship qushtarlana qushyp, súlikteı jabysyp jibermeıtin boldy. Ár túrli aıla-sharǵy da istedi. Biraq kúıeýi báribir elitip elige qoımady.

Endi ol qashan degenine jetpeı, boı bermeıtin bop, órship bara jatqan qushtarlyq qusasynan dińkesi ábden quryp, abat Pıkoǵa qaıta bardy.

Abat tańerteńgi asyn endi ǵana iship bolyp, qyzara bórtip otyr eken. Onyń júregi búginde tamaqtan soń biraz ýaqyt entigip qalatyn minez shyǵaryp alǵan-dy. Ózi arasynda júrgen sharýanyń ne bop tynǵanyn bilgenshe asyqqan túri bar, Jannany kóre sala: "Al, qalaı bolyp jatyr?" — dep surady.

Janna da qazir burynǵy uıalshaqtyǵyn tastap batyr bop ketipti, áńgimeni birden tótesinen bastady.

— Kúıeýim endi balaly bolýdan qashady.

Abat táýbehanada talaılardyń tósek qupıasyn tyńdaıtyndaı, qunyǵyp alǵan minezimen:

— Qalaısha? — dep qyzyǵa surady.

Jannanyń jańaǵy táýekeli muqap, myna suraýǵa qalaı túsinerin bile almaı abyrjyp qaldy.

— Sol.. Meni ana qylýdan bas tartty.

Abat mundaı-mundaı nárselerge ábden qanyq edi, birden túsine qoıdy; alaıda, ózi ondaı qyzyqtan maqurym qalǵan erkektiń álgindeı áńgimege aıryqsha qushtar keletin ádetimen, barlyq jaıdy tápteshtep suraı bastady.

Sosyn sál oılanyp alǵan raı tanytty da, astyqtyń qaıtkende bitik shyǵatynyn túsindirgen adamsha buǵan endi qandaı aıla isteý kerek ekenin aıta jóneldi.

— Qyzym, sizdiń jalǵyz-aq amalyńyz bar, ol — ony júkti bop qaldym dep aldaý. Sonda ol saqtanǵanyn qoıady. Bala kótergińiz kelse, solaı isteńiz.

Janna tóbesine deıin dý qyzaryp ketti, biraq neden bolsa da taıynbaýǵa bel býyp:

— Al onyma senbeı qoısa, qaıtem? — dep surady.

Kúre adamdarǵa qalaı jón kórsetip, qalaı qolǵa ustaýdy ábden biletin-di.

— Ekiqabatpyn dep jurtqa ońdy-soldy jar shashyńyz da júrińiz! Sonda ol da senetin bolady.

Sosyn bul aılasynyń tigisin jatqyzyp.

— Sizdiń olaı etýge ábden qaqyńyz bar. Shirkeý áıel men erkektiń adamzat urpaǵyn kóbeıtetin ara-qatynasyna ruqsat etedi, — dep qoıdy.

Janna bul aqylǵa qulaq asyp, Júlenge óziniń júktimin be degen kúdigin aıtty: Ol birden yrshyp ketti.

— Ótirik! Múmkin emes!

Janna nege kúdiktengen sebepterin aıtyp kórip edi, Júlen júregin ornyqtyrǵysy kep:

— E, onda áli eshteńe emes eken. Biraz ańysyn ańda, — dedi.

Endi ol kún saıyn tańerteń:

— Haliń qalaı! — dep surap turatyn boldy. Janna da miz baqpady.

— Ázir onsha bildire qoıǵan joq. Biraq ekiqabat ekenime kózim ábden jetedi, — deı salady.

Júlen endi abyrjı bastady, óńinde kúmánnan góri ókinish basymyraq.

— Túkke túsinsem buıyrmasyn. Qalaı bala bola qalǵanyna qaıranmyn, — deı beredi.

Kóp uzamaı Janna bul jańalyǵyn jurttyń bárine jarıa qylady, bir ish eseptermen tek Jılbertaǵa ǵana aıtpady.

Alǵashqyda úreıli habardy estip alyp, Júlen onyń mańyna jýymaı ketken-di. Solaı biraz qashaqtap júrdi-júrdi de, bir kúni ashýlanyp:

— Qudaıdyń kútpegen kenshiligine tap bolǵan ekenbiz, — dep, qoldy bir-aq siltep, áıeliniń bólmesine qaıtadan keletindi shyǵardy.

Kúreniń aıtqany aýmaı-tókpeı keldi de qoıdy. Jannaǵa qursaq bitti.

Endi ol osynsha mol qýanyshqa keneltken kózge kórinbeıtin qudiretke sheksiz rıza bop, táýbe qyldy, budan bylaı erkekten aýlaq júrýge ant berip, tún saıyn esigin ishinen kilttep ap jatatyn boldy.

Onyń qýanyshy qoınyna syımady, anasynyń azasy osynsha tez bitkenine ózi de tańǵaldy. Ol bul qasiretten ómir baqı jubanbaspyn deıtin edi, arada eki aı ótpeı jatyp, jan jarasy jazyldy da ketti. Kóńilinde qaıǵynyń shalqı soqqan tútinindeı bop, jeńil-jelpi muń ǵana qalypty. Ol keleshekten eshteńe kútpeıdi. Balalary er jetip, buny sheksiz súıetin bolady. Sosyn ol kúıeýin eshqandaı esine de almastan, dúnıe aýyp kete barady.

Qyrkúıektiń aıaq kezinde, bir apta kıse de, qylaý túspegen appaq sýtanasyn shubaltyp, abat Pıko óziniń ornyna taǵaıyndalǵan abat Tolbıakty tanystyrýǵa bularǵa ádeıi qonaqqa keldi. Ol alasa, aryq jas sváshennık eken, pań sóıleıdi, tóńiregin kúńgirt kóleńke kómgen shúńirek kózi jan qushtarlyǵyn jarıa qylyp turǵandaı.

Burynǵy kúre Godervılge dekan bop aýysypty. Janna onyń bul aradan ketetin bolǵanyna shynynan qınalyp qaldy. Osy bir etjeńdi jýan kisimen kúıeýge shyqqaly etene aralasyp ketken-di. Nekesin qıǵan da, Polge at qoıǵan da, baronesanyń janazasyn shyǵarǵan da sol edi. Jýan qarnyn zorǵa kóterip júretin osy bir adamdy Etreta fermalarynan endi qaıtyp kóre almaıtyny janyna qatty batty. Onyń shynaıy aq kóńil minezin de unatýshy edi.

Laýazymynyń kóterilgenine qaramastan, úırengen ólkeden ketetin bolǵanyna o da onsha qýanyshty emes eken.

— Vıkontessa, bul aradan ketý maǵan da ońaı tıip turǵan joq. Attaı on segiz jylym osynda ótti. Árıne, qaýymy da tap pálendeı kóp qaýym emes. Shetinen qudaıdan habarsyzdar. Erkekter jaǵy din degende, sirá, selsoq, áıelderiniń de qudaı súıer qulyqtary shamaly. Qyzdary qashan ishi bultıǵansha, neke qıdyrýǵa kelmeıdi. Neke gúliniń de baǵasy bes tıyn. Soǵan qaramastan osy ólkege ábden baýyr basyp ketip em.

Jańa kúre álgi áńgimege kópe-kórneý narazy bop, qyzaraqtap qaldy. Kenet:

— Meniń tusymda bári de ózgeshe bolady, — dep dúńk ete tústi.

Ústine túgi qyrylǵanmen, muntazdaı tap-taza sýtana kıgen osy bir jadaý adam syrtynan qaraǵanda ashýshań balaqan sıaqty.

Abat Pıko kóńildengende adyraıa qaraıtyn ádetimen:

— Bilesiz be, abat, qaraýyńyzdaǵy pende bitkenniń bárine kisen salyp qoımasańyz, aıtqanyńyzǵa júrgizip, aıdaǵanyńyzǵa kóndire qoıý qıyn-aý. Tipti sol kisenniń de septigi tıe qoıýy eki talaı, — dep kúldi.

Jas sváshennık zildene jaýap qaıyrdy.

— Ony áli kórermiz.

Al, kári kúre nasybaıyn ıiskep turyp, jymıyp qoıdy.

— Biraz istep kórgesin, bul aımaqtan alǵan tájirıbeńiz álgi arynyńyzdy basady áli.

Áıtpese, eshteńe bitire almaısyz. Onysyn shirkeýdiń esiginen ýaqtyly attap turatyn azyn-aýlaq dindarlardyń ózin úrkitip jiberesiz. Bar bitiretinińiz sol ǵana. Abaılańyz, mundaǵy adamdar qudaıǵa qulshylyq etkenmen, shetinen buzaqy keledi. Shirkeýde namaz oqyp jatqanda, qursaq tusy jýandap ketken qyz kórsem, ishimnen: "E, bizdiń qaýymǵa taǵy bir adam qosylady eken" deımin de, álgi qyzdy kúıeýge bergenshe asyǵam. Ýaǵyz aıtyp jurtty kúnádan bezdire almaısyz. Odan da bosqa aram ter bolmaı, qyzdy arandatqan jigitti tezirek taýyp ap, óz sábıiniń anasyn abyroısyz qaldyrmaýǵa kóndirip baǵyńyz. Odan basqa jolyn oılap bekerden-bekerge basyńyzdy qatyrmańyz, abat.

Jańa kúre júzin sýytyp:

— Ekeýmizdiń kózqarasymyz kereǵar eken, daýlaspaı-aq qoıalyq, — dedi.

Endi abat Pıko derevnásyn, shirkeýdiń terezesinen kórinip turatyn kók teńizdi, ketip bara jatqan kemelerge qarap, duǵa kitabyn oqyp qydyratyn júlgelerdi aıtyp, kóńili bosap, kózine jas aldy.

Eki sváshennık ketetin bop taǵzym etti. Shal jylarman bolyp otyrǵan Jannanyń betinen súıdi.

Bir aptadan soń abat Tolbıak qaıta keldi. Ol óz memleketiniń tizginin qolyna endi alǵan jańa bıleýshideı-aq, jasap jatqan ózgeristeri jaıly jelpine sóıledi. Sosyn vıkontessanyń jeksenbi kúngi namazǵa, úlken-úlken jıyndardyń bárine qalmaı qatysyp turýyn ótindi.

— Siz ben biz osyndaǵy qaýymdy basqaryp, olarǵa elikteýge turarlyq jaqsy ónege kórsetýge tıispiz. Jurtqa yqpalymyz bolsyn desek, qurmettesin desek, aýzymyzdyń bir bolǵany durys. Eger shirkeý men saraı odaqtassa lashyqtardyń dymy qurıdy, — dedi.

Janna qudaıǵa tek ánsheıin soqyr senimmen ǵana bas ıetin. Ol da ózge áıelderden dinge qansha ish tartqanmen, baıaǵy monastyrdaǵy úırengen ádetimen sharıǵattyń sharttaryn shala-sharpy ǵana oryndap júretin-di. Óıtkeni, erkin oıdyń adamy baron bunyń dindarlyǵynyń áldeqashan kúlin kókke ushyryp edi.

Abat Pıko onyń sol az nıetiniń ózine de rıza bop, kóp jazǵyra bermeıtin-di. Al, onyń jańa izbasary bir jeksenbide ony shirkeýde kóre almaı qalǵanda, zirkildep úıine júgirip keldi.

Ol shirkeýmen qarym-qatynasyn shıelenistirgisi kelmeı, alǵashqy aptalarda jaı ánsheıin iltıpat kórsetken bop, baryp turýǵa ýáde bergen-di.

Sóıtip júrip ol shirkeýge baryp turýdy ábden ádetke aınaldyryp aldy. Osy bir óktem de áýpirim jadaý abattyń yqpalyna qalaı túsip ketkenin ózi de ańǵarmaı qaldy. Ol buny shamasy, bir betkeı ójet fanatızmimen baýrap alsa kerek. Jańa kúre bunyń boıyndaǵy kez kelgen áıelge tán dindar sezimdi dál basa bildi. Jannaǵa osy bir jas óspirim balanyń bir betkeı ójettigi, muqalmas qajyry, miz baqpaıtyn qataldyǵy, sezim sergeldeńderin ólerdeı jek kóretin, kúndelikti kúıbeń tirlikke atymen moıyn burmaıtyndyǵy, qudaıdy ólip-óship súıetini, tipti susty sózderi - bár-bári tek beınetqor adamǵa ǵana tán aıryqsha, artyqsha qasıetter bolyp kórindi, ómirdiń talaı taýqymetin tatyp, ábden túńilip ketken ony táńiri qyzmetshisi bozbala jigittiń qajymas qaısarlyǵy birden eliktirip áketti.

Ol Jannanyń barsha jan azabyn dinniń rıasyz abzal adal qýanyshtarymen baspaqshy bolyp, ony músirkeýshi Hrıstostyń músinine ertip apardy. Janna aıtqanyna kónip, táýbesine kelip, táńiriniń aıaǵyna basyn ıip taǵzym etti. Bylaı qarasan on bestegi jas baladaı bolǵanmen mynaý myǵym din basynyń aldynda ol ózin tym álsiz, tym áljýaz kishkene adamdaı kórdi.

Biraq, kóp ýaqyt ótpeı jatyp, búkil qaýym ony ólerdeı jek kórip aldy. Ol ózine óte qatal bolýmen qosa, ózgelerge asa keshirimsiz, tym qatygez boldy. Ásirese, mahabbat dese bar kárin tógip, shala búlinip qalady. Birde duǵa oqyp turyp, shirkeý ádeti boıynsha, mahabbatty jerden alyp, jerden sala bastady, aıtpaǵan balaǵaty, joldamaǵan qarǵysy qalmady, derevná adamdaryna jer jyrtýǵa qarsy ýaǵyz aıtyp, ábden qulaqtaryn sarsytty; ózi ıt etinen beter jek kóretin álgi nárselerdi aıtqanda yzaǵa býlyǵyp, jer tepkileı jóneledi.

Er jetken jigitter men qyzdar shirkeýde turyp, bir-birine urlana qarap qoıady, al álgindeı taqyrypqa ábden jetik ázilqoı sharýalar kók kóılek kıgen uldary men qara shapan jamylǵan áıelderin ertip, namazdan qaıtyp kele jatyp, jeksuryn kúreni súmireıte sileıtip baǵady.

Búkil aımaq dýyldasyp júr.

Jurt onyń táýbe ústindegi keshirimsizdigin, joqtan ózgege aýyr jaza kese salatyn qatygezdigin aıtyp sypsyńdaýmen boldy; abyroıyn saqtaı almaǵan qyzdardyń kúnálaryn atymen keshirmeı qoıǵan jaılary el arasynda san saqqa qubylyp, talaı-talaı qaljyńdardy taratty. Qudaıǵa qulshylyq etý saltanatynda eldiń bári júginip jatqanda, ıile almaı, oryndyqtarynda otyryp qalatyn qyzdardy kórgende jıylǵan jurt kúlkige keneletin boldy.

Kóp uzamaı ol ury qýalaǵan kúzetshi qusap, jolyǵysqa kelgen ǵashyqtardy ańdıtyn minez shyǵardy. Aı jaryq túnderi jol boıyndaǵy jyralardan, qoralardyń tasasynan, taý júlgelerinen, baýraıdaǵy sarǵaldaqtardyń arasynan talaı-talaı ǵashyqtardy qulaǵynan tartyp turǵyzyp, úrkitip qýyp júrdi.

Birde ol ózi kele jatqanda da ajyraspaı qoıǵan eki ǵashyqty kózi shaldy. Qyz ben jigit tastaq jyranyń boıynda qushaqtasyp kele jatqan-dy, kenet bir-birine kenedeı jabysyp, súıise qaldy.

— Toqtatyńdar, haıýandar! — dep aıqaı saldy abat. Jigit artyna jalt burylyp:

— Kúre myrza, jónińizge júrińiz, bizde sharýańyz bolmasyn! — dedi.

Sol-aq eken abat jerge eńkeıip, tas terip ap, ıt qýǵandaı kesekteı bastady. Olar saq-saq kúlip qasha jóneldi. Erteńine jeksenbi kúngi namazda ol mıhrabtan álgilerdiń atyn atap, jıylǵan el-jurttyń aldynda masqara qyldy.

Endi jigitter shirkeýge kelýdi atymen qoıdy.

Kúre beısenbi saıyn qonaqqa kelip, sársenbi saıyn dindes qaryndasymen syrlasýǵa soǵyp ketedi. Din jaıynda sóz bolyp, sharıǵat aıtysqanda Janna da kúre sıaqty ózin-ózi umytyp ketetin bolypty. Olar "mamamnyń saıajolynda" ekeýden-ekeý qydyryp júrip, hrıstos jaıynda, basqa da ánbıeler jaıynda, áýlıe qyz ben shirkeý ıeleri jaıynda ózderiniń ejelgi tanystaryndaı qıly-qıly hıkaıalar soǵady. Shytyrman máseleler qozǵalǵanda olar kilt toqtaı qap, dinı qıaldarǵa shomyp ketedi. Janna jyr sózindeı ústi-ústine atylyp jatqan túıdek-túıdek oılarǵa elitip qalady; al kúre sheńberdi sharshy dep dáleldep aram ter bop turǵan kisideı, san qıly dálelderdi birinen soń birin toǵyta beredi.

Júlen jańa kúrege zor qurmet kórsetip:

— Mine, naǵyz sváshennık degen osyndaı bolý kerek. Ol anaý-mynaýyna kóne qoımaıdy, — dep otyrady ylǵı.

Ol da jurtqa "ónege kórsetip", shirkeýge baryp, namazǵa jyǵylyp júrdi.

Qazir ol Fýrvılderge at qurǵatpaı kún saıyn baryp turatyn boldy, kúıeýimen birge ańǵa shyǵady. O da buny kórmese, otyra almaıdy. Grafınıa ekeýi tipti jańbyr jaýyp turǵan laısań kúnderi de atqa minip, qydyrysqa attanady.

Graf:

— Ekeýi de at dese esteri ketedi, meıli ol áıelime paıdaly bolady,. — dep qoıady.

Baron qarashanyń orta sheninde oraldy. Ol ábden qartaıypty, baıaǵysyndaı emes, tym momaqan tartyp, tunjyrap qasiretke bata beretin bop atymen ózgerip qaıtypty. Japadan-jalǵyz ótkizgen birneshe aı ony burynǵydan da meıirban qyp, qyzyn baıaǵysynan beter ólip-óship súıetin bolypty.

Janna oǵan óziniń jańa kózqarasyn, dinge degen yqylasyn abat Tolbıakpen dos-jar ekenin batyly baryp aıta almady. Biraq, baron sváshennıkti bir kórgende-aq jek kórip ketti.

Qyzy birde keshqurym:

— Jańa abatty qandaı adam dep oılaısyz? — dep suraǵanda:

— Baryp turǵan ınkvızatordyń naǵyz ózi! Syńaıy, asa qaýipti adam bolsa kerek,— dedi baron.

Ózi dostasyp ketken sharýalardan jas sváshennıktiń tym qatygez ekenin, tabıǵat zańy men adamdyq nápsige sonshama shúıiletinin estigende baron ony burynǵydan beter jek kórip aldy.

Ol fılosoftardyń tabıǵatty áz áýlıe kórip, qasterlep baǵatyn eski býynynyń ókili edi, eki jándiktiń qaýyshqanyn kórse de súısinip, panteısterdiń áldeqandaı jumbaq qudiretine táýbe qylatyn-dy; ol sol úshin de uly qubylysqa - ózi barsha erik, barsha yryq ataýlydan joǵary, barsha aqyl-oı, sana-sezimińnen óreli bolǵan soń, aldyna eshqandaı mán-maǵyna, maqsat-múdde qoımaı, shek-shekara degendi atymen bilmeı, tek jardaı men álemdi nur-shuǵylaǵa bólep turǵan kún kóziniń ǵana pármenine baǵynyp, ushan-teńiz keńistikte san qıly baǵyt-baǵdardaǵy, san qıly tulǵa-turpattaǵy ómirdi, jaryqty, jerdi, oıdy, ósimdikterdi, tasty, adamdy, aýany, haıýanatty, juldyzdy, tipti qudaı men jándiktiń ózin de - bárin birdeı ǵyp jarata beretin uly qubylysqa, kóz apara til tıgizetinine bola tym surqıa, tym zulym, tym qanisher, tym kúıki katolık táńirisine ólerdeı yza bolatyn-dy.

Barsha ósken-órken ataýly, tipti ómir men oı-sana da, aǵashtyń butaǵyndaǵy gúl men mıýadaı tabıǵat qushaǵynan ónip, ósip shyǵady. Sondyqtan da, baron ósip-órkendeýdi, kóbeıýdi búkil álemdik zań dep, eń uly ámirshiniń ózinen basqanyń eshqaısysynyń qolynan kelmeıtin qurmetti pármendi júzege asyryp otyratyn asa kıeli, asa qurmetti qubylys dep sanaıdy. Endi ol bir fermadan keıin bir fermany ómirdiń óziniń izine shyraq alyp túsken álgi bir áýleki sváshennıktiń sońyna sala bastady.

Janna onyń myna isinen qatty úreılenip, qudaıǵa jalbarynyp ákesine de jalynyp-jalpaıýmen boldy, biraq ol:

— Bundaı adamdarmen kúresý kerek. Ol bizdiń boryshymyz. Oǵan bizdiń qashan da qaqymyz bar. Mundaı-mundaılar adam emes azǵyn, — dep miz baqpaıdy.

Býryl tartqan jebeli murtyn tikireıtip ap, álgi sózin ústi-ústine qaıtalaı beredi.

— Bular azǵandar, eshteńeniń parqyn bilmeıdi. Olar bir aljasqan sumpaıy aqylǵa erip júr, aıtatyn qısyndary tabıǵatqa atymen jat.

Onyń "tabıǵatqa atymen jat" degen sózi qarǵystyń eń jamanyndaı qaterli estiledi.

Sváshennık janjaldyń ıisin myqtap sezgenmen, dáýletti úıdegi jas áıelge degen yqpalynan aıyrylyp qalmaý úshin báribir túbinde men jeńem ǵoı degen ish eseppen, syr aldyrtpaı shydaı berdi.

Onyń ústine onyń árdaıym basynan ketpeı júrgen bir oıy bar-dy: ol kezdeısoqta Júlen men Jılbertanyń kóldeneń júrisiniń izin shyǵardy, endi sony bir kúni túpkilikti áshkerelemekshi.

Birde ol Jannaǵa kelip, din tóńiregindegi uzynsonar áńgimeden keıin, odan óz oshaǵynyń basyndaǵy kesapatty qurtyp, eki adamdy kúnádan qutqarý jolyndaǵy kúreste ózine jaq bolýyn ótindi.

Janna túsine almaı, áńgimeniń ne týraly ekenin bilmek bolyp edi, kúre:

— Áli ashyp aıtatyn ýaqyt bola qoıǵan joq, kóp uzamaı taǵy bir soǵarmyn, — dep ketýge asyqty.

Bul oqıǵa derevnádaǵylar "bulyńǵyr qys" dep ataǵan kók sylpyldaq qystyń aıaq sheninde bolyp edi.

Birneshe kúnnen soń abat taǵy da keldi; el aldynda eshteńeden aıaǵynan aldyrmaı minsiz júrýge tıisti áldekimderdiń kelissiz qarym-qatynastary jaıly tumandatyp birdeńelerdi aıtty.

— Al, ondaı kúnádan habardar adam barlyq kúshin solardyń jolyna bóget bolýǵa jumsaýǵa tıisti, — dep bir saldy; ózi oıyna ózi eligip, ornynan turyp ketti. Sosyn Jannanyń qolyn alyp, aınalasyna kóz sala júrýin, álgi sózin jete uǵyp, buǵan qolǵabys jasaýyn surady.

Janna oǵan bul joly túsindi, biraq óziniń yń-shyńsyz úıiniń qandaı kesapatqa kılikkeli turǵanyn úreılene oılap, úndemedi; abattyń ne aıtyp otyrǵanyn óp-ótirik uqpaǵan boldy. Endi abat kúlbilteni qoıyp, tótesinen saldy.

— Vıkontessa, meniń úlesime bir aýyr mindet tıip otyr, biraq odan bas tartýǵa qaqym joq. Meniń qyzmet babym sizge ózińiz kedergi turar bir jaıdy málimdeýime májbúr etedi. Súıtip, siz kúıeýińizdiń de Fýrvıl hanymmen kúnákar qarym-qatynasta ekenin bilip qoıyńyz.

Jannanyń endi amaly quryp, basy salbyrap ketti. Abat ony da mise tutpady.

— Al, sonymen ne istemekshisiz? — dep surady.

— Ne isteýim kerek, abat myrza? — dep mińgirledi Janna.

— Mundaı zańsyz qushtarlyqtyń jolyn bógeýińiz kerek, — dep kesip-pishti kúre.

Janna kóziniń jasy mólteńdep, taýsyla sóıledi:

— Ol meni qyzmetshi qyzǵa da aıyrbastaǵan, qazir menimen isi joq, jerinip ketti. Birdeńe desem, baqyryp-shaqyryp sóılespeı qoıady. Oǵan ne isteı alam?

Kúre jaýap qaıtarýdyń ornyna jazǵyra jóneldi.

— Demek, siz de oǵan bas ıesiz! Kelisesiz! Siz óz oshaǵyńyzdyń basynda aramzalyqqa jol berip otyrsyz. Kóz aldyńyzda jurt kúnáǵa batyp jatady, al siz aıdalaǵa qaraısyz. Sonda ózińizdi onyń jubaıymyn dep sanaısyz ba? Hrıstıan dinindemin, anamyn dep oılaısyz ba?

— Sonda endi maǵan ne iste deısiz? — dep solqyldap jylap jiberdi Janna.

Ne isteseńiz de erkińiz, tek mynaý azǵyndyqqa tózbeńiz, — dedi kúre. — Mynandaı masqara úıden bezinińiz, qashyńyz!

— Óıtýge meniń qarajatym joq, kúsh-qaıratym taǵy joq, — dedi Janna. — Moınyna qoıyp bermeı, syltaýsyz túksiz qalaı ketem? Meniń olaı etýge qandaı qaqym bar?

Sváshennık qalsh-qalsh etip ornynan atyp turdy.

— Hanym, aıtyp otyrǵanyńyzdyń bári qorqaqtyń sózi. Sizdi mundaı kórmeýshi em. Siz táńiriniń músirkeýshiligine de tatymaısyz.

Janna jer tizerlep, aıaǵyna jyǵyldy.

— Jo-joq, ótinemin, menen bezine kórmeńiz! Aıtyńyz ámirińizdi!

Sváshennık nyǵyzdana sóıledi.

— De Fýrvıl myrzanyń da kózin ashyńyz. Mynandaı kúnáni tas-talqan qylý tek sonyń ǵana qolynan keledi.

Osy oıdyń bir ózinen ǵana Jannanyń tóbe shashy tik turdy.

— Ol olardy óltiredi ǵoı, abat myrza! Men sonda ol ekeýin ustap bermekpin be! Jo-joq, ony eshqashan isteı almaımyn.

Endi kúre terisine syımaı ketti, nálet aıtqandaı, qolyn kóterip aldy.

— Endeshe masqara men qylmysqa belsheńizden batyp ómir súre berińiz. Siz olardan kem kúnákar emessiz. Siz kúıeýińizdi qostap otyrsyz. Meniń munda endi eshqandaı sharýam joq.

Ol qalsh-qalsh etip qaınaǵan kúıi shyǵa jóneldi. Janna aqylynan aljasqan adamdaı onyń sońynan júgirdi: álgi aıtqanyn isteýge kónip, kúbirlep ýáde qyp keledi. Biraq, ábden ashýǵa býlyǵyp alǵan abat ózinen úlken kók qolshatyryn doldana sermeı, artyna qaıyrylyp qaramastan taıyp otyrdy.

Ol sharbaqtyń qasynda aǵashty qalaı otaý kerek ekenin aıtyp turǵan Júlendi kózi shalyp, Kýıardyń fermasyna soǵyp ótetin raı tanytyp, solǵa buryla berip:

— Qoıyńyz, hanym, endi eshteńe shyqpaıdy, — dedi.

Dál sonyń jolynyń boıynda, qoranyń qaq ortasyndaǵy Mırza degen ıttiń kishkene úıshiginiń qasynda bir top bala ún-túnsiz áldenege entelese qarap tur. Olardyń arasynda muǵalim qusap, qolyn artyna qaıyryp, baron da álgi jaqqa qyzyqtap qaraıdy. Biraq, sváshennıkti kórýi muń eken, kezdesip, til qatysyp qalmas úshin taıqyp júre berdi.

Janna oǵan:

— Abat myrza, birer kún kidire turyńyz, sosyn taǵy da kelersiz. Men sonda ne oılaǵanymdy, ne istemekshi ekenimdi aıtarmyn. Birge otyryp talqylarmyz, — dep jalbaryndy.

Sol eki ortada ol balalardyń qasyna kep qalypty. Olardyń nege úımelep turǵanyn bilmek bop, jaqyndap baryp, kúre de úńildi. Sóıtse - kúshiktep jatqan ıt eken. Úıshiktiń qaq aldynda enesiniń qasynda jybyrlap bes kúshik jatyr, al aq ter, kók terge túsip azaptanǵan qanshyq bir búıirine aýnap túsip, aldyndaǵy kúshikterin jyltyrata jalap qoıady. Sváshennık qasyna kep, endi úńile bergende ol taǵy da bir yshqynyp qalyp edi, altynshy kúshigi jaryq kórdi. Balalar alaqandaryn shapalaqtap máz bop qaldy.

— Anany qara, taǵy bireýin týdy.

Olar úshin bul jıirkenishteı eshteńesi joq, ánsheıin ermek qana. Olar tiri haıýannyń qalaı týǵanyn aǵashtyń basynan almanyń qalaı úzilip túskenin kórgendeı qyzyǵa qarap turǵan-dy.

Abat Tolbıak áýeli ne isterin bilmeı abdyrap qaldy; sosyn zirkildep ala jóneldi, qolyndaǵy dáý shatyrymen balalardy qaq bastan tómpeshteı bastady. Qorqyp ketken balalar tym-tyraqaı qashyp alyp qaıqaıdy da, ol et qyzýymen ornynan endi-endi ázer kóterile bergen kúshiktep jatqan qanshyqtyń ústine tónip kelip qapty. Ol ıttiń ornynan turyp ketýine de mursha bermeı, ózin-ózi umytyp, qulashtap sartyldatyp ura bastady. It shynjyrlaýly eken, qashyp kete almaı, tóbesinen burshaqsha jaýǵan qalyń soqqynyń astynda jandármen buratylyp jatyp, tóbe quıqańdy shymyrlatatyndaı jan daýsy shyǵyp, qyńsylaı berdi. Abattyń qolshatyry synyp qaldy. Endi ol qarýsyz qalǵasyn ıttiń ústine sekirip shyǵyp, aıaǵymen taptap, tepkileýge kiristi. Tepkige shydaı almaı jetinshi kúshigi de týdy. Sosyn ol baýyryn kótere almaı, emshek izdep qyńsylaı bastaǵan áli kózin ashpaǵan jeti kúshiktiń ortasynda qanǵa batyp qapelimde jany shyqpaı, qyryq jıyrylyp, qozǵalyp jatqan qur múrdeni ókshesimen eń sońǵy ret bir tepti.

Janna endi zyta jónelem degende, bireý sváshennıktiń omyraýynan ustaı alyp, shapalaqpen jaǵynan salyp jiberip edi, qalpaǵy anadaı jerge ushyp ketti, ábden zyǵyrdany qaınaǵan baron ony sharbaqtyń esigine deıin dyryldatyp súıretip aparyp, jol boıyna laqtyryp tastady.

Le Pertúı de Vo artyna jalt burylyp, kúshikterdiń qaq ortasynda tizerlep turyp alyp, solq-solq jylap olardy bir-birlep etegine salyp jatqan qyzyn kórdi. Ol qolyn erbeńdetip, eki-úsh-aq attap qyzynyń qasyna jetip bardy.

— Kórdiń be, seniń álgi salpy etek saıtanyńnyń ne istegenin! — dep aqyrdy.

Fermerler jalma-jan júgirip kep, mylja-myljasy shyqqan haıýanǵa úńildi, al Kýıar jeńgeı:

— Adamnyń da tap mundaı taǵysy bolady eken-aý! - Janna jeti kúshikti jıyp ap, baqpaqshy boldy. Olarǵa sút jalatyp kórip edi, úsheýi ertesine óldi. Sımon ataı tóńirekti túgel aralap, jańa kúshiktegen qanshyq izdep edi taptyrmady; sosyn buǵan da emizýge bolady dep ant-sý iship mysyq ákeldi. Qalǵan úsh kúshikti tunshyqtyryp tastaýǵa týra keldi. Eń sońǵy jetinshi kúshik basqa haıýannyń baýyryna salyndy. Mysyq sol boıda-aq oǵan emirenip, uzynynan túsip jata qalyp emshegin tosty.

Eki aptadan soń kúshik ógeı anasyn ábden tıtyqtatyp tastaǵan soń Janna ony mysyqtyń baýyrynan alyp, ózi emizik berip baǵýǵa kiristi. Janna oǵan "Toto" dep at qoıyp edi, baron qoıarda-qoımaı "Qasap" dep atap ketti.

Sváshennık endi bul úıdiń esiginen attaýdan qaldy, alaıda kelesi jeksenbide kafedradan myrzanyń úıine qarǵys jaýdyryp balaǵattap, qorqytyp baqty. Mundaı merezdi qyzdyrǵan temirmen qarý kerek dep, jurt aldynda baronnyń anafemasyn da jaıyp saldy. Oǵan baron eshteńe degen joq, kúldi de qoıdy. Júlenniń kóldeneń júrisin badyraıtyp aıtyp salýǵa batyly barmaı, tek emeýrinmen bildirip ketipti. Vıkont buǵan kúıip-pisti. Biraq arty pálege aınalyp keter dep qorqyp, amalsyz ashýyn basýǵa májbúr boldy.

Sváshennık sol kúnnen bastap duǵa saıyn onyń jaýlarynyń jazasyn alatyn zaýaldy shaǵy jaqyndap keledi dep jar saldy. Júlen arhıepıskopqa tym sypaıy bolǵanmen, yzǵary mol hat jazdy. Abat Tolbıaktiń ózi qaharǵa ushyrady. Ol endi únsiz qaldy.

Endi ol japadan-jalǵyz ońasha serýendeýdi jıiletti. Jılberta men Júlen qydyrysqa shyqqanda, attaǵan saıyn sol tap bolady. Keıde jazyqtyń shetinde, ne jotanyń baýraıynda kip-kishkene qara noqat bop quldyrap bara jatady; keıde bular baǵyttap kele jatqan qoınaýda duǵalyǵyn oqyp sendelip júredi. Bular kórgen boıda onyń qasynan ótkileri kelmeı, keıin burylyp ketedi.

Kóktem keldi. Ekeýin mahabbat oty qaıta órteı bastady, jol-jónekeı qaltarys-qalqa kezdesken jerdiń bárine de bir-bir toqtap, súıisip alady.

Aǵashtyń japyraqtary áli seldir, jer bolsa keýip úlgergen joq, byltyrǵy sarsha-tamyzdaǵydaı ormanǵa sińip kete almaıdy. Sondyqtan olar jasyryn jolyǵysty. Vokot tóbesiniń basyndaǵy baqtashylardyń qońyr kúzden qalyp qoıǵan jyljymaly úıshiginde ótkizetin boldy.

Ol qoınaýǵa qulaıtyn eńis qyrannan bes júz metrdeı jerde turatyn-dy, astynda dóńgelekteri bar-dy. Tap bul aradan eshkim olardyń qapıada ústerinen túse almaıdy. Óıtkeni, odan tóńirektiń bári túgel kórinedi, al eki at qashan ıeleri súıise-súıise qumardan shyqqansha terekte baılanyp turady da qoıady.

Alaıda, birde jasyryn baspanalarynan endi shyǵyp bara jatyp, jaǵadaǵy qamystyń arasyna tyǵylyp ap, ekeýin ańdyp otyrǵan abat Tolbıakty kózderi shaldy.

— Budan bylaı attardy saıdyń boıyna tastap ketý kerek eken, áıtpese, attardy kóredi de, bizdiń mynda ekenimizdi birden biledi, — dedi Júlen.

Endi olar attaryn butaly saıdyń boıyna baılap tastap ketip júrdi.

Biraq, bir kún keshqurym olar graf dastarqan basynda kútip otyrǵan La Vrııetke qaıta oralyp kele jatyp, qorǵannan endi shyǵyp bara jatqan etývannyń kúresin kórdi. Ol bularǵa jol berip taǵzym etti de, kózin tez taıdyryp áketti.

Olar qatty seskenip qalyp edi, biraq kóp uzamaı júrekteri qaıtadan ornyna tústi.

Alaıda, arada uzaq ýaqyt ótken joq maıdyń bas sheninde, bir jelkem sýyq kúni Janna kamınniń janynda kitap oqyp otyrǵan-dy, Terektige qaraı enteleı basyp kele jatqan graf de Fýrvıldi kórip, álgiler syzdyqqa dýshar bolǵan joq pa eken dep, shoshyp ketti.

Ol da asyǵyp-úsigip, aldynan shyqty; betpe-bet kelgende Janna graf aqylynan adasqan eken dep oılady. Ústinde ańshylyq keýdeshesi, basynda ádette úıiniń ishinde ǵana kıip júretin mamyq kartýzy; óńiniń qýaryp ketkeni sonsha, jaıshylyqta qyzara bórtip turatyn júzinen kóp kórine qoımaıtyn jıren murty qazir kúreńdenip birden kózge uryp tur. Kózi eshteńeni kórmeı, alaqtaı beredi.

— Meniń áıelim osynda ǵoı, solaı ma? — dep surady.

Jannanyń da ábden esi shyǵyp ketken-di.

— Joq, ony búgindikke kórýden amanmyn, — dedi. Graf sol boıda bireý tirseginen shalǵymen oryp túsirgendeı, sylq etip otyra ketti, kartýzyn aldy, oramalymen betin bir sıpap ótti de, atyp turyp, Jannanyń qasyna jetip keldi; sosyn qolyn sozyp, áldebir sherin tarqataıyn degendeı birdeńe aıtaıyn dep aýzyn asha berip, kilt toqtap qaldy; onyń júzine biraz ýaqyt telmire qarap turyp-turyp sandyraqtaǵan adamsha:

— Ol sizdiń kúıeýińiz ǵoı, demek siz de... — dedi de, teńiz jaqqa qaraı júgire jóneldi.

Janna qýyp jetpek bop, sońynan júgirdi, shaqyrdy, jalynyp-jalpaıdy; "Ol bárin bilip apty! Ne ister eken? Tek olardy taba almaǵaı da!", - degen árpil-tárpil oılar kelip, qoryqqanynan júregi ushty.

Biraq, ol grafty toqtata almady. Tas túıin bop túıilip apty. Nege de bolsa beldi bekem býǵan. Baǵytyna da qanyq sıaqty, tótelep tartyp barady, jyralardan qarǵyp ótip, qamys ósken ný jynystardy bir-eki-aq attap, qyratqa kóterildi.

Janna onyń artynan qarap, aǵash ósken baýraıda biraz turdy, qashan kózinen tasa bop, kórinbeı ketken soń baryp, úreılenip úıge qaıtty.

Al, graf ońǵa burylyp, júgire jónelgen-di. Beımaza teńiz óz-ózinen surlanyp, sus jıyp, jal-jal tolqynyn aspanǵa atyp býyrqanyp jatyr. Qap-qara túıdek bulttar baýyrymen jer syza jóńkilip keledi, olarǵa ilesip ózge bulttar da údere kóshe bastapty, bári de jaǵalaýǵa tónip kep, sel nóserdi tókkeli tur. Jel de ysqyryna, yshqyna, ulyp, shópti japyryp, jas óskinderdiń bastaryn jerge jetkize ıip, teńizdiń appaq kóbigindeı úlken-úlken aq qustardy súre qýyp, teńizden alysyraqqa aıdap salady. Nóser sebeleı jóneldi, jeldete jaýǵan ótkir jaýyn graftyń betin osqylap, ústi-basyn malmandaı qyldy, murtynan shúmektep sý aqty, qulaǵy shýyldap, júregi atsha týlady. Qarsy aldynan tap-tar Vokot ańǵary tap boldy. Mańaıda baqtashynyń kúrkesi men jer tabandap jaıylyp jatqan bir otar qoıdan basqa eshteńe kórinbeıdi. Mynandaı laısańda neden qoryqsyn, dóńgelegi bar jyljymaly kúrkeniń tertesine eki at taǵy da baılaýly tur. Olardy kórgen boıda graf buǵa qaldy: Basyndaǵy kartýzynan bastap tula boıy túgel sý bolǵan bir eńgezerdeı qubyjyq jer baýyrlap jyljyp keledi.

Aıdalada adyra qalǵan lashyqqa da jetti, ishindegiler taqtaılardyń sańylaýynan kórip qalmasyn dep, irgesine ekpetinen túsip, jata ketti.

Attar odan úrkip, qulaqtaryn qaıshylady. Ol eppen qastaryna baryp, qolyndaǵy pyshaǵymen tizginderin qıyp-qıyp jiberdi. Sol eki ortada jel burynǵydan da kúsheıip, tas burshaq aralas jaýyn dóńgelekti kúrkeni árli-berli silkilep, satyrlata sabaı jónelgende attar záreleri ketip, betteri aýǵan jaqqa shaýyp ala jóneldi.

Graf endi jer tizelep, esiktiń túbindegi sańylaýdan ishtegilerge kóz saldy. Sol kúıi birdeńeni kútkendeı uzaq ýaqyt tyrp etpeı qoıdy. Kenet ornynan turyp edi, basynan bastap bashpaıyna deıin aıǵyz-aıǵyz balshyq bop qapty. Esikti syrtyndaǵy kóldeneń beldeý aǵashpen tas qylyp bekitti de, kúrkeni jetek aǵashynan ustap ap, kúl talqanyn shyǵaryp, jańqalap tastaıtyndaı syqyrlatyp silkileı bastady. Sosyn eńgezerdeı boıyn ázer ıip, arbanyń jetek aǵashyn ıyǵyna asyp, yrsyldap-kúrsildep ógiz sıaqty tarta jóneldi. Ony ishindegi adamdarymen birge qulama jardyń ernegine deıin súıretip apardy.

Olar qapelimde ne bolyp qalǵanyn túsinbeı, esikti tómpeshtep, aıqaı sap jatyr.

Jardyń ernegine jetken soń graf terteni tastaı berip edi, úıshik tómen qaraı quldılap ala jóneldi.

Ol barǵan saıyn júıtkı tústi, jan bitkendeı, orǵyp-qarǵyp barady, etekke jete bere tertesimen jerdi bir perip ótti.

Jyraǵa tyǵylyp, jaýynnan baspanalap otyrǵan qaıyrshy shal aǵash-kúrkeniń qaq tóbesinen zýlap óte shyqqanyn bir-aq kórdi; ishinen jan ushyrǵan ájeptarqy daýystar estildi.

Kenet kúrkeniń dóńgelegi eki qaptalyna ushyp túsip, ózi shyń basynan qulaǵan úıge uqsap, bir jantaıyp baryp, domalana jóneldi. Eń aqyrǵy múıisten doǵa jasap, yrshyp ketti de, quzdyń tý túbine baryp, laqtyryp jibergen jumyrtqadaı byt-shyt boldy.

Kúrke tastaq saıdyń túbine kep túskesin, onyń qalaı qulap, qalaı qıraǵanyna kýá bolǵan qaıyrshy shal buta-butanyń arasymen buqpaqtap qasha jóneldi, sharýalardyń saqtyǵyna basyp kúlparshasy shyqqan lashyqqa jaqyndaýǵa qorqyp, habar aıtýǵa jaqyn jerdegi fermaǵa tartty.

Jan-jaqtan andyzdap adamdar júgirip keledi. Olar jańqalardy kóterip qarap, astyndaǵy mylja-mylja, qan-qan eki deneni kórdi. Erkektiń bas súıegi ýatylyp, betiniń kúl-talqany shyǵypty, áıeldiń aýyr soqqy julyp ketken bet-súıegi etine zorǵa ilinip tur. Ekeýiniń de qoly ezilip, mylja-mylja bop qalypty. Aıaqtary áýelden súıeksiz jaratylǵandaı salań-salań etedi. Alaıda, jurt olardy birden tanydy; mynandaı baqytsyzdyqqa qalaı ushyraǵandary jaıly árkim ár túrli qısyndar aıtyp dýyldasty.

— Bular ol lashyqtan ne izdedi eken? — dep surady bir áıel.

Qaıyrshy shal bular oǵan nóserden panalaıyn dep kirgende, qutyrǵan jel úıshikti ushyryp ketken shyǵar degen boljal aıtty; ózi de sonda baryp panalamaqshy bolǵan eken biraq, baılaýly turǵan eki atty kórip, bireýler ıemdenip qoıǵan shyǵar dep barmapty. Onysyna endi razy bop:

— Oǵan kirgende, meniń de kúl-talqanym shyǵatyn edi, — dep qoıdy.

— Sóıtkeniń jaqsyraq bolatyn edi, — dedi bireý jurt arasynan.

Shal ashýdan terisine syımaı ketti.

— Nege olaı deısiń? Olardyń baı, meniń jarly ekenimdi aıtqanyn ba? Endeshe, olarǵa qazir qarashy.

Ústi basy jalba-julba, sý-sý, saqalyna deıin uıpa-tuıpa bop, qalpaǵynyń jyrtyǵynan dýdyrap shashy kórinip turǵan kir qojalaq shal taıaǵynyń ımek ushymen eki ólikti túrtip-túrtip qoıyp:

— Shyraǵym, mynandaı bolǵasyn, bárimiz de birdeımiz, — dedi.

Tóńirektegi ózge sharýalar da kelip jetti; olar da eki ólikke úreılene, úrke kóz tastady. Sosyn endi ne isteý kerek dep aqyldasa bastady; bul eńbekteriniń esesi qaıtar dep dámetken olar ekeýin de úıdi-úıine aparyp tapsyrý kerek dep pátýalasty. Bireýleri arbanyń astyna saban salsa da jetedi dep, ekinshileri joq, tósenish tóseý kerek dep kerildesti.

Manaǵy áıel aıqaılap:

— Tósenish tóseseń, olardy siltige salyp ta tazarta almaısyń, — dedi.

Qaljyńbas bireý bolsa kerek, oǵan tórtbaq semiz fermer qarsy shyqty:

— Iá, súıegin jýǵany úshin aqsha tóleıdi ǵoı, neǵurlym kóbirek shyǵyndansań, solǵurlym kóbirek aqy alasyń, — dep kúldi.

Onyń aqyly jurttyń mıyna qona ketti.

Álginde ǵana birin-biri tas qyp qushaqtap, aımalasyp jatqan, endi máńgilikke eki aıyrylǵan eki adamnyń múrdelerin mıy shyǵyp ketken batpaq joldyń boıynda selkil qaqtyryp alyp kele jatqan úlken dońǵalaqty ressorsyz eki arba biraz júrgen soń, bireýi ońǵa, bireýi solǵa buryldy.

Baqtashynyń lashyǵynyń jardan ushyp ketkenin ábden kórip alǵasyn graf quıyp turǵan jańbyrdyń astynda ókshesi jerge tımeı bet-aldy qula dúzge júgire jónelgen-di.

Ol birneshe saǵat boıy solaı júgire berdi, talaı-talaı joldardan da kesip ótti, talaı-talaı tómpekterden de qarǵydy, talaı-talaı sharbaqty da syndyrdy; aqyr aıaǵynda ińir qarańǵyda úıine qalaı jetkenin ózi de bilmeı qaldy. Záresi ushyp, úreılenip júrgen qyzmetshiler aldynan shyǵyp, eki attyń oınaqtap bos kelgenin aıtty. Jılbertanyń atyna Júlenniń aty birge erip kelipti. De Fýrvıl myrza táltirektep zorǵa turǵan kúıi:

— Kún buzylyp ketti ǵoı, olar bir baqytsyzdyqqa ushyraǵan shyǵar, tezirek izdeýshiler attandyryńdar! — dedi.

Ózi de birge shyǵyp, biraq, jurttyń kózin ala bere, butanyń arasyna tyǵylyp ap, ólip-óship súıgen áıeli ıa ólip, ıa ólim halinde ómir baqı jarymjan bop oralatyn jol jaqty kóz aıyrmaı qarap jatty.

Kóp uzamaı onyń qasynan bir beımálim júk artqan arba ótti. Ol áýeli úıiniń aldyna toqtap, sosyn aýlaǵa kirdi. Iá, bul sonyń ózi. Endi nendeı kúıge ushyraǵanyn óz kózimen kórem-aý degen úreıli oı men aqıqatpen betpe-bet kelýge dáti shydamaǵan qorqynysh eteginen eki jaqtap tartyp, dymy shyqpaı, sál sybdyrdyń ózinen selk ete qalyp, jerden basyn kótermeı, jabysyp ap jatty da qoıdy.

Ol tap sol qalpy bir saǵattaı, tipti eki saǵattaı jatty. Arba ketpedi. Ol endi áıelim ólim halinde eken, qazir onyń júzin qaıtyp kórem dep úreıi ushty. Bireýler ústimnen shyǵyp qap, úıge shaqyrsa, áıelimniń jantalasyp jatqan shaǵyna tap bolam ǵoı dep, alysyraqqa qashyp, qalyń ormannyń ishine sińip ketti. Kenet oǵan járdem keregip jatqan shyǵar, qasynda kútetin adam da joq degen oı tústi de, es-tússiz keıin qaraı júgirdi.

Jolda baǵbanǵa kezigip:

— Ne boldy? — dep surady.

Ol múdirip qaldy. Endi de Fýrvıl myrza surap turǵan adamnan góri, jylap turǵan adamǵa uqsap:

— Ol ólip pe? — dedi.

Qyzmetshi:

— Iá, mártebeli myrzam, — dep mińgirledi.

Sol-aq eken, júregi ornyna tústi. Oǵan buryn-sońdy baıqalmaǵan bir baısaldylyq bitip, túrshigip, shıyrshyq atyp alǵan julyn-júıkesiniń bári jazylyp, deni jaıylyp júre berdi. Ol aspaı-saspaı úıine qaraı aıańdady.

Dál sol shamada ekinshi arba Terektige jetken-di. Janna anadaıdan arbanyń ústindegi tósenishti kórip, ólik ákele jatqanyn birden bile qoıdy. Qoryqqany sonsha, es-tússiz edenge qulap tústi.

Esin jısa, ákesi basyn súıep, mańdaıyn sirke qyshqylymen súrtip otyr eken. Batyly barmaı:

— Sen ondaıyn bilýshi me eń? — dep surady.

— Iá, áke, — dedi qyzy kúbirlep.

Ornynan turaıyn dep umtylyp edi, óne boıy qan qaqsap qoıa berdi.

Sol kúni keshke ol tolǵatyp, óli bóbek, qyz tapty.

Ol Júlenniń jerlenýinde bolmaǵan-dy, ol týraly eshteńe bilgen de joq. Áıteýir, sodan bir kún soń ba, álde eki kún soń ba úıge Lızon apaıdyń qaıtyp kelgenin kórdi; alas uryp, sandyraqtap, azapqa túsip jatyp ol kári qyzdyń Terektiden qashan ketkenin, nege ketkenin esine túsire almaı álek boldy.

Biraq, ol ábden saýyǵyp alǵasyn da, esine túspedi; áıteýir ony mamasy ólgesin de kórgenin emis-emis qana biledi.

XI

Ol aı boıy óz bólmesinen attap shyqpady; súıek-súıeginiń bári saldyrap sylynyp qaldy, óńi de qup-qý; jurt odan endi jazyla qoımas, dep úmitin úzip te edi, biraq, kenet esin jıyp, ón boıyna ál júgire bastady. Ákesi men Lızon apaı Terektige birjolata ornyǵyp, kúni-túni qasynda boldy. Basynan keshirgen aýyr taqsiretten keıin, ol shytyrlaq, ashýshań bop ketti; sál nársege bola esinen tanyp, talyqsyp qulap qalady.

Ol Júlenniń ólimi jaıly lám-mım eshteńe suraǵan joq. Oǵan endi báribir edi, ol jaıdy buryn da jaqsy biletin-di. Tek Jannadan basqa jurttyń bári ony kezdeısoq apatqa joryp júrdi. Solardyń álgindeı jasyryn qupıalarynyń qyrsyǵynan baqytsyzdyqqa ushyraıtyn kúngi graftyń tútigip kelip ketkeni onyń áli esinde.

Ol endi kúıeýinen baıaǵyda kórgen kemdi kúngi mahabbat qýanyshyn bir túrli muńaıyp, eljireı esine alatyn bolypty. Sol bir shaqtary jadyna jarq etip túse qalǵanda, qapelimde bir sátke óne boıy titirkenip, túrshigip ketkenmen, artynsha-aq kóz aldyna baıaǵyda buny aıttyryp júrgen kezdegi Júlen, Korsıkanyń ottaı ystyq kúni astynda qushtarlyq gúli qulpyra sheshek atqan sonaý alys sanaýly saǵattarda óziniń ólip-óship súıgen Júleni keledi. Onyń qabiriniń topyraǵy soryǵa túsken saıyn, bar mini túzelip, turpaıylyǵy da umytylyp, tipti opasyzdyǵyna deıin óz-ózinen aqtalyp bara jatqan sıaqty. Janna bir kezde ózin aımalap-aıalaǵan adamdy úlken rıasyz alǵyspen ǵana eske alyp, odan kórgen qorlyǵyn shekken sher-azabyn túgel keshiripti. Aı artynan aı jyljyp, ýaqyt óte berdi; ótken-ketkenniń qýanyshy men qasiretin birte-birte umytshaqtyq perdesi kólegeılep, bári de esten shyqty; ol endigi yqylasyn tek ulyna ǵana arnady.

Pol óziniń qasyndaǵy úsh adamnyń úsheýiniń de jatsa da, tursa da oıynan shyqpaıtyn naǵyz qudaıy, keremet bolyp aldy, úsheýin de aıtqanyna kóndirip, aıdaǵanyna júrgizedi. Tipti úsh quly ony birinen-biri qyzǵanady. Máselen, Janna jańa ǵana óziniń tizesine at qyp minip otyrǵan bóbeginiń endi baryp barondy shópildetip súıgenin kórip, shytynyp, qabaǵyn túıip alady. Lızon apaı mundaıda da eleýsiz, shet qalady. Oǵan áli durystap tili de shyǵa qoımaǵan kishkene ámirshi kúńine aqyrǵandaı aqyrady. Kári qyz bólmesine júgirip baryp, balanyń anasy men baronǵa qaraǵanda, ózine áldeqaıda yqylassyz ekenine shala búlinip, kózi bulaýdaı bop jylap turady.

Kisi eleıtindeı eshqandaı oqıǵa bola qoımaǵan yń-shyńsyz eki jyl osylaı kúni-túni kishkene balanyń asty-ústine túsýmen ótti. Úshinshi qystyń basynda kóktemge deıin Rýanǵa baryp turatyn bolyp, búkil úı ishterimen sonda kóshti. Biraq áldeqashan ıesiz qalǵan eski úıge kóship kelgen soń bala qaqyldap jótelden shyqpady. Jurt ony ókpe aýrýyna shaldyqpasa jarar edi dep qoryqty. Úı ishi oǵan tek Terektiniń ǵana aýasy jaǵady dep, burynǵy qonystaryna qaıta kóshti.

Bir óńkeı buıyǵyńqy kúnder ótip jatyr.

Olar qonaqjaıda otyrsyn meıli, baqshada otyrsyn meıli, Poldiń bólmesinde otyrsyn meıli, balaǵa úsheýi birdeı entelep, onyń byldyrlap sóılegen kúldirgi sózderine, qımyly men qylyǵyna máz bolady.

Anasy ony erkeletip Pol dese, balasy tili kelmeı Pýle deıdi — oǵan da kózderinen jas aqqansha kúledi. Poldiń boıy tipti tez ósip barady, sondyqtan da, baronnyń tilimen aıtqanda "úsh mamanyń" eń qyzyq ermegi balanyń boıyn ólsheý.

Qonaqjaıdyń esiginiń jaqtaýyna onyń boıynyń aı saıyn qansha óskeni pyshaqpen kertip belgilenip otyrdy. Sol bir "Pýleniń syzyǵy" dep atalǵan syzyq úı ishiniń ómirinde eń eleýli oryn aldy.

Kóp uzamaı bul úıdiń ómirine taǵy da bir qyzyqty keıipker, Janna balasymen máre-sáre bop júrgende tars esinen shyǵyp ketken "Qasap" atty tóbet qosyldy. Ony Lúdvına asyrap, at qoranyń qasyndaǵy bóshkede kúni-túni japadan-jalǵyz shynjyrlaýly jatatyn.

Bir kúni tańerteń Pol kórip qalyp, ıtti moınynan sıpap erkeletkisi kep, solaı qaraı talpyndy da turdy. Úlkender oǵan qorqa-qorqa zorǵa aparyp edi, ıt balanyń qasyna kelgenine máz-meıram bop qaldy. Keterde bala ıtten bólek ketkisi kelmeı, baqyryp qoıa berdi. "Qasapty" shynjyrdan bosatyp úıge kóshirýge týra keldi.

Ol endi kishkene Poldiń aıyrylmas dosy bolyp aldy. Ekeýi kilemniń ústinde asyr salyp oınap-oınap, sol oınap júrgen jerinde qushaqtasyp birge uıyqtaıdy. Kóp uzamaı bala ony janynan shyǵarǵysy kelmeıtin bolǵasyn, tóbet kishkene dosymen bir tósekte jatatyn boldy. Janna ıttiń búrgesinen qoryqsa, Lızon apaı balaǵa óziniń osy tóbet qurly qadiri bolmaǵanyna kúıinedi.

Anda-sanda olar Brızvıl men Kýtelelerdiń úılerine barady, olar da Terektige kelip-ketip turady. Tek mer men doktor ǵana mynaý eski úıdiń ońasha ómirin aýyq-aýyq bir jelpintip ketedi. Sváshennık basymen ıtti qalaı óltirgenin kórip, ári Júlen men grafınıanyń ólimine baılanysty taratqan qaýesetterin estip tap osyndaı qanypezer poptyń qysastyǵyna jol berip otyrǵan qudaıdyń ózine ashýlanyp, Janna shirkeýdiń esiginen qaramaı qoıdy.

Abat Tolbıak kóp uzamaı tuspaldap sóıleıtinin de tastady, bul úıdi kesapattyń, arazdyqtyń, aljasý men adasýdyń, arsyzdyqtyń, kúnákarlyqtyń jyn-perisi jaılap alǵan dep jar shashty. Ol barondy da jerden alyp, jerden saldy.

Shirkeý búginde qańyrap bos turady; sharýalar jer jyrtyp jatqanda qastarynan kúre ótse, áńgimeleskileri kep jolyn bógemeıdi, taǵzym etip sálem de bermeıdi. Jurt ony bir qoıanshyq áıeldiń albastysyn qýǵan kóz baılaýshy sıqyrshy eken desip te júrdi. Tipti, ol, óziniń aıtýynsha, albasty, ibilis ataýlynyń bar kesapatynan, til kózden duǵa oqyp jazady-mys, súti suıylyp ketken sıyrdy arqasynan qaǵyp, ne quıryǵyna saqına salyp, sútin qoıyltatyn kórinedi-mis, joǵalyp ketken nárseni duǵa oqyp taýyp beredi-mis. Áıteýir, ol týraly el aýzynda alyp qashpa áńgime kóp.

Ol sharıǵat kitaptarynan perilerdiń jerdi mekendeýi, ondaǵy san qıly ázázil áreketteri, aıla-sharǵylary, zulymdyqtary jaıly qunyǵa oqýmen boldy. Ózi álgi kesapattardyń bárimen alysatyn abat bolǵandyqtan ibilistiń shalýatynan saqtandyratyn duǵa-dýadan eshteńe qaldyrmaı, túgel jattap aldy.

Endi onyń oıynan túnek qoınynda túrtinip júrgen ár alýan ázázilder ketpeıdi de, aýzynan latynnyń: Sicut leo rubiens circuit quoerens qevart" ("Ol da ibilis, aýzyn arandaı ashyp, jalmap jiberetin jem izdeýmen bolady") degen sózi túspeıdi.

Súıtip, bul tóńirektiń adamdary endi onyń álgindeı kıesinen qorqyp, ylǵı úreılenip júretindi shyǵardy. Tipti onyń áriptesteri, kórshi qaýymdardyń kúreleri de Velzevýl — kýrand sıqyr kúshke tap kelgende qarsy oqylatyn duǵalarǵa taq toly bolǵandyqtan dindi balgerlikten ajyrata almaı bastary qatyp, abat Tolbıakti kóz boıaýshy, sıqyrshy tutyp, kıesi, arýaǵy bar dep, ólip-óship qadirlesip júredi.

Kúre endi Jannany kórgende taǵzym etpeıtin boldy. Myna minezi Lızon apaıdy qatty qobaljytty. Kári qyzdyń úrkek kóńili shirkeýge barmaı kúpirlik qylý degenge túk túsine almaı-aq qoıdy. Ol asa qudaıshyl edi, shirkeýdiń birde-bir namazyn birde-bir duǵasyn qaza jibermeıdi. Biraq, onyń munshama yjdahatyn eshkim elemedi; tipti ony elegisi kep jatqan da eshkim joq edi.

Ol ońasha qalǵanda, Polge qudaı týraly kóp áńgimeleıdi. Ol sonaý álimsaq, dúnıeniń qalaı jaratylǵany týraly adam tańǵalarlyq ańyzdardy aıtqanda, bala az-kem qulaq asady da, al endi qudaıǵa jan-tánimen uıyp, qulshylyq urý jaıy sóz bolǵanda:

— Onyń ózi qaıda bolady, apa? — dep suraıdy.

Sonda apasy aspandy kórsetip:

— Ol anda, kókte, biraq sen buny eshkimge aıtyp qoıyp júrme, — deıdi.

Ol baronnan qatty qorqatyn-dy. Biraq, birde Pýle Lızon apaıǵa kelip:

— Qudaı barlyq jerde de bar, shirkeýde ǵana joq, — dedi.

Syńaıy bala atasyna baryp, apasy úıretken sharıǵatty aıtyp qoısa kerek.

Pol on jasqa aıaq basty, al anasy, kórer kózge, qyryqtaǵy áıel sıaqty. Bala top-tolyq, dene bitimi myp-myǵym, tynym tappaıdy, aǵashqa órmeleýge ábden jetik, biraq basyna eshteńe qonbaıdy. Sabaq dese betinen basady, qashan qutylǵansha asyǵady. Eger baron ony kitapqa uzaǵyraq úńiltip qoısa, Janna qasyna jetip barady da:

— Jiberseńizshi, baryp boı jazyp qaıtsyn, balanyń bosqa basyn qatyrýdyń qajeti qansha! — deıdi.

Onyń oıynsha, balasy áli alty aılyq, nemese bir jasqa endi shyqqan tárizdi. Ol tipti balasynyń asyr sap júgirgenin, kishkene erkek bop, kijinip sóıleıtinin — eshqaısysyn da kózine ilmeıdi; árdaıym qulap qalmasa eken, sýyq tıgizip almasa eken, ashýlanyp qalmasa eken, ishine zıany tıetindeı qyp, tamaqty kóp iship qoımasa eken dep úreılenedi de otyrady.

Bala on ekige shyqqasyn, ony alǵash ret namazǵa jyǵý qajet boldy.

Bir kúni tańerteń Lızon apaı Jannaǵa kelip, balany dinnen, hrıstıandyq paryzdan budan ári beıhabar júrgize berýdiń kúná bolatynyn aıtyp, ýaǵyzdaı jóneldi. Ol óz sózine jer betindegi syltaýdan syltaý, dálelden dálel tastamady, eń aldymen qaýymnyń arasynda neshe túrli ǵaıbat sózder tarap ketý qaýpi bar ekenin basa aıtty.

Janna oǵan edáýir qobaljyp qaldy, Lızon apaıdy ýaqytynda kóre jatarmyz dep shyǵaryp saldy.

Biraq, sol áńgimeden keıin bir aı óter-ótpeste ol grafınıa de Brızvılge baryp edi, qurmetti báıbishe sóz arasynda:

— Sizdiń Pol bıyl namazǵa jyǵylýǵa baratyn shyǵar? — dep qulaqqaǵys qyldy.

Janna bundaı saýaldy kútpegen-di.

— Iá, hanym, — deı saldy asyp-sasyp.

Osy oqıǵadan soń ol Lızon apaıdan Poldi baronnan jasyryp dinge sabaqqa aparyp turýyn ótindi.

Bir aı boıy bóten eshteńe bola qoıǵan joq edi, birde keshke Pýleniń tamaǵy qarlyǵyp oraldy. Erteńine jótelip shyqty. Úreıi ushqan anasy odan bas salyp, ne bolyp, ne qoıǵanyn suraı bastady. Kúre ony durys otyrmaısyń dep, qashan sabaq bitkenshe esiktiń aldyna, jeldiń ótine, mup-muzdaı qara tastyń ústine qaqshıtyp turǵyzyp qoıypty.

Ol endi balasyn shirkeýge jibermeı, sharıǵattyń bastaýysh dáristerin ózi úıretýge kiristi. Biraq, abat Tolbıak Lızon apaıdyń jalynyp-jalpaıǵanyna qaramastan, balany dáris almaǵan dep, namazǵa jyqpady.

Kelesi jyly da solaı boldy. Buǵan baron bulqan-talqan bop, bala sol máni joq, maǵynasy joq qurǵaq ýaǵyz, ańǵal nanymǵa senbeı ósse de, zıaly adam sanatyna ilige alady dedi; súıtip, ony katolıkterdiń qaıdaǵy-jaıdaǵy ádet-ǵuryptaryn oryndatyp, álekke salmaı-aq, hrıstıan rýhynda tárbıeleý kerek, óskesin óz jolyn ózi tańdap alar dep pátýalasty.

Kóp uzamaı Janna Brızvılderge baryp qaıtty, biraq olar at izin salmady. Ylǵı kórshilerdiń yqylas-yńǵaıyn esepke alyp otyratyn minezderin ábden jaqsy biletin bular olardyń aıaq astynan únsiz qalǵandaryna túsine almaı júrdi. Bulardy búıtip qaǵajý qaldyrýdyń syry men sebebin markıza de Kýtele tym aspandaı qarap, asqaqtaı sóılep otyryp, túsindirip shyqty.

Kúıeýiniń joǵary laýazymyna, áýletteriniń tektiligine, qısapsyz baılyǵyna masattanyp baǵatyn markıza ózderin Normandıa aqsúıekteriniń patshasymyz dep sanaıtyn da, ylǵı sol padıshalarsha erkin sóılep, ózgelerdi kóńili tússe ish tartyp, kóńili túspese syrtqa qaǵyp, bılep-tóstep, bul tóńirektegi barlyq iske aralasyp, bárine de ıa maqtap, ıa dattap úkim aıtyp otyratyn-dy. Jannany da salqyn qabaqpen qarsy alyp, biraz áńgimeden keıin:

— Qoǵam qudaıǵa senetinder jáne senbeıtinder bop ekige bólinedi. Alǵashqy topqa kiretinder sińiri shyqqan kedeı bolsa da dosymyz, teńimiz; al endi ekinshi topqa jatatyndardy biz adam sanatynda sanamaımyz, — dep saldy.

Janna mynandaı astamshylyqty toıtaryp tastaǵysy kelip:

— Shirkeýge barmaı-aq, qudaıǵa qulshylyq etýge bolmaı ma eken? — dep surady.

— Joq, hanym, — dedi markıza. — Bizdiń jurtqa kóńilimizdi kórsetý úshin úılerine baratynymyz sıaqty, dinge senetinder de qudaıǵa taýap etý úshin shirkeýge barady.

Janna buǵan renish bildirdi.

— Kimniń qulshylyq qylǵanyn qudaı qaıdan da kóredi. Men, máselen, táńirimniń meıirimine jan-tánimmen senemin. Biraq, eki araǵa kıligip, sonyń bárin kólegeıleýge tyrysatyn din basylary bar.

Markıza ornynan turyp ketti.

— Din basysy — shirkeýdiń týyn kóterýshi, hanym. Týǵa ermeıtinder oǵan da, bizge de jat.

Qalsh-qalsh etip yzalanyp, Janna da turdy.

— Siz tek bir top, bir qaýym tabynatyn qudaıǵa ǵana sıynasyz. Al men barsha jóni túzý, ımany taza adamdardyń bári de tabynatyn qudaıǵa senemin.

Ol taǵzym etip shyǵyp ketti.

Pýleni namazǵa jyqpady dep bulardy sharýalar da jaqtyrmaı qaldy. Ózderiniń de shirkeýge baryp, namazǵa jyǵylyp jarytyp jatqandary shamaly. Sharıǵattyń qatal zańyna tek pasha tusynda ǵana moıynsunyp, shirkeýde bas qosatyn-dy. Alaıda, olardyń oıynsha balalardyń jóni bólek. Eshkim de óz balasyn ortaq zań, ortaq josyqtan oqshaýlap ósirmeıdi. Dinniń aty qansha degenmen din ǵoı.

Janna sharýalardyń ózderimen dúrdaraz ekenin sezip, olardyń ekijúzdiligine, ardy aıaqqa basyp, anaý aıtsa oǵan saq, mynaý aıtsa buǵan saq, ár óktemge bir moıynsunyp, syrt kózge jurttyń bárine de ádepti bop kórinýge tyrysatyn turlaýsyzdyqtaryna, qoıan júrek qorqaqtyqtaryna yza boldy.

Baron Poldiń sabaǵymen ózi shuǵyldanyp, balany áýeli latyn tilimen basyn kótergizbeı qoıdy. Janna: "Qudaı úshin, sharshata kórmeńizshi, — dep mınýt saıyn kelip, balasynan qaıta-qaıta: "Pýle, aıaǵyń tońǵan joq pa?", "Pýle, basyń aýyrǵan joq pa?" — dep surap, ne muǵalimge: "Ony kóp sóılete bermeńiz, tamaǵy qarlyǵyp qalady", — dep sabaqty toqtattyryp, alan qyla bergen soń, ákesi ony klass bólmesine kirgizbeı qoıǵan-dy; biraq, ana baıǵus typyrshyp balasy oqyp jatqan bólmeni torıdy da júredi.

Bala sabaqtan shyǵysymen baqshada otyrǵan anasy men apasyna júgirip barady. Olar qazir baǵbandyqqa qunyǵyp aldy, úsheýi jazǵyturym aǵash otyrǵyzyp, dán septi, olardyń qalaı ósip-ónip jatqanyn kóz aıyrmaı baqylap, ylǵı qýanysyp qalady, butaqtardy qyrqyp, býket jasaıtyn gúl kesedi.

Bala bárinen buryn salat egýge qyzyqty. Baǵymy kúshti latýk, romen, sıkorıı, parıj — qysqasy, osy bir astyń ýytyn keltiretin ár alýan shóp egilgen tórt júıekti sol baptady. Eki anasyn kúńshe jumsap, topyraq qopsytqyzdy, jer sýartty, aram shópterdi otatty, kóshetterdi kóshirtkizdi — áıteýir, erteńnen qara keshke deıin bastaryn kótertkizbedi. Ózi de saǵattar boıy tizesinen laı keship, júıektiń boıynda turyp ap ústi-basy topyraq-topyraq bop, saýsaqpen shuqyp qazǵan shuńqyrlarǵa kóshet otyrǵyzady.

Pýle tez erjetti. biraq, aqyl jaǵynan tym mesheý; eki áıel men zamany ótip ketken aq kóńil shal tárbıelegen bala tym erke totaı, nadan, topastaý bolyp ósti.

Bir kúni baron kolej jaıyn sóz qyldy. Janna sol boıda-aq aǵyl-tegil jylaı jóneldi. Lızon apaı mundaı jaman yrymnan shoshyp, qarańǵy buryshqa qashyp tyǵyldy.

Janna:

— Sonsha bilim oǵan nemenege kerek? Biz ony derevnáda turatyn pomeshık qyp ósiremiz. Ol dvorándardyń kópshiligi qusap, óziniń jerin óńdep, eginin egip, júre beredi. Biz de ómir súrip, bir kúni biz de óletin osy úıde o da eshteńeden kemistik kórmeı baqytty ómir keship qartaıady. Odan artyq ne kerek?

Biraq, baron onyń bul sózine qosylmaı, basyn shaıqady.

— Al, eger de ol jıyrma beske shyqqasyn saǵan kelip: "Seniń analyq ózimshildigińniń qyrsyǵynan men eshteńe úırene almaı, eshteńege jaramaı qaldym. Mine, endi dáneńege qabiletim joq, ómirde túk te bitire almaı, túńilip júrmin. Men tap osyndaı jym-jyrt qońyrqaı dúnıede, bar-joǵyńdy eshkim bilmeıtin kúldi-kómesh tirlik keshý úshin týǵan joq edim ǵoı. Osynyń bóri seniń aqylsyz ańǵal analyq mahabbatyńnan boldy" dese, ne deısiń?

Janna aǵyl-tegil jylap otyrǵan kúıi ulynan:

— Pýle, seni búıtip ólip-óship súıgenim úshin meni kinálamaısyń ǵoı? — dep surady.

Bala oǵan qaıran qalyp:

— Joq, mama, — dep ýáde berdi.

— Ras aıtasyń ǵoı?

— Iá, mama.

— Seniń osynda qalǵyń keledi ǵoı?

— Iá, mama.

Baron endi ashýlanyp, daýsyn qataıtty:

— Janna, seniń basqa adamnyń ómirin bulaı bılep-tósteýge qaqyń joq. Seniń bunyń jón emes. Mynaý qylmys. Óz baqytyńa bola óz bóbegińdi qurbandyqqa shalyp otyrsyń!

Janna betin qolymen búrkep ap, selk-selk etip:

— Meniń shekken qasiretim, kórgen azabym az ba edi. Meniń jalǵyz qýanyshym osy ǵoı, ony da alyp ketesińder me? Men sonda ne isteımin, japadan-jalǵyz qalǵanym ba, qýaryp? — dedi.

Ákesi túregelip, onyń qasyna baryp, betinen súıdi.

— Men bar emespin be qasyńda, Janna?

Qyzy ákesiniń moınynan qushaqtap, betinen súıip, sózin úzip-úzip:

— Seniń aıtqanyń durys, papa. Meniki aqymaqtyq eken, biraq qansha qasiret kórdim. Kolejge barsa, bara qoısyn.

Ózin bulardyń qaıda jiberip, ne istegeli otyrǵandaryna túsine almaı, endi Pýle qorsyldaı jóneldi. Úsh "mamasynyń" úsheýi de endi onyń betinen alma-kezek súıip, aımalap jubatýǵa kiristi. Uıqyǵa jatqanda báriniń de júregi syzdady; úsheýi de, tipti osy kezge deıin kózine jas almaı shydap kelgen baron da jylap aldy.

Sóıtip, kanıkýl bitkesin balany Gavr kolejine beretin bolysty, ázirge jaz boıy ony eshkim betinen qaqpaı, erkeletip baqty.

Endi eki ajyrap ketemiz-aý degen oı esine túskende, anasynyń kókiregi qars aıyrylady. Oǵan beıne on jylǵa jıhankezdikke ketip bara jatqandaı kıim-keshek, qural-jabdyq ázirlendi. Aqyry. qazan tańynyń birinde túni boıy uıqy kórmegen eki áıel jáne baron balamen birge kúımege mindi, eki at jele jóneldi. Bul saparda oǵan aldyn ala dortýstan jáne klastan oryn tańdaldy. Endi Janna Lızon apaı ekeýi Pýleniń zattaryn kishkene jáshikke salyp áýre boldy. Oǵan ákelgen zattarynyń shıregi de syımaǵan soń, Janna ekinshi jáshik surap dırektorǵa bardy, dırektor ekonomdy shaqyryp edi, ol munsha kóp zattyń zıany bolmasa, paıdasy joq dep, erejeni buzyp, ekinshi jáshik berýden úzildi-kesildi bas tartty. Janna soǵan eregiskesin kórshi meımanhanadan bólek bólme alyp, qojasyna Pýle ne surasa da, eki etpeı ákelip berip turyndar dep tapsyrdy.

Sosyn olar kemelerdiń qalaı toqtap, qalaı attanyp ketip jatqanyn qyzyqtaýǵa qaırańǵa ketti.

Shamdaryn endi jaǵa bastaǵanda qalanyń ústine tunjyrap ymyrt tústi. Olar tamaqtanýǵa meıramhanaǵa kirdi. Eshqaısysynyń asqa tábeti shappady; tek birine-biri jaltaq-jultaq eljireı qarap otyr; tamaqtar birinen soń biri murty shaǵylmastan qaıta jıylyp alynyp jatyr.

Sosyn olar jaılap basyp kolejge bettedi. Jan-jaqtan ata-analaryna, ıa kútýshilerine erip balalar aǵylyp kelip jatyr, kóbisi kózi bylaýdaı bop jylap keledi. Kúńgirt úlken aýlada áne jerde de, mine jerden de myrs-myrs dybys shyǵady.

Janna men Pýle birin-biri jabysa qushaqtap ap, jibermeı uzaq turdy. Jurttyń esinen shyǵyp ketken Lızon apaı art jaqta aýzyn oramalmen basyp ap, tunshyǵa jylaıdy. Bir ýaqytta baron bosap bara jatqan kóńilin ázer irkip, qoshtasýdy kópke sozdyrmaı qyzyn aıyryp alyp ketti. Qaqpa aldynda kúıme kútip turǵan-dy. Úsheýi túndeletip Terektige qaıtty.

Qarańǵyda keńk-keńk jylaǵan dybys estiledi. Janna erteńine de keshke deıin aǵyl-tegil jylaýmen boldy. Kelesi kúni faeton ázirletip, Gavrge qaıta attandy.

Pýle qalaǵa áldeqashan úırenisip alypty. Ol ómirinde birinshi ret balalarǵa aralasyp otyrǵan edi. Syrtqa baryp oınaǵysy kep, alańdap, qabyldaý bólmesine anasymen durystap sóılese de almady.

Janna oǵan kún ara baryp turady, jeksenbi saıyn úıge alyp qaıtady. Balasymen kezdeskenshe asyǵyp, ketip qalýǵa dáti barmaı, qabyldaý bólmesine eki qoly aldyna syımaı, sarǵaıyp otyrady da qoıady. Dırektor ony shaqyryp ap, balasymen sıregirek ushyrasyp turýyn ótindi. Ol bul keńeske báribir qulaq asqan joq.

Endi dırektor oǵan eger balasyn sabaqtan bos kezinde qydyrtyp, serýendetip, sabaǵynan alańdata beretin bolsa, úıine qaıtaryp jiberetindikterin eskertýge májbúr boldy; baronǵa da hat jazyp, eskertip qoıdy. Budan soń ol Jannany Terektiden eshqaıda jibermeı tutqyndap ustady.

Ol ár merekeni ulynan góri ózi asyǵa kútedi; kóńili qulazyp, qobaljıdy da otyrady. Ol qasyna "Qasapty" ertip alyp, neshe alýan qıalǵa shomyp, tóńirekti ersili-qarsyly kezedi de júredi. Keıde tal túske deıin qyrannyń tóbesine shyǵyp ap, teńizge qarap otyrady, keıde áli kúnge esinen ketpeı qoıǵan baıaǵy bir serýenderi jadyna oralyp, Iporǵa deıin ormandy aralap, qydyryp qaıtady, Osy mańaıdyń bárin qıalǵa, armanǵa mas bop júrip aralaǵan baıaǵy qyz kúnderi qandaı alystap ketken.

Ulyn ár kórgen saıyn, onymen on jyl boıy kezdespegendeı bop tańyrqap qalady. Ol aı sanap er jetip, ósip barady, al bul aı sanap qartaıa túsken. Qazir kórgen jurt baron onyń ákesi emes aǵasy, al sonaý jıyrma besten bastap solyp, qýrap qalǵan Lızondy arasy bir-eki-aq jas, tipten teteles apasy eken dep qalatyndaı.

Pýle oqyp jarytpady. Ekinshi synypta eki jyl otyrdy, úshinshi synypty ólip-talyp zorǵa bitirdi, ol tórtinshi synypta taǵy da eki jyl oqydy, súıtip attaı jıyrmaǵa kelgende rıtorıka klasyna zorǵa ótti.

Ol shashy áp-ádemi, murty endi tebindegen aq ýyz jigit boldy. Endi jeksenbide Terektige ózi-aq kelip turatyn kúıge jetti. Bala jasynan salt júriske úırenip alǵan Pol qaladan at jaldap ap, eki saǵatta Terektige jetip keledi.

Janna ondaıda sary ala tańnan apasyn, barǵan saıyn beli búkireıip, tumsyǵymen jer súze qulamaý úshin shaldarsha eki qolyn artyna sap júretin bop, ábden qartaıyp ketken barondy qasyna ertip alyp, ulyn qarsy alýǵa shyǵady.

Olar aýyq-aýyq joldyń jıegine otyryp, tynyǵyp ap, ilgeri qaraı ilbip júre beredi, salt atty adam kórinbes pe eken dep kókjıekten kóz almaıdy. Appaq joldyń ústinen qylt-qylt etip atty kisi kóringennen-aq úsheýi birdeı oramaldaryn bylǵalaı bastaıdy; al Pol olardy tanyp, tekirekti qoıyp, quıyndatyp shaýyp jetip keledi. Janna men Lızon kózderi atyzdaı bop shoshyp qalsa, atasy daýsy qaltyrap; "Pýle mine jigit!" dep aıqaılap, máz bolady. Tekirekti qoıyp, quıyndatyp shaýyp jetip keldi. Janna odan: "Aıaǵyń tońǵan joq pa, Pýle?" dep suraıdy; uly tańerteńgi tamaqtan soń temeki tartyp, esik aldynda qydyryp júrse, anasy áınekti ashyp: "Qudaı úshin jalań bas júrmeshi, tymaýratyp qalasyń", — dep jalynady.

Ol atpen qarańǵyda keıin qaıtsa, Janna qaltyrap-dirildep: — "Pýle, qarǵashym, jaıyraq júr, kózińe qara, anańdy aıa. Sen alda-jalda kesepatqa ushyrasań, men shydaı almaı ólip ketem", — dep qorqytady.

Birde senbi kúni tańerteń Polden hat keldi, ol tanystarym seıilge shaqyryp edi, erteń bara almaımyn dep habarlapty.

Janna jeksenbide kúni boıy bir jamanat habar kútkendeı taǵat tappaı sendeldi de júrdi; beısenbi kúni shydaı almaı Gavrge qaraı jolǵa shyqty.

Uly bir túrli ózgerip ketken sıaqty, biraq onyń qandaı ózgeris ekenin ol anyq aıyra almady. Ol pysyp-shırapty, daýsy da burynǵydaı emes, qatqyl estiledi.

Kenet anasyna jaıbaraqat:

— Bilesiń be, mama, búgin óziń kepsiń ǵoı, kelesi jeksenbide de bara almaıyn dep turmyn, taǵy da serýenge shyǵatyn edik, — dedi.

Ol ulynyń bul sózine: "Amerıkaǵa ketem", — dep turǵandaı ańyryp qaldy, bir ýaqyttarda baryp, esin jıyp:

— Qudaıym-aý, saǵan ne bolǵan, Pýle? Aıtshy, ne bop júr? — dep surady.

Pýle kúlip, anasynyń betinen súıdi.

— Táıiri, eshteńe bolǵan joq, mama. Men dostarymmen birge bolyp boı jazbaqshymyn. Nemene, onym durys emes pe? — dedi.

Janna ne dep jaýap bererin bilmedi, kúımege jalǵyz mingende kóńiline neshe túrli qorqynyshty oı qashty. Onyń er jetkenin, endi bul qoja bola almaıtynyn, qarttarǵa qaramaı óz betinshe ómir súrýge kóshkenin anasy alǵash ret esine aldy. Oǵan uly bir-aq kúnniń ishinde ózgerip shyqqan sıaqty. Jańaǵy óz degenin qylyp turǵan boıly-soıly erkek — bunyń balasy ma, bir kezde salat ektirgen kip-kishkene bóbegi me?!

Budan soń úsh aıdaı ýaqyt Pol ata-anasyna anda-sanda bir soǵyp ketip turdy; onda da qashan kete-ketkenshe asyǵady da turady. Janna onysyna qobaljyp, ýaıymdaı bastasa, baron istiń jaıyna birden túsinip:

— Balany jolynan qaldyrma, ol endi jıyrmaǵa shyqty ǵoı, — deıdi.

Biraq, bir kúni tańerteń jupyny kıingen nemis aksentimen sóıleıtin bir qart kisi vıkontessa hanymdy surady.

Shetsiz-sheksiz ıilip-búgilip taǵzym etip bolǵasyn, ol qaltasynan maı-maı ámıanyn sýyryp ap:

— Mynaý qaǵaz sizge jazylyp edi, — dep bir japyraq qaǵaz usyndy. Janna áýeli bir oqyp shyǵyp, óz kózine ózi senbeı qaıtadan oqydy. Evreıdiń betine qarap ap, taǵy da bir ret oqyp shyqty. Sosyn baryp:

— Sonda bul qalaı bolǵany? — dep surady. Shal máımóńkelep, túsindire jóneldi.

— Qazir, qazir, ózim aıtyp bereıin. Sizdiń ulyńyz az ǵana aqsha keregip qalyp qaryz suraı keldi. Men sizdiń aqpeıil ana ekenińizdi estigesin, ótinishin qabyl aldym. Ózi bir bolmashy-aq sharýa.

Janna qalshyldap ketti:Ol hatty oqyp shyqqasyn, uzaq ýaqyt únsiz otyryp qaldy. Bálkim, sváshennıktiń aıtqany da ras shyǵar. Dinı kúdik-kúmán onyń ar-ujdanyn qaıta azaptaı bastady. Sonda qudaıdyń da jumyr basty pendeleri tárizdi kekshil, ishi tar qyzǵanshaq, qytymyr bolǵany ma? Biraq, ol kek tutpasa, jurt táńirdi tanymaı, bet-betine laǵyp ketpeı me? Múmkin, ol túbi bir óletin pendelerine tán álgindeı minezdi biz onyń qupıalaryn neǵurlym jitirek bilińkireı túsý úshin isteıtin shyǵar. Qashan da áldenege abyrjyǵan, qobaljyǵan adamdardy shirkeýge qaraı súıreıtin qorqaq oı ony da shyr aınala shyrmap ap, bir kúni keshke ymyrt túse shirkeýge júgirtip, jadaý abattyń aıaǵyna jyǵyp, kúnámdy keshe gór dep jalbaryndyrdy.

Abat baron sıaqty kisi otyrǵan úıge qudaıdyń meıirimi túgel túspeıdi dep, tek jarym-jartylaı ǵana keshirim qylýǵa ýáde berdi.

— Kóp uzamaı táńirimiz ózi jolyńyzdy ońǵarady, — dep sendirdi.

Shynynda da, arada eki kún ótpeı jatyp, ulynan hat aldy; qaıǵy basyp, qaǵajý kórip qalǵan ol buny abat aıtqan jaqsylyqqa jorydy.

"Qymbatty mama, meni ýaıymdama. Men Londondamyn, muzdaı amanmyn, tek azdap aqshadan taryǵyp júrmin. Kók tıynymyz qalmady, kún saıyn búıirimiz shyǵyp, toıa tamaq ta ishe almaımyz. Jan-tánimmen súıetin serigim men úshin qolyndaǵy bes myń frank qarajatyn túgel shashty. Meniń erkektik namysym endi oǵan sol aqshasyn qaıtaryp berýdi talap etetinin ózińiz de túsinesiz ǵoı. Sondyqtan marhabat etip, papam qaldyrǵan muradan maǵan ázirge on bes myń frank bere turyńyz. Báribir kóp uzamaı men de kámeletke tolamyn ǵoı. Meni mynaý qıyn jaǵdaıdan qutqaryńyz.

Al, mama, saý turyńyz. Atamdy jáne Lızon apaıdy da shyn júrekten qushyp, betterinen súıemin. Kóp uzamaı kórisermiz dep oılaımyn. Ulyńyz vıkont Pol de Lamar".

Ol hat jazypty, demek buny umytpaǵany! Onyń aqsha suraǵanyna eleń qylǵan joq. Kók tıyny qalmasa da, kidirtpeı aqsha salý kerek. Aqsha degen nemene sonsha! Ol buǵan hat salypty ǵoı!

Ol hatty alyp, júgirip baronǵa bardy. Lızon apaıdy da shaqyrdy. Úsheýi hattyń ár sózine qaıta-qaıta úńilip, áldeneshe ret oqyp shyqty.

Janna taban astynda serpilip, jaqsy úmitke kúpti bop, balasyn jaqtap sóıledi.

— Hat salǵanyna qaraǵanda, ol kóp uzamaı qaıtyp keledi.

Biraq, baıypty baron onysyna ılana qoımady.

— Báribir ol neme álgi bir naısaptyń sońynan erip, bizdi tastap ketken joq pa! Mundaı qylyqqa op-ońaı barǵanyna qaraǵanda, bizden góri ony kóbirek súıgeni emes pe!

Jannanyń júregine jańa shemen jabysty; sol boıda onyń kókiregin qyzǵanshaq ananyń perzentin óz baýyryna tartyp áketken ǵashyq áıeline degen ólerdeı óshpendilik oty órteı jóneldi. Buǵan deıin ol esil-derti balasy bolyp, ony jadylap júrgen áıeldi oıyna da alyp kórmegen-di. Baronnyń jańaǵy sózi sol bir beıtanys kúndesiniń óktem ozbyrlyǵyn esine túsirdi. Ol álgi áıel ekeýiniń ortasynda qıan-keski kúres bastalǵaly turǵanyn sezdi, jalǵyz balasynyń yqylasyn sonymen bóle-jarǵanynan góri, odan birjolata aıyrylýǵa peıil ekenin uqty.

Jańaǵy qýanyshy jelge ushty.

Onyń suraǵan on bes myń frankyn jiberdi; sosyn bes aıǵa deıin habar-oshar bolmady.

Kóp uzamaı Júlennen qalǵan murany bólisýge kepildik alǵan adam keldi. Janna men baron bir aýyz tilge kelmesten, barlyq esepti onyń qolyna ustata saldy, tipti ol ata dáýletti óle-ólgenshe paıdalanýǵa qaqysy bar analyq quqtan da bas tartty. Pol Parıjge oralysymen júz jıyrma myń frank muraǵa ıe boldy.

Budan soń arasyna alty aıdan salyp, tirligin, perzenttik peıilin bildirip, úsh-tórt hat joldady.

"Men jumys istep júrmin, bırjadan qyzmet aldym. Sáti tússe, Terektige baryp, betterińnen súıip qaıtpaqshymyn", — dep te qoıady.

Ol óz ǵashyǵy jaıly bir aýyz sóz jazbaıdy. Bul únsizdik anasyn ol jaıynda jazylǵan hattardan da kóbirek qobaljytty. Osynaý sap-salqyn sabyrly sóılemderdiń ar jaǵynda óziniń qas jaýy, álgi bir azǵyn ázázil áıeldiń taǵy da bir jymysqy qýlyǵy, ázázildigi jatqanyn Janna birden sezdi.

Úsh dárýish Poldi qaıtsek qutqaramyz dep, qansha aqyldassa da, esh aılasyn taba almady. Álde Parıjge baryp qaıtqandary jón be eken? Biraq, odan ne bitedi.

— Meıli, ábden qumarynan shyqsyn, sosyn ózi-aq oralady, — deıdi baron.

Olar ólmeshi ómirlerin ótkize berdi.

Janna men Lızon apaı baronnyń kózin ala bere shirkeýge baryp qaıtady.

Uzaq ýaqyt Polden habar bolmaǵan-dy. Bir kúni tańerteń onyń ómirden ábden túńilip jazǵan hatyn oqyp, úsheýi de eseńgirep qaldy. "Qadirli mama, men qurydym. Eger ózin qol ushyńdy bermeseń, onda mańdaıdan tartyp jiberetin bir oq jalynsyn. Kóp olja tabam ba degen aıla-sharǵymnyń kúl talqany shyqty, seksen myń frankqa boryshtanyp qaldym. Tólemesem, abyroıym aırandaı tógilgeli tur. Ábden jutap, bolashaqta isteıtin barlyq aıla-amalymnan maqurym qalmaqpyn. Men qurydym. Qaıtalap aıtamyn, búıtip masqara bolǵansha, bir jola atylyp ólýge peıilmin. Buǵan deıin esh hatymda jazbasam da, osyndaı qıyn-qystaý kúnde jalǵyz medetim bolǵan áıel járdemdespegende ózimdi-ózim álde-qashan mert qylǵan da bolar edim. Shyn júrekten betińnen súıemin; bul meniń eń sońǵy ret súıgenim bolyp qalýy da múmkin, qadirli ana. Qosh. Pol".

Hatqa ol ushyraǵan páleni egjeı-tegjeıli túsindiretin bir býma is qaǵazy tirkelipti.

Baron bárin de retteýge tyrysamyz dep poshtamen habar jiberdi. Sosyn ózi Gavrge baryp, istiń mán-jaıyn anyqtap, Polge jiberetin qarajat úshin kepilge jer saldy.

Jas jigit shetinen sheksiz alǵysqa, eljiregen sezimge, jýyq arada Terektige kelip, betterinen súıip ketem degen ýádege toly úsh hat joldady.

Biraq, ózi kelmedi.

Arada taǵy da bir jyl ótti.

Janna men baron aqyrǵy ret áreket qylyp, aqylyna keltirip Terektige qaıtaryp ákelý úshin Parıjge júrgeli jatqanda poshta tabys etken kishkene hattan onyń taǵy da Londonǵa baryp, Pol de Lamar jáne k "o" degen fırma, parohod kompanıasyn ashqaly jatqanyn bildi.

Ol: "Bul tapqan birden bir durys amalym. Túbinde shylqyǵan baı bop ketýim de ǵajap emes. Bul jolda men eshteńemdi joǵaltpaımyn. Nege paıdaly ekeni osydan da túsinikti shyǵar. Kelesi kezdeskenimizde men qaýymdaǵy eń mártebeli adamdardyń biri bolam. Bizdiń ǵasyrymyzda tek osyndaı amal-aılamen ǵana aıaǵyńnan tik basyp kete alasyń" dep jazypty.

Úsh aı ótpeı jatyp, parohod kompanıasy bankrotqa ushyrap, dırektory esepti durys júrgizbegeni úshin jaýapqa tartyldy. Janna birneshe saǵat boıy júıkesi shamyryǵyp, talyp qaldy. Esin jıǵan soń tósegine jatty.

Baron taǵy da Gavrge attandy, advokattarmen, kepildi ókildermen, sot oryndaýshylarymen aqyldasyp, keńester aldy. Kompanıanyń shyǵyny eki júz otyz bes myń frank eken; endi eń aqyrǵy dáýletin de kepilge saldy. Terektidegi meken-jaı men kórshi eki fermaǵa aýyr salmaq túsetin boldy.

Kepildi ókildiń keńsesinde eń sońǵy qujattarǵa qol qoıylyp bolǵan soń, keshqurym baron oqys parketke etpetinen qulap tústi, mıyna qan quıylypty. Jannaǵa habarshy jiberildi. Ol kelgenshe baron bu dúnıeden júrip ketipti.

Ábden eseńgiregen Janna ákesin Terektige ázer ákeldi. Ol bul jolǵy qasiretten soń ómirden túńilgen kúıikti adamnan góri sirespe soqqan kisige kóbirek uqsap qalypty.

Eki áıel qansha jalynyp-jalbarynsa da, abat Tolbıak aıtqanynan miz baqpaı, baronnyń múrdesin shirkeýge jolatpaı qoıdy.

Keshqurym baron eshqandaı dinı jol-joralǵysyz jerlendi.

Pol bul baqytsyzdyqty óz uıymyn taratqan adamdardyń bireýiniń aýzynan estidi. Ol áli Anglıada jasyrynyp júrgen-di. Ol hat jazyp, habardy tym kesh estip, kele almaǵanyna keshirim surady. Ol hatyn: "Sen qutqarǵan soń, qymbatty mama, men Fransıaǵa oralyp, ózińdi qaıta qusha alamyn", — dep aıaqtapty.

Janna ábden del-sal, eshteńeni uǵyp jatýǵa haly joq-ty.

Qystyń aıaq sheninde Lızon apaı alpystyń segizinen endi asa bergende bronhıtke ushyrap, onysy az bolǵandaı ókpesine salqyn tıip:

— Janna, beısharam, men qudaıdan saǵan raqym qyl dep jalbarynam, — dep jatyp, typ-tynysh kóz jumdy.

Janna ony zıratqa deıin shyǵaryp salǵan-dy; tabytty topyraq endi-endi jasyrǵan kezde, endi qaıtyp eshqandaı azap shekpeıtin, eshteńe oılamaıtyn bop, men de tezirek ólsem eken degen bir ǵana tilek tilep, dármeni quryp, sylq qulap bara jatyr edi, bir boıshań sharýa áıel ustaı aldy da, ony álýetti qolyna sap, kishkene bala uqsatyp, kóterip áketti.

Úıge oralǵasyn keıingi bes túndi kári qyzdyń tóseginiń qasynda ótkizip, qaljyrap qalǵan Janna álgi beıtanys sharýa áıeldiń ári aıaly, ári óktem qolynyń yrqyna birden kónip, tósekke jatqyzǵan boıynda azap pen qaıǵydan ábden silesi qatyp, shyrt uıqyǵa ketti.

Tún ortasynda bir-aq oıandy. Kamınde ot janyp jatyr. Kresloda bir áıel otyr. Bul áıel kim boldy eken? Janna tanı almaı, shyny stakanǵa quıylǵan maıdyń betinde júzip júrgen shyraǵdanyń jyltyraǵan solǵyn jaryǵynan onyń júzin kórmekshi bop, kereýettiń basyna moınyn sozyp qarady.

Bir kórgen adamy sıaqty. Biraq qashan, qaıda kórip edi. Áıel jaıbaraqat uıyqtap ketipti, basy ıyǵyna asyla qulapty, bas kıimi edende jatyr. Óńine qaraǵanda jasy sol qyryq, qyryq bester shamasynda, boıly-soıly betiniń qany tamǵan, qaıratty sharýa áıeli. Eki qoly kreslonyń eki jaqtaýynan salbyrap ketipti. Jany kúızelip, shytyrman túster kórip, esin endi jıyp, oıyn endi bılep alǵan Janna áıelge tesile qarady.

Ie, mynaý bir kórgen adamy. Erterekte kórdi me, joq osy jýyrda ǵana kórdi me, ol arasy esine túspedi. Óziniń osynshama umytshaqtyǵyna ábden zyǵyrdany qaınady. Uıyqtap jatqan áıeldi qasyna kelip kórmek bop, aıaǵynyń ushynan basyp jaqyndaı berdi. Janaǵy kóterip ákep tósegine jatqyzǵan áıel. Emis-emis esine túse bastady.

Bul ony burynda bir jerde kórgen joq pa edi, osy? Biraq, qashan, qaıda kórip edi? Ol munyń jatatyn bólmesine qalaı kelip júr?

Áıel kózin ashty da, Jannany kórip, ornynan atyp turdy. Betpe-bet taqaý kep qalǵany sonsha, ekeýiniń kókiregi bir-birine tym jaqyndap ketipti.

Beıtanys áıel:

— Taǵy ne bop qaldy? Siz nege turdyńyz? Aýyryp turǵanyńyzdy bilesiz be? Tezirek tósekke jatyńyz! — dep aqyrdy.

— Siz kimsiz ózińiz? — dep surady Janna.

Biraq, áıel ony kóterip ap, qaıtadan kereýetine ákeldi. Tósegine jatqyzyp keýdesine basyn taqap, kenet keńkildep jylap jiberdi, sosyn betinen, shashynan, kózinen shópitip súıe jóneldi.

— Beıshara bıkeshim, madmýazel Janna, meni tanymaı qalǵanyń ba?

— Rozalı, kógershinim! — dep aıqaılap jiberdi Janna.

Bilegin moınyna orap ap, baýyryna tyǵylyp, súıe berdi, tas qushaqtasyp ap, biriniń kóz jasy, birinikine aralasyp, ekeýi de jylady.

Aldymen Rozalı jubandy.

— Al, endi aqyldy bolyńyz, áıtpese salqyn tıgizip alasyz.

Ol tósekti túzep, kórpesin qymtap, ótken-ketken esine túsip kóńili bosap óksigin basa almaı júrip, burynǵy hanymnyń basyna jastyq saldy.

— Kógershinim, sen qalaısha qaıtyp oraldyń? — dep surady Janna.

— Táıiri-aı, sizdi endi japadan-jalǵyz qalaı tastaıyn, — dedi Rozalı.

— Shyraqty jaqshy, men seni kórgim kep otyr, — dep ótindi Janna.

Túngi ústelge shyraq qoıylǵan soń, ekeýi bir-birine telmire qarady.

Sosyn Janna burynǵy qyzmetshisiniń qolyn alyp:

— Men seni tanymaı qappyn, kógershinim. Árıne, mendeı emessiń, biraq sen de qatty ózgerip ketipsiń, — dep sybyrlady.

Rozalı bir kezde ózi aıyrylysqanda jap-jas, qulpyryp turǵan sulý, al qazir ábden qýrap, qatyp-semip qalǵan aq shashty áıeldiń júzinen kózin almaı:

— Ras, madam Janna, jasyńyzǵa jetpeı qartaıyp ketipsiz. Oılap otyrsam, biz kezdespegeli de jıyrma tórt jyl bolypty, — dedi.

Olar taǵy da oıǵa shomyp, únsiz qalysty.

— Sen baqytty bola aldyń ba? — dep sybyrlady Janna. Rozalı baıaǵy bir qolaısyz jaǵdaıdy esine túsirip almaıyn dep saqtana sóıledi.

— Iá, ol jaǵynan ókpem joq. Sizge qaraǵanda baqyttyraq bolǵanym ras. Biraq, baıaǵyda nege osynda qala bermedim dep kóp ókindim.

Ol baıqaýsyzda Jannanyń jandy jerine tıip kettim be dep, kilt toqtaı qaldy.

— Ne istersiń, kógershinim. Oılaǵan nárseń barlyq ýaqytta bola bere me! Sen de jesir qalǵansyń ǵoı, sirá? — dedi Janna áńgimeni odan ári jalǵastyryp.

Sosyn daýsy qaltyrap, ázer ún qatty.

— Sen taǵy da balaly boldyń ba?

— Joq, hanym.

— Al, ulyń qalaı? Kim boldy? Oǵan rızamysyń?

— Iá, hanym. Ol jaısań jigit bop ósti. Sharýasyna myǵym. Úılengenine jarty jyl boldy. Men sizge qaıtyp kelgim kelgen soń, ol fermany óz qolyna alyp qaldy.

Janna tolqyp ketti.

— Endi sen meni tastap ketpeısiń ǵoı, kógershinim? — dep sybyrlap surady.

— Árıne, hanym, bul jóninde ábden oılanǵanmyn, — dedi Rozalı bir dórekileý únmen.

Olar biraz ýaqyt únsiz otyrdy. Janna taǵdyrdyń ádiletsiz qatygezdigine bir jola moıynsunyp, eshqandaı kúıinbeı-kúızelmeı ekeýiniń ómirlerin oısha salystyryp shyqty.

— Kúıeýiń seni renjitken joq pa? — dep surady.

— Joq. Ol bir jaqsy sharýajaı adam eken. Dáýlet te jıa bildi. Qurt aýrýdan óldi.

Janna túregelip otyrdy, kenet bárin de bilip alǵysy kelip ketti.

— Kógershinim, sen maǵan ómirińde ne kórip, ne qoıǵanyńdy túgel aıtyp shyqshy. Ony bilý maǵan búgin óte-móte qajet.

Hİİ

Rozalı bir aptanyń ishinde úıdiń sharýasyn, barlyq qyzmetshilerdi myqtap qolǵa aldy. Taǵdyrǵa ábden kónbis bop alǵan Janna oǵan ún-túnsiz baǵynyp baqty. Óne boıynan ál ketip, aıaǵyn ázer alyp, anasy marqum qusap, qyzmetshisine súıenip, syrtqa shyǵady. Qyzmetshisi ony naýqastanǵan bóbekteı mápelep, aqyl aıtyp, dórekileý bolǵanmen, nıeti durys jyly sózimen jigerlendirip qoıady.

Áńgimeleıtinderi — ylǵı baıaǵyda ótip ketkender. Jannanyń kózinen jas toqtamaıdy, al Rozalı sharýa áıelderi sıaqty, eshqandaı tolqý, tebirený degendi atymen bilmeıdi. Ol túsimdegi kidirister jaıyna áldeneshe ret oralyp soǵyp, sharýaǵa shorqaq Jannadan ulynyń qylyqtarynan uıalyp, buǵan kórsetpeı júrgen is qaǵazdaryn berýdi talap etti.

Sosyn Rozalı bir apta boıy tanys notarıýstyń járdemimen istiń egjeı-tegjeıine jetý úshin kún saıyn Fekanǵa baryp turdy.

Bir kúni keshqurym hanymdy tósegine jatqyzyp, ózi qasyna otyryp, áńgimeni tótesinen bastady:

— Mine, endi hanym, durystap sóıleseıikshi, — dedi de istiń mán-jaıyn túsindirip shyqty. Eseptep-eseptep kelgende, bar bolǵany jeti-segiz myń frankteı ǵana tabys qalypty.

— Onyń nesine abyrjısyń, kógershinim? Bul dúnıede endi uzaq turmasymdy ózim de sezip júrmin. Qalǵan ǵumyryma so da jeter, — dedi Janna.

Oǵan Rozalı qatty ashýlandy.

— Bálkim, ol qarjy sizdiń ǵumyryńyzǵa jetse jeter, al endi sonda Pol myrzaǵa eshteńe tastamaıyn dep pe edińiz?

Janna qaltyrap qoıa berdi.

— Ótinemin, endigári ol týraly eshteńe aıtýshy bolma. Maǵan ony eske alý óte aýyr.

— Keshirersiz, men endi tek sony ǵana aıtatyn bolamyn. Siz óıtip júreksiz bolmańyz, madam Janna. Onyń qazirgi istep júrgenderiniń bári esýastyq ekeni ras, biraq áli-aq es toqtatyp, úılenedi, balaly bolady. Olardy asyraýǵa aqsha kerek etedi. Sondyqtan endigi áńgime mynaý: Terektini satyńyz.

Janna ornynan atyp turyp, qaıtadan tósegine otyra ketti.

— Terektini sat deısiń be? Saǵan ne kóringen sonsha! Joq, joq, ony eshqashan da satpaımyn.

Biraq, Rozalı miz baqpady.

— Al, men aıtam, siz ony satasyz. Óıtkeni, ony satpaı bolmaıdy!

Sosyn óz esebin, josparlaryn, oılaryn aıta jóneldi.

Terekti men onyń irgesindegi eki fermany qýana-qýana satyp alatyn kisi de taýyp qoıypty. Olardy satqasyn bulardyń qolynda Leonardaǵy tórt ferma qalady.

Olardyń ózi boryshtan qutylǵan soń, jylyna segiz myń úsh júz frank tabys túsiredi. Myń úsh júzin fermalardy jóndeýge, bolashaq baspananyń qamyna jumsaǵannyń ózinde ar jaǵynda jeti myń frank artylady eken, onyń bes myńy jyl saıynǵy shyǵynǵa ketedi, qalǵan eki myńy jaman aıtpaı jaqsy joq dep, keıinge saqtalady.

— Basqa jol joq, ótken dáýren endi qaıtyp kelmeıdi. Aqshanyń kilti mende bolady, áıtpese Pol myrzaǵa kók tıyn da aýyspaıdy. Ol sizdi jylan jalaǵandaı jutatyp ketedi.

Manadan beri ún-túnsiz jylap otyrǵan Janna:

— Eger onyń iship-jeıtin eshteńesi bolmasa qaıtemiz? — dep sybyrlady.

— Eger ol ashyǵyp bizge kelse, asyraımyz. Oǵan iship-jeıtin tamaq, túnep shyǵatyn tósek qashanda tabylady. Ózińiz qalaı oılaısyz, ony áýelden tizginin tejep ustaǵanda, osynsha aqymaqtyqty ister me edi?

— Ol qaryzdanyp qalyp, abyroıy aırandaı tógile jazdady ǵoı.

— Eger sizde eshteńe bolmasa, ol qaryzdanýyn qoıatyn ba edi. Jaraıdy, siz bir ret tólegen ekensiz, endi qaıtyp tólemeıtin bolasyz. Ol úshin sizge jaýapty men beretin bolam. Al, endi jaqsy jatyp, jaı turyńyz, hanym.

Rozalı ketip qaldy.

Al, Janna búkil ómirin ótkizgen úıimen birjola qoshtasatynyn, ketetinin, Terektini satatynyn oılap, kóz juma almaı jatty da qoıdy.

Erteńine tańerteń esikten Rozalı kóringende:

— Qalaı deseń de, kógershinim, men bul jerden kete almaımyn, — dedi.

Biraq, qyzmetshisi buǵan burqan-talqan boldy.

— Basqa amalymyz qalmasa, qylar qaıranymyz qaısy! Kóp uzamaı notarıýsty ertip. Terektini satyp alatyn kisi keledi. Áıtpese, hanym, tórt jylda tamtyǵyńyz da qalmaıdy.

Janna tunjyrap:

— Báribir kete almaımyn, kete almaımyn, — deı berdi.

Bir saǵattan soń poshtashy oǵan Poldiń taǵy da on myń frank suraǵan hatyn ákelip berdi. Ne isteý keregin bile almaı dal boldy, aqyl surap Rozalıge júgirdi. Ol qolyn jaıyp:

— Keshe ne dep em, hanym, mine endi kórdińiz ǵoı! Men kelmesem, ekeýińizdiń ábden jutap bitetin túrińiz bar eken, — dedi.

Janna amalsyz qyzmetshisiniń aıtqanyn tyńdap, Polge hat jazdy.

"Qymbatty ulym, menen esh qaıran joq. Sen meni ábden jutatyp bittiń. Endi Terektini satýǵa týra kep tur. Biraq, esińde bolsyn: ózin az azapqa salmaǵan kári anańnan pana izdep kelseń, baspana. jyly oryn árqashan da tabylady. Janna".

Burynǵy qant zavodynyń qojasy Jofren myrzany ertip, notarıýs kelgende, ol ózi qarsy alyp, úıdiń uńǵyl-shuńǵylyna deıin túgel kórip shyǵýyn ótindi.

Bir aptadan soń ol satylǵan úıdiń qaǵazyna qol qoıyp, so boıda Godervılge taqaý jerde úlken Montıvıler jolynyń ústindegi Batvıl seleninen shaǵyn úı satyp aldy.

Sosyn erteden qara keshke deıin japadan-jalǵyz, "mamasynyń saıajolyn" kezip júrdi de qoıdy; kóz ushyndaǵy kókjıekke, aǵashtarǵa, jókeniń túbindegi qurt kemirip, mújilip qalǵan oryndyqqa janynan jaqyn tutyp, anasyna ábden sińisti bolyp qalǵan nárselerdiń bárine de, toǵaıǵa, ózi kóp qydyrǵan, Júlen óletin kúni graf dı Fýrvıldiń sońynan qarap turǵan qyrqanyń basyndaǵy joldyń jıegine, ózi talaı súıengen, búginde synyp bitýge aınalǵan kári shegirshinge, kózine ottaı basylatyn baq ishine janaryna jas tolyp, aqyrǵy ret qoshtasa qaraǵanda kókiregi qars aıyrylyp, kóńili buzylyp júre berdi.

Rozalı kelip qolynan jetektep úıge alyp ketti. Esik aldynda jasy jıyrma besterdegi boıshań sharýa jigit kútip tur eken. Jannamen eski tanysyndaı jyly ushyrap sálemdesti.

— Salamatsyz ba, madam Janna, qalaı turyp jatyrsyz? Anam kelip, kóshi-qon jaıynda sóılesip ket dep edi. Siz maǵan bul úıden neni alyp ketetinińizdi kórsetseńiz, men egin basyndaǵy sharýamdy da toqtatpaı, is arasynda sizdiń nárselerińizdi de birtindep tası berer edim.

Bul jigit qyzmetshisiniń balasy, Júlenniń uly, Poldiń aǵasy bolyp shyqty. Bir sát júregi toqtap qalǵandaı kórindi oǵan; súıte tura, myna jigittiń betinen súıgisi kelip ketti.

Ol onyń júzine tesile qarap, ulyna, kúıeýine uqsastyq izdeı bastady. Ol, biraq júzi qandy, aqquba, kózi kógildir, tulǵa-bitimi, qaıratty — anasynan aýmaı tartypty. Biraq, Júlendi de eske salatyn sıaqty. Oǵan nendeı uqsastyǵy baryn bile almady, alaıda bet álpetinde ony elestetetin birdeńeler bar tárizdi.

— Siz zattardy qazir kórsetip qoısańyz, tipten jaqsy bolar edi, — dep qaıtalady jigit.

Biraq jańa úıi tipten kishkentaı-dy, oǵan kóp dúnıe syımaıtyn bolǵan soń, neni tastap, neni áketetinin áli ózi de bilmeıtin-di, sondyqtan aptanyń aıaǵyna qaraı qaıta soǵýyn ótindi.

Sosyn óziniń tomsarǵan kúıki tirligine taǵy da bir kóńilsiz ermek tabylyp, kóshi qondymen áýre boldy.

Bólmeden bólmege kirip, árqaısysy bir oqıǵany oıyna túsiretin, tirshiligine, tipti ózine de ábden etene sińisip ketken, jas shaǵynan beri qýanyshyna da, qaıǵysyna da kýá bop, ómiriniń barlyq belesterinde ózimen birge bolǵan dúnıe-múlikten ne alyp ketetinin irikteýge kiristi. Endi, mine, sol shat-shadyman shaǵynda da, qaıǵy men qasiret kórgen shaǵynda da únsiz joldas bolǵan buıymdar shetinen japqyshtary shurq-shurq tesilip, astarlary sógilip, jipteri aıyrylyp, qańsyp, boıaýlary ońyp, qasynda qarap turyp tozypty.

Ol ár zatty kórgen saıyn kóńili buzylyp, kúıbeńdep júrip aldy; bir asa mańyzdy máseleni qalaı shesherin bilmeı daǵdaryp turǵandaı qaıta-qaıta abdyraı beredi; birese eki kreslonyń qaısysyn alaryn bilmeı qınalady, birese sırek kezdesetin búro men eski ústeldiń qaısysyn áketerin bilmeı, basy qatady.

Ol bárin de aýdaryp-tóńkerip ótken-ketken jaılardy esine túsirip, aqyry "men osyny alam" dep bekingen nárselerin ashanaǵa shyǵardy.

Ol óz bólmesiniń tósegin, qabyrǵaǵa ustaıtyn áshekeı qaǵazdy, saǵatty, túp-túgel qaz qalpynda saqtaǵysy keldi. Qonaqjaıdan bala kúninen súıip ketken túlki men tyrnanyń, túlki men qarǵanyń, qumyrsqa men shegirtkeniń, qasiretti kók qutannyń sýretteri salynǵan kreslolardy ǵana alatyn boldy.

Sóıtip, endi máńgi-baqı tastap ketetin týǵan úıiniń burysh-buryshyn túk qaldyrmaı túgel tintip shyǵyp, shatyrǵa kóterildi.

Ondaǵy ybyrsyp, úıilip jatqan ár alýan zattardy kórip, ańyryp turyp qaldy. Bireýleri synǵan, bireýleri ánsheıin kirlegen, endi bireýleri kúnde-kúnde kóre-kóre ábden jalyqtyryp, basqalarymen almastyrylǵan, áıteýir bir kezde árqaısysy ár qıly sebeptermen osynda kelip qalǵan, - ne kerek, buryn talaı kórip, bir kúnderi kezinen bir-aq ǵaıyp bolǵan, sosyn esinen birjolata shyqqan kóz tanys kóp dúnıe aldynan samsap shyǵa keldi.

Oǵan jańaǵy óziniń eti úırenip ketken jıhazdaryndaı osy bir qoqyr-soqyr da bir kezde esinen shyǵyp, endi qaıta ushyrasyp otyrǵan eski dostaryndaı kózine shoqtaı basyldy. Jannaǵa olar qansha kórse de kózińe ilikpeı júrip-júrip, bir kúnderi áldeqandaı sál nárseniń ústinde eshkim kútpegen bir keremet syryn jarqyratyp jaıyp salǵanda baryp, bir-aq elenetin eleýsiz kisiler sıaqty bop kórindi.

Janna olardy birinen soń birin ustap kórip: "E, mynaý toıdyń aldynda syndyryp alǵan qytaıy shyny aıaq qoı! Al, mynaý mamamnyń fonary, ánebireý papam jańbyrda sý tıip, isinip ketken terezeniń jaqtaýyn asham dep syndyryp alatyn qolshatyry", — dep. qaısysynyń munda qalaı kelgenin esine aldy.

Shatyrda, shamasy, arǵy babalarynyń ustaǵan dúnıeleri bolsa kerek, buryn-sońdy bunyń atymen kózine túspegen, ózderin unatyp satyp alǵan, talaı-talaı kóz ala almaı qyzyqtap qaraǵan ıelerinen áldeqashan aıyrylyp, qadir-qasıeti de esten shyǵyp, adyra qalǵan, zamany ótip, tozań basqan zattar da kóp-aq eken.

Janna olardy da ustap kórip, bes eli bop jaılap qalǵan shań-tozańǵa qolynyń izin tastap keledi; shatyrdyń shaǵyn sharshy terezesinen túsetin kúńgirt jaryqta eski-qusqylardy kórip kóp júrdi.

Ol qıraǵan oryndyqqa bir túrli tanys sıaqty bop kóringen synyq tabaǵa tutynýdan qalǵan taǵy sondaı usaq-túıekterdiń árqaısysyna erinbeı-jalyqpaı shuqshıa qaraıdy.

Ózimen birge áketetin zattardy iriktep bir bólek qoıdy da, bólmesine qaıtyp oralǵasyn, solardy alyp kel dep Rozalıdy joǵaryǵa jumsady. Qyzmetshi áıel sondaı túkke qajeti joq qoqyr-soqyrdy mashaqattanyp nesine alyp júremiz dep bas tartyp kórip edi, ánsheıinde ne aıtsa da bas ızeı beretin Janna bul joly qasarysyp otyryp aldy, amalsyz kónýge týra keldi.

Bir kúni tańerteń Júlenniń uly, jas fermer Denı Lekok alǵashqy saparǵa shyqpaq bop arbasyn ákeldi. Júkti túsirip, jıhazdy jaıǵastyrýǵa kómekteseıin dep, Rozalı da ere ketti.

Jalǵyz qalǵan Janna qaıtadan qaıǵyǵa batyp, úı ishinde ersili-qarsyly sendelýmen boldy. Ózimen birge alyp kete almaıtyn nárselerdi - qonaqjaıǵa ustalǵan áshekeı qaǵazdaǵy aq qustardy, eski úlken shamdaldy, kózine kóringenniń bárin et-baýyry eljirep, shóp-shóp súıip shyqty. Kóziniń jasy keppeı, ne bolyp, ne qoıǵanyn bilmeı, bólmeden bólmege júgirip, biraz júrgen bop, syrtqa shyǵyp, qoshtaspaq úshin teńizge bettedi.

Qyrkúıektiń aıaq kezi edi. Ap-alasa surǵylt aspan teńiz tóbesine tónip alypty; tunjyrańqy sarǵysh tolqyndar teńiz jazırasyna sińip joǵalyp jatyr. Ol jarqabaqtyń basyna shyǵyp, qaı-qaıdaǵy oılarǵa shomyp, uzaq turdy. Ymyrt túse úıge oraldy. Janna ol kúni basyna ne bir zil batpan baqytsyzdyq túsken kúnderiniń qaı-qaısysynan da kem qamyqqan joq edi.

Rozalı qaıtyp kelip, kútip otyr eken. Jańa úıdi aýzynyń sýy quryp maqtaı beredi, ol úı mańaıyna jol ekesh jol da soqpaıtyn osy bir eski moladan áldeqaıda jaqsy dep ózeýreıdi.

Janna kesh boıy jylady da otyrdy.

Meken-jaıdyń satylǵanyn estigeli fermerler oǵan ánsheıin qur meziret qyp, izet kórsetken bop, bir-bir kirip shyqqan-dy. Olar buny ylǵı qabaǵy salbyrap júretin sezimtaldyǵynan ba, álde joq nársege alas ura beretin armanshyldyǵynan ba, joq ábden baqytsyzdyqty kóre-kóre zapy bop, joqtan ózgege qobaljı beretin ýaıymshyldyǵynan ba, áıteýir, nege ekenin ózderi de túsinbeı syrtynan "delquly" dep ataıtyn-dy.

Kósher qarsańda ol kezdeısoq at qoraǵa bas suǵyp edi, qyńsylaǵan daýys estip, tula boıy túrshigip ketti. Ol sońǵy aptada tars esinen shyǵyp ketken "Qasap" tóbet bop shyqty. Kózi baılanyp, merezge jem bolǵan kári tóbet ábden aljyp, qalǵan ǵumyryn sabannyń ústinde ótkizip jatqan-dy. Lúdvına ony áli mápeleıtin. Janna beıshara tóbetti kóterip ap súıip, úıge ákeldi. Tóbet kúbideı bop isip, ıkemge kelmeı aıaqtaryn zorǵa qozǵaıdy, daýsy da oıynshyq aǵash ıttiń úrgeni sıaqty bop qalypty.

Sóıtip júrgende, úıimen birjola qoshtasatyn kún de jetti. Óz bólmesiniń barlyq jıhazy alynyp ketken soń, Janna Júlenniń bólmesine túnep shyqty.

Ol uıqydan uzaq sapardan oralǵan kisishe ábden tıtyqtap, sharshap oıandy. Endigi qalǵan jıhazdyń bári tıelgen arba áldeqashan ázir bop, qorada turǵan-dy. Qojaıyn áıel men qyzmetshisine eki dońǵalaqty bólek arba jegilgen-di.

Sımon ataı men Lúdvına jańa qojaıyn kelgenshe osynda qalady, sosyn týystaryna ketedi, Janna ekeýine arnap enshi tastady. Onyń ústine ózderiniń de azyn-aýlaq qora-qoralary bar edi. Olar búginde ábden eshteńege jaramastaı bop, mojap qalǵan-dy. Al, Marıýs úılenip, bul úıdi baıaǵyda-aq tastap ketken-di.

Saǵat segizge taman teńiz jaqtan samal jel qýyp ákelgen sup-sýyq jańbyr tóge jóneldi. Júkti jabýmen búrkeýge týra keldi. Aǵashtardyń japyraqtary ushyp túsip jatyr.

As úıdegi ústelde býy burqyrap, kofe quıǵan shyny aıaqtar samsap tur. Janna óz shyny aıaǵyn alyp, kofesin soraptap iship boldy da, ornynan turyp:

— Al, endi jóneleıik, — dedi.

Ol qalpaǵyn, shálisin aldy, Rozalı aıaǵyna kebisin kıgizip, jatqanda:

— Esińde me, qymbattym, baıaǵyda biz Rýannan osylaı qaraı shyqqanda jaýyn qalaı quıyp edi, — dedi.

Sol-aq eken, júreginiń talmasy ustap, qolyn kókiregine apara bergende, es-tússiz qulap tústi.

Bir saǵattaı sereıip jatyp, kózin ashty; sonda da kóziniń jasy aǵyl-tegil burshaqtap, yshqynyp, aıaq-qolyn jınaı almaı qoıdy.

Biraz tynyqqan soń da turǵysy kep, umtylyp kórip edi, ábden qaljyrap qalǵany sonsha, ornynan tura almady. Rozalı attanýdy keıinge qaldyrǵanmen ol taǵy da talmasy ustap qalar dep qorqyp, ulyn shaqyryp ap, ekeýlep arbasyna aparyp, klenka jabylǵan oryndyqqa otyrǵyzdy. Kári qyzmetshisi Jannanyń qasyna jaıǵasyp, aıaq-qolyn qymtap, ıyǵyna jyly shapan jaýyp, tóbesine qolshatyr tikti de:

— Al, qozǵal endi, Denı! — dep aıqaılady.

Jas jigit anasynyń qasyna kep, oryn tar bolǵan soń bir qyryn otyryp, delbeni qolyna aldy. Attar eki áıeldi árli-berli bulǵańdatyp, bir jaısyz jortaqqa kóshti.

Arba buryshtan aınalyp, derevnányń syrtyna shyqqanda, ersili-qarsyly sendelip júrgen bir adam kórindi. Ol - abat Tolbıak edi, syńaıy bulardyń jolyn tosyp júrse kerek.

Ol arbany ótkizip jibermek bop, joldyń bir jıegine kidirip qaldy. Shalshyq shashyramasyn dep, sýtana ishiginiń óńirin eki qolymen qymtap ustap alypty, eteginiń astynan balshyq-balshyq bashmaq pen qara shulyq kıgen sıdıǵan aryq sıraǵy kórinedi.

Janna onyń júzine qaramaý úshin kózin tómen saldy; al onyń bar qıanatyn estigen Rozalı qalsh-qalsh etip, qanyna qaraıyp: "Bul naǵyz aramzanyń ózi!" — dep, balasynyń bileginen ustaı aldy.

— Mynany qamshymen bir josytyp ótshi, — dep buıyrdy.

Biraq, jas jigit sváshennıktiń tusyna kele bergende, attardy barynsha aryndata aıdap, jol jıegindegi orǵa qoıdy da ketti, táńirimniń kıeli qyzmetshisiniń óne boıyn laı shalshyq jýyp ótti.

Ol etekteı oramalyn alyp, betin súrtkenshe, Rozalı jalt burylyp, judyryǵyn túıip qorqytty.

Olar shamasy bes mınýtteı uzap shyǵa bergende, Janna kenet aıqaılap jiberdi.

— Biz "Qasapty" umytyp ketippiz ǵoı!

Denı arbany toqtatyp, ıtke júgirip ketti. Rozalı ol kelgenshe delbeni ózi ustady.

Jas jigit qaıtyp oralyp, júni jıdip, syqpytynan aıyrylǵan ıtti ákep, áıelderdiń aıaǵynyń astyna tastaı saldy.

Hİİİ

Eki saǵat júrgen soń arba dál joldyń jıeginde óńsheń butaqtaryn tegistep qyrqyp tastaǵan almurt aǵashtary ósken jemis baýynyń ortasyndaǵy kirpish úıdiń aldyna kep toqtady.

Yrǵaı men shyrmaýyq kómip ketken tor-tor tórt bastyrma júıek-júıekke bólinip, ara-arasynda eki jaǵyn jemis aǵashtary kómkergen tar soqpaqtary bar aıadaı baqtyń tórt buryshyna qoıylypty.

Ýsadbany jan-jaǵynan bıik-bıik aǵashtar qorshapty. Kórshi fermadan egistik dala bólip turady eken. Qarsy aldynda júz metrdeı jerde, joldyń dál ústinde usta dúken bar. Bul tóńirekte bir shaqyrymnan bergi jerde odan basqa meken jaı joq.

Úıdi terezesinen jan-jaǵyn eki qatar bop jemis aǵashtary qorshaǵan fermalar shashyrap jatqan keń jazıra alqap túgel kórinedi.

Janna kele sala jatqysy kelip edi, Rozalı ol taǵy da qaıdaǵy-jaıdaǵyny oılap qamyǵyp qala ma dep, jatqyzbaı qoıdy.

Godervılden aǵash ustasy shaqyryldy; ol kelesi arba kelgenshe, ákelingen jıhazdardy ornalastyrýǵa kiristi. Ol da op-ońaı jumys emes-ti, bárin aldyn-ala oılap, ólshep-piship alýdy qajet etedi. Bir saǵattan soń Terektiden eń sońǵy arba kelip jetti, ony jaýyn astynda túsirýge týra keldi.

Kún keshkirdi, úı ishi abyr-sabyr. Zattar qalaı bolsa solaı úıilip jatyr. Janna ábden dińkesi quryp, jastyqqa basy tıisimen kózi uıqyǵa ketti.

Birneshe kún boıy onyń eshteńeni oılap jatýǵa murshasy bolmady, úıdiń sharýasynan qoly tımedi. Ol tipti Pol kelip qala ma dep oılap, jańa baspanasyn jaıǵastyrýǵa qyzyǵa kiristi. Burynǵy ózi jatatyn bólmeniń áshekeı qaǵazy endi ári qonaqjaı retinde de paıdalanylatyn ashanaǵa ustaldy. Ol ásirese ekinshi qabattaǵy ózi "Pýleniń bólmesi" dep ulyna enshilegen bólmesiniń áshekeı-jıhazyna bar yntasyn saldy.

Ekinshi qabattaǵy ekinshi bólmege ózi ornalasty, al Rozalı shatyrdaǵy joǵarǵy bólmege jaıǵasty. Jyp-jınaqy shaǵyn úı Jannaǵa bastapqy kezde óte unady. Degenmen, birdeńesi jetispeıtin sıaqty. Onyń ne ekenin ózi de bilmeıdi.

Bir kúni tańerteń Fekan notarıýsynyń ókili kelip, Terektide qalǵan jıhazdarynyń mebelshi kep baǵalaǵan quny úsh myń alty júz frankty ákelip berdi. Ol aqshany alyp jatqanda qýanǵanynan qoly qaltyrap ketti. Ókil úıden shyǵar-shyqpasta jalma-jan qalpaǵyn kıip, mynaý kezdeısoq oljany Polge jiberýge Godervılge jóneldi.

Biraq. asyǵyp-aptyǵyp Godervılge bara jatqanda, bazarda qaıtyp kele jatqan Rozalı qarsy jolyqty. Qyzmetshi áıel munysyna túsinbese de birdeńeden kúmán alyp qaldy. Eshteńeni jasyryp, jaltara almaıtyn Jannadan bar shyndyqty bilip, biraz ursyp almaq úshin, qolyndaǵy sebetkesin jerge qoıdy.

Eki búıirin taıanyp, judyryǵyn túıip, ári-beri bajyldap aldy da, bir qolyna kárzeńkeni ustap, ekinshi qolymen Jannany jetektep, burq-sarq ashýlanǵan kúıi úıge qaraı aıandady.

Tabaldyryqtan attamaı jatyp, Rozalı aqshany surady. Janna shetinen alty júz frankty jyryp qap, Rozalıge berdi. Alaıda, qyzmetshisi asa saq edi, qojasynyń urlyǵy birden ashylyp qalyp aqshany túgel berýge týra keldi.

Biraq Rozalı álgi alty júz frankty Polge jiberýge kelisti.

Birneshe kúnnen keıin Polden: "Biz ábden shıimiz shyǵyp otyr edik, sen úlken jaqsylyq jasadyń, qymbatty mama", — dep alǵys aıtqan hat keldi.

Janna áli de bolsa Batvılge úırenisip kete almaı júr, burynǵydaı emes, japan dalada jalǵyz qalǵandaı bolady da turady. Serýenge shyqqanda Verneıl selenine deıin baryp, Trýa-Mardyń ústimen keıin qaıtady. Biraq, kele sala, baram degen jerine barmaı, basqa bir jaqqa baryp kelgen kisishe, taǵy da bir jaqqa júrgisi kep elegizedi.

Kún saıynǵy ádeti sol. Ol bul elegizýdiń mánine ózi de túsine almaı ábden basy qatty. Biraq, birde keshqurym bul jumbaqtyń sheshýi ańdaýsyzda óz aýzynan shyǵyp ketti. Ol dastarqan basyna otyryp jatyp:

— Eh, shirkin, teńizdi kórer me edi, — dep qaldy.

Oǵan jetpeı turǵan nárse jıyrma bes jyl boıǵy uly kórshisi — teńiz, onyń tuzdy aýasy, burqyraǵan ashýy, óktem jeli, kúrkiregen daýsy bolyp shyqty. Ol sóıtse, Terektide turǵanda kúnde tańerteń uıqydan oıana sala terezeden kórip, kúni-túni aýasyn jutyp, árdaıym qasynda bop, tiri adamdaı baýyr basyp ketken teńizdi joqtaıdy eken.

It ekesh ıt "Qasap" ta ózinen-ózi áldenege elegizip úreılene beredi. Alǵashqy kúnnen bastap as úı shkapynyń astyńǵy bólegine jaıǵasyp aldy. Endi odan qýsań da shyqpaıdy, kúni boıy tyrp etpeı jata beredi, anda-sanda bir aýdarylyp túsip, yryldap qoıady. Qalaı kún keshkirýi muń eken, qarǵyp túsip, qabyrǵaǵa alma-kezek soqtyǵyp, syltyp basyp, baqqa qaraı shyǵyp bara jatady. Sodan ábden qumarynan shyqqansha qydyryp qaıtady da, áli sýı qoımaǵan ystyq peshtiń aldyna kep shoqıyp otyrady, eki ıesi bólmelerine ketken soń qyńsylap ulı bastaıdy.

Ol búkil tún boıy zarlana ulyp shyǵady, anda-sanda bir saǵattaı kidirip alyp, taǵy da kókiregi qars aıyrylyp, zarlaı jóneledi. Ony úıdiń aldyndaǵy kúbige aparyp qamap edi, endi terezeniń túbinen ulıtyn boldy. Qur súldesin súıretip, ázir tiri júrgesin aıaýshylyq jasalyp, qaıtadan as úıge ákelindi.

Janna uıqydan birjolata aıyryldy. Ol kári tóbettiń burynǵy mekeninen aıyrylǵanyn bilip, jat baspanany ógeısip qyńsylaǵanyn túni boıy estip jatady.

0ny tynshytý tipten múmkin bolmady. Tiri maqulyqtyń bári abyr-sabyr bop jatqanda, óziniń qozǵala almaıtynyn bilip, senip qalǵan janaryn ashpaı qalǵıdy da jatady, al endi ymyrt túsip, tóńiregine túnek ornaı bastasymen jany qydyryp, tynshý taba almaıdy.

Biraq, bir kúni tańerteń jurt tóbettiń ólip jatqanynyń ústinen shyqty. Bul kóńilge úlken jeńildik boldy. Qys ta taıap qaldy. Jannany bir aıyqpas muń basty.

Janyńdy tyzyldatqan sher-shemen emes, boıyńdy del-sal qyp, eńseńdi ezip bara jatqan buıyǵy muń.

Ony seıilte alar eshteńe joq. Jannany esine alyp esirkeıtin adam da qalmapty. Onyń jańa úıiniń qaq aldynda aqsıyp úlken jol jatyr. Biraq onyń boıy da qulazyp bos jatady. Ara-tura kúnge totyqqan at aıdaýshy qyzdyń kók kóılegin jelpildetip, jele-jortyp qos dońǵalaqty arba ótedi. Endi birde júk artqan arbalar yrǵalyp-jyrǵalyp, ilbip basyp bara jatady. Taǵy birde kókjıekten qylt-qylt kórinip erli-zaıypty sharýalar kele jatady; olardyń kóz ushynan emis-emis kóringen tulǵalary birte-birte zoraıyp, úı tusynan óte bere qaıta kishireıip, birese beleske kóterilip, birese eńiske qulap buralańdap otyratyn, kóz jetpes qıyrǵa sozylyp jatqan appaq jolaqtyń eń shetine barǵanda qumyrsqadaı bop birjola quldyrap, qurdym kórinedi.

Kók shóp qaıtadan qaýlaı bastady. Kún saıyn tańerteń sharbaqtyń qasynan sholaq ıýbkaly kishkene qyz erteden qara keshke deıin jol boıyndaǵy jyralardy qýalap jaıylatyn eki aryq sıyryn aıdap ótedi. Keshke salyp ol uıyqtap kele jatqandaı sıyrlarynyń artynda ázer ilbip bara jatady.

Janna kún saıyn tús kóredi, túsinde ylǵı ákesimen, anasymen, tipti Lızon apaıymen birge Terektige áldeqashan esten shyqqan bir sharýalarmen aınalysyp, madam Adelaıdany óz saıajolynda qydyrtyp júredi. Kún saıyn uıqydan jylap oıanady.

Ol Poldiń jaıyn da kóp oılaıdy. "Ne istep júr eken? Qaıda boldy eken? Anda-sanda bolsa da meni esine ala ma eken?" degen sıaqty saýaldardan shaqshadaı basy sharadaı bolady. Fermalardyń arasyndaǵy taptalyp qalǵan kóne súrleýlerdi qýalap qydyryp kele jatyp, álgi saýaldardy shetinen bir-bir oılap shyǵady, ásirese, ulyn ıemdenip ketken beıtanys áıel esine túskende, qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdaıdy. Ulynyń sońynan izdep baryp, birge turaıyn dese álgi bir ázázil óshpendilik aıaǵyn tusaı beredi. Oǵan ulynyń kóńildes áıeli esik aldynan qarsy alyp: "Sizge ne kerek edi, hanym?" dep suraıtyndaı bop kórinedi de turady. Shynynda, osylaı qarsy alýy ábden múmkin ǵoı dep, ana namysy burynǵysynan beter shıryǵa túsedi. Ómirinde bir ret jańsaq baspaı, aryn taza ustap kelgen adal áıeldiń pańdyǵyna basyp, júrekti de aramdap ketetin las, nas kásiptiń quly erkektiń azǵyndyǵyna aza boıy qaza bolyp, yzalanady. Ol qumarlyqtyń naısap qupıalaryn, batpaqqa batyratyn aramza aımalasýlardy, ózi tek oısha ǵana biletin adamdar arasyndaǵy talaı baılanysqa dáneker bop júrgen ashkózdikti oılaǵanda kúlli adamzattan jırenip shyǵa keledi.

Taǵy da bir kóktem men bir jaz ótti. Kúni-túni jańbyry sorǵalap, baýyrymen jer syzǵan alasa bulttar aınalany qymtap, taǵy da kúz kelgenin kórgende, ol bul ómirden ábden túńilip, Pýleni keri qaıyryp alýǵa sońǵy ret áreket qylmaqqa kóńili aýdy.

Uly endigi qumarynan shyqqan shyǵar dep oılap, kóz jasyn kóldetip otyryp, hat jazdy:

"Qymbatty perzentim, ózińe kele gór dep jalbarynam. Meniń qartaıǵanymdy, naýqastyǵymdy, qysy-jazy qasymda qyzmetshiden basqa eshkim joq jalǵyzdyǵymdy esker. Men qazir joldyń boıynda bir kip-kishkene úıde turam. Bul onsha kisi qýanatyn jaǵdaı emes. Biraq, sen qaıta oralsań, bul ómir atymen basqasha bolar edi. Meniń jaryq jalǵanda senen basqa eshkimim de joq, al ekeýmizdiń kezdespegenimizge attaı jeti jyl bolypty. Sen meniń qanshalyqty qartaıǵanymdy, sen úshin qandaı qasiret shekkenimdi kózińe de elestete almaısyń. Meniń endigi ǵumyrymda armanym da, jubanyshym da, súıenishim de jalǵyz sen ǵana ediń. Sen de alystasyń. Sen de bezip kettiń.

Meniń kishkene Pýlem, tezirek qaıta oralsaıshy, qasiret shegip, qaljyrap, bir ózińe qolyn jaıǵan kári anańdy qaıta aımalasaıshy.

Janna.

Arada birneshe kún ótken soń, ulynyń jaýap haty keldi.

"Qadirli mama, senimen kórisýdi men de ózime sheksiz baqyt sanaımyn, biraq, qaltamda kók tıynym joq. Maǵan jolǵa azǵana aqsha jiberseń, baraıyn. Saǵan baryp, seniń tilegińdi oryndaýǵa sebepshi bolatyn bir maqsatym týraly aqyldasyp qaıtýdy ózim de oılap júr edim.

Men bastan keshirgen qıyn kúnderde qasymda bolǵan áıeldiń maǵan degen yqylasy men jan qıar qımastyǵynda shek joq. Onyń adal mahabbaty men sheksiz berilgendigin ashyq moıyndap, pash etpeske budan ári meniń de qaqym joq. Ol ázi asa qylyqty adam, kórseń, birden unatatynyńa men kepil Onyń ústine óte bilimdi, kóp oqıdy. Al bárinen buryn maǵan qandaı qyzmet kórsetetinin sen tipti bilmeısiń. Sonysy úshin qaryzdar ekenimdi uqpasam, onda meniń jeksuryn bireý bolǵanym da. Sóıtip, seniń onymen nekelesýime ruqsat etýińdi suraımyn Áýeli sen meniń qatelikterimdi keshirseń, sosyn úsheýimiz seniń jańa úıińde birge turatyn bolamyz.

Eger sen onyń qandaı jaqsy adam ekenin bilgen bolsań kelisimińdi birden bere salar ediń. Men onyń ınabat pen durys taǵlymnyń shyn ónegesi ekenine ant-sý ishe alam. Ony seniń de súıip ketetinińe senimim kámil Al, endi maǵan keletin bolsaq, men onsyz ómir súre almaımyn.

Jaýabyńdy asyǵa kútemin, ázirge ekeýmiz de betińnen qushyp-qushyp súıemiz.

Ulyń vıkont Pol de Lemar.

Janna birjola kúırep qaldy. Ol hatty oqyǵan soń, tyrp etpeı melshıip otyra berdi. Oǵan álgi beıbaqtyń bar oıy endi aıan boldy. Ol bunyń ulynyń aıaq-qolyn matap ustap, kári anasynyń ábden shydamy taýsylyp, óz perzentin kórip, betinen súıse, bárine de peıil bop jumsaratyn, bárine de kóne salatyn kezin kútip, qasynan shyǵarmaı qoıypty.

Poldiń sondaı naısapqa osynshama ólip talǵanyna yza bolyp, kókiregi qars aıyryldy. Ol:

— Ulym meni súımeıdi eken, — deı berdi.

Rozalı kirip edi:

— Ol álgi bireýge úılenbekshi, — dedi Janna. Qyzmetshi áıel yrshyp tústi.

— Hanym, rızashylyǵyńyzdy bere kórmeńiz. Pol myrzanyń basqa kisi tappaǵandaı, sondaı júzi qaraǵa úılenem degeni netken sumdyq edi!

Ábden silesi quryp, sharshasa da yzaǵa býlyǵyp otyrǵan Janna:

— Kógershinim, saspa, men buǵan jol bermeımin. Ózi kelmeıdi eken, ózim izdep baram, kimniń aıtqany bolatynyn sonda kórermiz, — dedi.

Ol dereý Polge hat jazyp, baraıyn dep jatqanyn, onymen álgi naısaptyń úıinen basqa bir jerde jolyǵysqysy keletinin habarlady.

Jaýapty kúte júrip, jolǵa ázirlene berdi. Rozalı hanymnyń kıimderin salyp jatyp, onyń kónetoz jaz kóılegin kórip:

— Sizdiń ıyqqa iletin de eshteńeńiz qalmapty ǵoı! Myna kúıińizde jibere almaımyn! Kisi kórer túrińiz joq, Parıj áıelderi sizdi qyzmetshi kún eken dep qalar, — dep aıqaılap jiberdi.

Janna ol sózine amalsyz moıynsundy, ekeýi Godervılge baryp tor kóz jasyl mata alyp, jergilikti tiginshi áıelge berdi. Sosyn jyl saıyn eki aptaǵa Parıjge baryp turatyn notarıýs, mer Rýsselge jolyǵyp, aqyl-keńes aldy. Jannanyń Parıjge barmaǵanyna jıyrma segiz jyl bolǵan-dy.

Notarıýs kúımeni qalaı jaldaý, urylardan qalaı saqtaný kerektigin táptishtep túsindirip, aqshany kóıleginiń ishine tigip alyp, qaltaǵa tek kúndelikti usaq-túıekke jumsaıtyn azyn-aýlaq tıyn-teben qaldyrýǵa keńes berdi. Ol baǵasy arzandaý restorandardan áıelder baratyndaı eki-úsheýin ǵana atady; sosyn árdaıym ózi túsetin vokzaldyń qasyndaǵy "Normandıa" meımanhanasyna túskenin maqul kórdi. Onda barǵan soń ózi jibergenin aıtýdy eskertti.

Parıj ben Gavrdyń arasyna temir jol salynǵanyna alty jyl bolǵan-dy, ol jaıynda el aýzynda alyp ushpa áńgime kóp-ti. Biraq, qasiretten esi tanyp, dúnıeden qol úzip qalǵan Janna búkil osy óńir aýzynan sýy aǵyp áńgimeleıtin lokomotıvti áli kórmegen-di.

Polden jaýap kelmedi.

Ol bir apta kútti, eki apta kútti, kún saıyn jolǵa baryp, poshtashynyń aldynan shyǵyp, dirdektep turyp:

— Maǵan eshteńe joq pa, Malanden ataı? — dep surady.

Poshtashy aýmaly-tókpeli aýa raıynan qyryldap, qarlyǵyp qalǵan daýsymen:

— Ázirge eshteńe joq, hanym, — deıdi.

Árıne, álgi ázázil áıel Polge hat jazǵyzbaı qoıdy.

Endi Janna jaýapqa qaramaı-aq attanatyn boldy. Rozalıdi erte ketkisi kelip edi, jol qarajatqa aqsha kóp ketedi dep, qyzmetshi áıel kónbeı qoıdy.

Onysymen qoımaı, hanymyna úsh júz franktan artyq aqsha bermedi.

— Eger taryǵyp qalsańyz, hat jazyńyz, notarıýske jolyǵyp, aqsha salarmyn. Áıtpese, Pol myrza bárin ózi alyp alady, — deıdi.

Rozalı ony temir jolǵa deıin shyǵaryp salatyn boldy. Bir kúni jeltoqsannyń tańynda ekeýi Denı Lekoktiń eki aıaqty arbasyna otyryp, stansaǵa attandy.

Áýeli olar bılettiń qunyn surap bildi, sosyn sharýalarynyń bári rettelgen soń, júkterin bagajǵa tapsyryp, mundaı nárseniń qalaı júrip, qalaı qozǵalatynyn kórmekshi bop, temir jolǵa úńilisti; oǵan esteri ketip, qaıran qap turǵanda ne úshin jolǵa shyǵyp kele jatqandaryn da umytyp ketti.

Bir ýaqytta alystan gýdok estildi. Olar jalt burylyp qarap edi, jaqyndaǵan saıyn zoraıa túsken qap-qara máshıneni kórdi. Álgi keremet qulaǵyńdy bitire dúrs-dúrs etip, áldeqandaı bir tizbek dońǵalaqty úılerdi súıretip, dál jandarynan óte shyqty.

Kondýktor esik ashty. Janna kózinen jasy burshaqtap Rozalıdiń betinen súıdi, sosyn poıyzǵa otyryp, bir tordan basyn qyltıtty.

Rozalı kóńili buzylyp, aıqaı saldy:

— Al hanym, jolyńyz bolsyn, tezirek kóriseıik...

— Qosh tur, kógershinim.

Gýdok qaıta aqyrdy, úıshikterdiń astyndaǵy dońǵalaqtar áýeli jaılap qozǵalyp edi, birte-birte jedeldep, aqyr aıaǵynda kóz ilestirmeı ketti.

Janna mingen kýpede eki buryshta eki myrza qalǵyp otyr.

Ol buldyrap qalyp bara jatqan dalaǵa, aǵashtarǵa, fermalarǵa, meken jaılarǵa qarap, dál mynandaı ushqyr jyldamdyqqa aıran-asyr bop tur. Ol ony beıjaı jym-jyrt jastyq shaǵyna, bir óńkeı ábe qońyr tirshiligine atymen uqsamaıtyn bir sony ómirge bastap bara jatqandaı.

Poıyz Parıjge kelgende áldeqashan ymyrt úıirilip ketken-di. Jannanyń bagajyn júk tasýshy aldy. Yǵy-jyǵy halyq. Mynandaı qalyń dúrmektiń ishinde júrýge úırenbegen ol júk tasýshydan kóz jazyp qalmaıyn dep, júgirdi de otyrdy.

Meımanhananyń keńsesine kirmeı jatyp:

— Meni sizge Rýssel myrza jiberdi, — dep málimdedi.

Meımanhananyń ıesi sazarǵan, etjeńdi áıel:

— Rýssel myrza degenińiz kim? — dep surady.

— Godervıldiń notarıýsy. Ol jyl saıyn osynda toqtaıtyn kórinedi, — dedi Janna sasqalaqtap.

— Ábden múmkin. Biraq men ondaı kisini bilmeımin, — dedi álgi semiz áıel. — Sizge bólme kerek pe?

— Iá, hanym.

Qyzmetshi onyń júgin alyp, aldyna túsip, satymen joǵary kóterildi. Onyń júregi sýyryp qoıa berdi. Kishkene ústeldiń qasyna otyra qap, bir aıaq sorpa men bir kesek taýyq etin ákelýdi ótindi. Tańnan beri nár syzǵan joq-ty.

Jalǵyz shyraǵdannyń jaryǵynda ár túrli oıǵa shomyp, baıaǵyda úılený saıahatynan qaıtyp kele jatyp soqqanda bul qalanyń qandaı ekenin, Júlenniń alǵash ret osy Parıjde júrgende minez shyǵara bastaǵanyn esine alyp, kóńilsiz tamaqtandy. Biraq, ol kezde bul jap-jas, sergek, shat-shadyman edi. Al qazir ábden qartaıyp, ıkemsiz tartypty, kez kelgen usaq-túıekke abdyrap sala beretin qorqaq bolyp alypty. Tamaqtanyp bolǵasyn, terezeniń aldyna kelip, ersili-qarsyly kisi shubyryp jatqan kóshege qarady. Meımanhanadan syrtqa shyqqysy kelip edi, adasyp ketermin dep qoryqty. Tósegine jatyp, shyraqty sóndirdi.

Biraq, bóten qalanyń yń-shyńy, joldaǵy qulaǵyna sińip qalǵan tars-turs dybys ony uıyqtatpady. Saǵattar jyljyp ótip jatyr. Kósheniń shýy tyıyla bastady. Ol da birte-birte sergı tústi. Úlken qalanyń uıqyly-oıaý túninde kózine uıqy oralar túri joq. Ol jan-janýardy, ósimdikti, adamdardy, kúlli mańaıdy, túgel maýjyratqan dalanyń múlgigen jym-jyrt túnine úırengen-di. Al qazir, mańaıy ybyr-jybyr qozǵalys, tarsyl-tursyl únge tolyp ketken sıaqty. Qaıdaǵy-jaıdaǵy emis-emis dybystardyń bári sonyń qulaǵyna keledi. Birese eden syqyrlaıdy, birese esik tars ete qalady, bir kezde qońyraý shyldyraıdy.

Túngi ekiniń tusynda endi kózin juma bergende, kórshi bólmeden áıel daýsy qańq ete qaldy. Janna atyp turyp, túregelip otyrdy. Endi bir erkek adamnyń kúlkisi estildi.

Osy arada oıyna Pol tústi. Bólmeniń ishi ala-kóbeń bola bastasymen, ornynan turyp kıindi. Olar Sıtedaǵy Sovaj kóshesinde turatyn-dy. Rozalıdyń aqshańdy únemdep jumsa degenin esine alyp, jaıaý tartty. Kún shaıdaı ashyq. Aıaz eki betińdi tyzyldatyp barady. Áldeqandaı sharýalaryna asyqqan adamdar trotýardyń boıymen enteleı basady. Ol jańa jurt eń shetine barǵan soń áýeli ońǵa, sosyn solǵa buryl dep siltep bergen kóshemen júregi alyp-ushyp, asyǵa aıańdap keledi.

Alańǵa jetken soń, ármen qaraı qalaı júretinin taǵy da surap alýy qajet. Ol alańdy taba almaı, nan satýshydan surap edi, atymen basqa jaqqa siltepti. Janna sonyń aıtqanyn tyńdaımyn dep, baǵytynan aıyrylyp qaldy, taǵy da talaı jurtqa jol siltetip, bas qatyrar shytyrmanǵa tústi, aqyry ábden adasty.

Tipti kúderin úzip, beti aýǵan jaqqa júre bermeı, fıakrdy toqtatpaqshy bolyp edi, Senany kórdi. Sosyn jaǵalaý kósheni boılap tarta berdi.

Shamasy bir saǵattaı júrgen ol tap-tar qarańǵy oralymǵa, Sovaj kóshesine tústi. Esiginiń aldyna kep, odan ári bir adym attaýǵa dármeni jetpeı, abdyrap turyp qaldy.

Osynda, tap osy úıde Pol turady!

Tizesi de, qoly da dir-dir etedi. Aqyry boıyn jıyp, dálizge ótti, shveısardyń úıshigin kórip, teńgesin usyndy:

— Siz joǵaryǵa kóterilip, Pol de Lemar myrzaǵa anasynyń bir qurbysy kep, tosyp turǵanyn habarlaı almaısyz ba?

— Ol bul jerden ketip qalǵan, — dedi shveısar.

Tula boıy túrshigip, dirildep ala jóneldi.

— Al qazir qaıda turady?

— Bilmeımin.

Janna basy shyr kóbelek aınalyp, qulap ketpeı shaqqa tur. Kópke deıin bir aýyz tilge kele almady. Aqyry, jandármen esin jıyp:

— Ketkenine kóp boldy ma? — dep sybyrlady.

Shveısar sózýar kisi eken.

— Dál eki apta boldy. Bir kúni keshqurym ekeýi tek ústindegi kıimderinen basqa eshteńe almaı, ketti de qaldy. Osy kvartalǵa túgel qaryzdar bop bitken-di. Sosyn maǵan adresin qalaı tastasyn!

Jannanyń dál mańdaı aldynan myltyq atylǵandaı, kóziniń oty jarq ete qaldy. Syr aldyryp qoımaıyn degen oı ǵana eki aıaǵynan tik bastyryp tur. Ol Pýleni qalaı tabatyn joldy bilip alǵysy keldi.

— Keterinde eshteńe demedi me? — dep surady.

— Bir aýyz sóz aıtqan joq. Qaryzdaryn tóleýden jaltaryp, qashyp bara jatqan adam ne deıtin edi?

— Biraq, hattaryn alý úshin bireýdi jumsar?

— Qaıdaǵy hatty aıtasyz. Olarǵa eshkimnen hat ta kelmeıdi. Alaıda keterinen eki kún buryn bir hat aparyp bergenim bar.

Ol, árıne, bunyń haty. Janna jalma-jan aqtaryla jóneldi.

— Men onyń anasy edim. İzdep keldim. Mine, sizge on frank. Eger ol týraly birdeńe estiseńiz, maǵan, Gavr kóshesindegi "Normandıa" meımanhanasyna habarlańyz. Eńbegińizdiń aqysyn jaqsylap qaıtaramyn.

— Maqul, habarlaıyn, hanym, — dedi shveısar. Sóıtti de Janna júgire jóneldi.

Ol tipti qaıda kele jatqanyn da bilgen joq. Áıteýir, bir mańyzdy sharýasy bardaı asyǵyp keledi, qarsy jolyqqan qolynda býynshaq-túıinshek birdeńeleri bar adamdarǵa soqtyǵa-myqtyǵa, tap-tar kósheden sytylyp shyqty. Kúımelerdi basa-kóktep, kósheni kesip ótip barady. Kóshirler balaǵattap jatyr. Ol tipti trotýardy da durys kórmeı, esinen adasqandaı, súrinip-qabynyp tartyp keledi. Kenet aldynan baq tap boldy, ol óziniń ábden sharshaǵanyn endi sezip oryndyqqa otyra ketti. Shamasy, sol arada, uzaq otyryp, aǵyl-tegil jylap alsa kerek, árli-berli ótip jatqandar buǵan qarap topyrlasa qalypty, ol sonda baryp, tońyp qalǵanyn baıqap, ornynan turdy. Tıtyǵy quryp sharshaǵan, aıaǵyn jerden zorǵa ázer kóteredi. Janna bir aıaq sorpa ishkisi keldi, biraq bul kúıimde jurt qasiretińdi birden bilip qalady ǵoı dep ımenip, meıramhanaǵa kire almady. Bireýiniń tabaldyryǵynyń aldyna kep toqtap, ishke úńilip qarady, tamaqtanyp otyrǵan adamdardy kórip, "qoı, basqasyna baraıyn" dep oılap beze jóneldi. Biraq, kelesi meıramhanaǵa da kirýge batyly barmady.

Aqyry nan satatyn dúkennen taǵa sıaqty toqash satyp ap, jol-jónekeı uıpaı bastady. Shóldep te ketti, biraq, qaıda baryp sýsyn isherin bilmeı, shydap baqty.

Ol bir munaradan ótip, aınala arkalarmen qorshap tastaǵan taǵy bir baqqa kelip tireldi, onyń Pale-Roıal ekenin birden tanydy.

Kúnniń ystyǵy men tań atqaly júris biraz býsantyp tastapty. Sol arada bir saǵattaı ma, eki saǵattaı ma otyryp tynyqty.

Baqtyń ishi seńdeı soǵylysqan halyq; áldenelerdi aıtyp áńgimelesip, kúlimdesip, sálemdesip jatqan álekeı-kúlekeı kıingen sánqoı tobyrdan aıaq alyp júrgisiz; erkekteri baı, áıelderi baqytty, áıteýir shetinen ne ishem, ne kıemge taryqpaı, tógip-shashyp ómir súrip júrgendeı shat-shadyman kórinedi.

Janna mynandaı qyzyldy-jasyldy dýmandy kórgende, qasha jónelmekshi bop, ornynan túregeldi de, kenet bálkim osy arada Polge ushyrasyp qalarmyn degen oı túsip, jurttyń bet-júzine qarap, biraz ýaqyt qydyra turýǵa bel býdy, serýenshil tobyrǵa ilesip, o da qysyla-qymtyryla baqtyń bir shetinen bir shetine árli-berli sendelýmen boldy.

Jurt oǵan jalt-jalt qarap qoıyp, birine-biri áldenelerdi aıtyp, kúlisip jatyr. Janna olaryn baıqap qalyp, óziniń syqpytyna, ústindegi Rozalıdiń tańdaýymen Godervıl tiginshisi tikken tor kóz jasyl kóılegine kúlip jatqan bolar dep qýystanyp, sytylyp shetke shyǵa berdi.

Ol endi kóshedegi adamdardan jol siltetip alýǵa da qaımyqty. Biraq, aqyry ólip-talyp meımanhanasyna da jetti.

Keshke deıin tóseginiń aıaq jaǵyndaǵy oryndyqta tyrp etpeı otyrdy da qoıdy. Sosyn keshegideı bir aıaq sorpa men bir kesek et jep, tamaqtanyp ap tósegine jatty. Ol bunyń bárin úırenshikti ádetpen apyl-ǵupyl tez istedi.

Erteńine tańerteń polısıaǵa baryp jolyǵyp, ulyna izdeý saldy. Ondaǵylar qýantatyndaı eshteńe aıtpasa da, izdep kórýge ýáde berdi.

Endi ol Poldi keziktirip qalarmyn dep, kóshe aralaýǵa shyqty. Mynandaı abyr-sabyr halyqtyń arasynda Janna japan dalada qalǵandaı jalǵyzsyrap keledi.

Keshke meımanhanaǵa qaıtqanda, oǵan Pol myrza jiberdi dep bir kisiniń kelip ketkenin, erteń taǵy da kelmek ekenin aıtty. Túni boıy júregi alyp ushyp, uıyqtaı almady. Bul shynynda da ol bolmaı shyqsa qaıtpekshi. Biraq, aıtqan kisiniń sýretteýine qaraǵanda, ulyna atymen uqsamaıtyn sıaqty kórinse de, ol "árıne, sonyń ózi ǵoı" dep oılady.

Tańerteń saǵat toǵyzdardyń shamasynda bireý esik qaqty. Ol qushaǵyn jaıa umtylmaqshy bop, "kirińiz!" dep aıqaılady. Esikten beıtanys bireý kórindi. Ol ǵafý ótinip Polge bergen qaryzyn suraı kelgenin aıtty. Janna ol kelgen sharýasyn aıtyp turǵanda óziniń jylap otyrǵanyn sezip kóz jasyn kórsetpeýge tyrysyp alqymyna tyǵylyp, aqtarylyp ketkeli turǵan ashshy jasty kirpiginen qaıta-qaıta saýsaǵymen silkip tastaı berdi.

Ol Jannanyń kelgenin Sovaj kóshesindegi shveısardan estipti de, ulyn taba almaǵasyn, anasyna kelipti. Bir qaǵaz usynyp edi, Janna oılanbastan ala saldy. Toqsan frank degen jazýdy oqyp, qaltasynan ámıanyn alyp, aqshasyn tóledi. Bul kúni ol kóshege shyqpady.

Erteńine basqa ósimqorlar keldi. Ol ózine jıyrma frank qana qaldyryp, balasynyń qaryzdarynan qutyldy, jaǵdaıyn aıtyp Rozalıge hat jazdy.

Talaı kún, talaı tún ne istep, ne qoıaryn, mynaý sarylǵan sary ýaıym kúnderdi qaıda ótkizerin, kimmen sóılesip, sherin tarqatyp shaǵynaryn bilmeı, qyzmetshisiniń jaýap hatyn kútip, qalany kezip júrdi de qoıdy. Basy aýǵan jaqqa sendele-sendele endi osy qaladan tezirek ketip, ıesiz joldyń boıyndaǵy úıshigine oralǵansha asyǵa bastady.

Osydan az ǵana ýaqyt buryn Janna qusa bop, jańa úıine tura almap edi, endi budan bylaıǵy ábe qońyr az ǵana ǵumyrymdy sodan basqa esh jerge tumsyǵy batpaıtynyn osy joly ábden túsindi.

Aqyry, bir kúni keshqurym meımanhanaǵa oralyp kele jatyp, hat pen eki júz frank aqsha aldy.

Rozalı:

"Madam Janna, tezirek oralyńyz, endi qaıtyp aqsha salmaımyn. Al, Pol myrzanyń bir habary shyqsa, ony ózim izdep baramyn. Sizge bas ıip taǵzym etemin.

Qyzmetshińiz Rozalı", — dep jazypty.

Erteńine tańerteń Janna Batvılge attanǵanda, qar jaýyp kún sýytyp ketti.

Sodan bylaı ol ornynan qozǵalýdy, syrtqa shyǵýdy qoıdy. Tańerteń belgili bir saǵatta turyp, aýa raıynyń qandaı ekenin bilmekshi bop terezege qaraıdy, sosyn tómendegi ashanaǵa túsip, kamınniń aldyna baryp jaıǵasady.

Kúni boıy muńly oılarǵa shomyp, ottyń jalynynan kózin aıyrmaı, qybyrsyz otyrady da qoıady. Kóz aldynan ózi bastan keshirgen sher men azap birinen soń biri tizbektelip ótip jatady. Tar bólmeniń ishin qoıý qarańǵy qymtaı túsedi, Janna tyrp etpeıdi, tek anda-sanda kamınge otyn salyp qoıady.

Shyraq ustap Rozalı keledi de:

— Madam Janna, bir kezek boı jazyp, qydyryp qaıtsańyzshy, áıtpese taǵy da tamaq ishpeı qoıasyz ǵoı, — deıdi.

Ol óziniń shyrǵalań oılarynan tez aıyǵa almaıdy. Joqtan ózgeniń bárin ýaıym qylyp, óz janyn ózi jegideı jep bitiredi. Onyń aýrý basy ánsheıin usaq-túıek nárseniń ózin op-ońaı taýdaı taqsiret qyp alady.

Oıynan sonaý ótken-ketken, alysta qalǵan oqıǵalar ketpeıdi, ásirese baıaǵydaǵy Korsıkaǵa barǵan sapary jadynan bir shyqpaı-aq qoıdy. Áldeqashan umyt bolǵan alys araldyń tamasha tabıǵaty sónip bara jatqan kómir shoǵyna telmirip otyrǵan muńly kezderdiń aldynan qaıtadan kóleńdep bir ótedi. Sondaǵy oqıǵalar, jolyqqan adamdary, atqosshylary Jan Rıvalıdiń júzi — bár-bári qaz-qalpynda saırap tura qalady, keıde tipti daýystary da emis-emis qulaǵyna shalynǵandaı bolady.

Sosyn bir aýyq Poldiń yń-shyńsyz balalyq shaǵyn, salat ekkenderin, Lızon apaı ekeýi qara topyraqqa tizelerinen batyp, balanyń kóńilin aýlap, qaısymyz kóshetti kóp otyrǵyzamyz, qaısymyzdyń ekkenimiz jaqsy bas alady dep jarysqandaryn eske alady.

Balasyn kórip otyrǵandaı: "Pýle, qaraǵym Pýle", — dep ernin bolar-bolmas jybyrlatyp, tunshyǵa sybyrlaıdy. Sonyń atyn ataǵanda tań atqaly kóńilin aıdalaǵa mańytyp otyrǵan arman men qıal pyshaqpen keskendeı short úziledi. Keıde ol áldeneshe saǵattar boıy ulynyń atyn saýsaǵymen aýaǵa jazýmen bolady. Oshaqtyń aldyna otyryp ap qolyn erbeńdetip jaza bastaıdy, ózi jazyp otyrǵan áripterdi ap-anyq kórip otyrǵandaı, ara-tura qatelesip ketken bop "P" árpinen bastap qaıta jazyp shyǵady; sosyn birazdan soń álgi ermegine qaıtadan kirisedi.

Aqyry ábden qaljyrap, shatysyp, basqa sóz jazyp qoıady.

Jalǵyz bas adamdardyń kózine qos kórine beretin ádeti emes pe, oǵan da kez kelgen nárse elesteıtin bolypty. Úı ishindegi zattar burynǵy ornynan basqa jerge aýysyp ketse de ashýlanady.

Bala kúninen bergi minezderinen jalǵyz-aq ádeti ózgermepti, árdaıym sút quıyp bir shyny aıaq kofe ishýdi umytpaıdy. Osy bir sýsynǵa ol óte-móte qumar. Odan aıyrylý onyń janyna ózge nárselerdiń qaı-qaısysynan da ala bóten batyńqyraıtyn tárizdi. Tańerteń Rozalıdiń kelýin tyqyrshyp kútedi, mólteńdeı tolǵan shyny aıaq túngi ústeldiń ústine qoıylýy-aq muń eken, tóseginen turyp, jalma-jan bas qoıady. Sosyn kórpesin serpip tastap, kıine bastaıdy.

Keıingi kezde kofeni iship alyp, shyny aıaqty tabaqshanyń ústine qoıǵan soń, birer mınýt oıǵa shomyp otyryp qalatyn ádet shyǵardy. Kúnnen-kúnge enjar tartyp, qashan burq-sarq etip, Rozalıdiń ózi kep kıindirgenshe, tósekten turmaı, qaıta jatyp qalatyn bolyp ta júr. Eshteńege zaýqy joq. Keıde qyzmetshisi ne aqyl qosar eken dep, bir másele jaıynda keńese qalsa, ol:

— Óziń bil, kógershinim, — deı salady.

Óziniń talaısyzdyǵyna bir jola senip, bu dúnıeden kúderin ábden úzip bitipti.

Arman aldap, úmit kúızeltip ketetinine múldem moıynsunyp alǵan, báribir jolym bolmaıdy, báribir túbi kesepatqa ushyraıdy dep eshteńege batyly barmaıdy, bárinen de zapy bop qalypty.

— Ómirge jolsyz adam bireý bolsa, ol — menmin, — dep kúnine qyryq qaıtara aıtyp qoıady.

Oǵan Rozalı bulqan-talqan bolady:

— Sizdi bir úzim nan úshin sarala tańnan turǵyzyp, tún ortasyna deıin sabyltyp qoıar ma edi, sonda ne der ekensiz? Bul dúnıede álgindeı jantalaspen júrip, qartaıǵanda aýzyna sý tamyzar adam tabylmaı, ashtan ólip jatqandar az ba?

— Oılashy óziń, men qý tolaǵaı basym qýaryp, jalǵyz qalǵan joqpyn ba? Baýyrymnan óngen balama deıin tastap ketken joq pa? — dep, Janna da kónbeıdi.

Rozalı odan saıyn terisine syımaı ketedi.

— So da qasiret bolyp pa? Balań áskerge ketse, ne Amerıkaǵa qonys aýdarsa qaıter ediń?

Amerıka ol úshin, bir baılyq izdep baryp, qaıtyp oralmaı qalatyn tańǵajaıyp qıal ólkesi.

— Erte me, kesh pe, áıteýir bir ajyrasý mańdaıymyzǵa jazylǵan ǵoı, — dep ol áńgimesin soza túsedi. — Qart adam men jas adamǵa máńgi-baqı birge ómir súrý báribir buıryq emes.

Endi ol burynǵysynan da kúsheıip:

— Ol ólip qalsa qaıter ediń? — dep suraıdy. Janna oǵan ne derin bilmeı ańtarylyp qalady. Jazǵyturymnyń janǵa jaıly maıda samalynan onyń boıyna da qýat darydy. Biraq, ony da sol báz-baıaǵy qaıdaǵy joq qapyryq oılarǵa shomýǵa zaıa qyldy.

Birde tańerteńgilik, áldene izdep shatyrǵa kóterilip, kezdeısoq kóne kúntizbege toly sandyqty ashyp kórdi.

Kóne kúntizbelerdi saqtap júrý derevná adamdarynyń kóbiniń ádeti.

Bir japyraq qatyrma qaǵazdardy kórgende kóz aldyna búkil ómiri kele qalǵandaı, boıyn bir jumbaq sezim bılep áketti. Janna olardy jıyp alyp, tómengi qabattaǵy ashanaǵa tústi. Ol bireýi úlken, bireýi kishi neshe alýan kúntizbelerdi ústeldiń ústine ret-retimen qatarlastyryp jaıa bastady. Kenet qolyna baıaǵyda Terektige ózi alyp kelgen kúntizbe ilikti.

Janna ony qolyna alyp, baıaǵyda monastyrdan shyqqanynyń erteńine Rýannan ketkeli jatyp, syzǵan kúnderine uzaq qarady. Súıtti de jylap jiberdi. Beıshara kempir mynaý japyraq-japyraq qatyrma qaǵazdarda ǵana izi qalǵan baqytsyz ómirine ishi ýdaı ashyp, egile jylady.

Kenet kóńiline bir jeńiltek jelik oı túsip, aqylyna yryq bermeı, bılep-tóstep jóneldi. Ol kúntizbege qarap otyryp, baıaǵyda kúnbe-kún ne istep, ne qoıyp otyrǵanyn ret-retimen esine túsirip kórmekshi boldy.

Ol endigi kúnderin ábden sarǵaıyp ketken qatyrma qaǵazdardy qabyrǵaǵa samsatyp ilip qoıyp, qaı kúni qandaı oqıǵa bolyp edi dep oılap bas qatyrýmen ótkizip jatty.

Ol áýeli óziniń esinde aıryqsha qalǵan kúnderdiń astyn syzyp shyqty, sosyn sol oqıǵalardyń aldynda qandaı oqıǵa bolǵanyn, artynda qandaı oqıǵa bolǵanyn oıyna túsirdi. Osy ádispen búkil bir aıdyń oqıǵasy oıyna túp-túgel oralatyn boldy.

Tipti áldeqashan esten shyqqan alys oqıǵalar kóz aldyna saırap kele bastaǵasyn, bar ynta-shyntyn sap, Terektige kelgen alǵashqy eki jyldy esine túsirip kórdi.

Biraq, sodan keıingi jyldar bir-birimen shatysyp, biróńkeı buldyr tumanǵa aınaldy. Keıde barlyq oıy ótkende bop, bir kúntizbege úńiledi de, jadyna túsken oqıǵanyń qaı jyly bolǵanyn bile almaı, ańyryp qalady. Súıtip, bir kúntizbeden soń bir kúntizbege tesilip, ótken kúnniń tylsym eskertkishteri ilýli turǵan bólmeni túgel sharlap shyǵady. Keıde bireýiniń aldyna oryndyq qoıyp, keshke deıin ótken-ketkendi oılap, tyrp etpeı otyryp alady.

Osymen júrgende kún nury tamyr-tamyrǵa qaıtadan shyryn júgirtip, jańa búrler bas jardy, aǵashtar qaıtadan gúldep, alma baýlary qaıtadan qyzǵylt gúl ashty. Búkil alqapta jańa kóktemniń jupar ıisi ańqyp qoıa bergende, Janna da áldenege elegizetin boldy.

Ol endi úıde otyra almady, tynym tappaı typyrshyp, kúnine jıyrma ret kirip-shyǵady, keıde ózegin ótkenniń ókinishi órtep, ferma-fermanyń arasynda sendelip júredi de qoıady.

Qalyn shóptiń arasynan qyltıyp kóringen kóktem gúli, japyraq arasynan shashyraı tógilgen kún nury, kók zeńgir aspannyń sýreti túsken jaıylma sý — bári de onyń jandy jerine tıip, tamsandyryp tastaıdy; búginde ábden óship, áldeqashan umyt bolǵan baıaǵyda arman qýyp, dala kezip ketetin qyz kúnindegi kóńilin qyryq tolqytatyn ala burtpa sezim qaıta oıanǵan tárizdi.

Bolashaq kúndi taǵatsyz tosyp, asyǵa ańsap júrgen sol shaqta tap osylaı eljirep, kóktem nurynan tap osylaı elite raqattanatyn-dy. Endi mine sol bolashaqtyń bolary bolyp, boıaýy solǵan soń da baıaǵy sezim qaıta bılep tur. Túlep, túrlenip jatqan dúnıeniń máńgilik qýanyshy kón bolyp qatyp qalǵan kári denesine shym-shym daryp, qanyna sińip, shyn júreginen raqattana tura, qapanyń qapyryǵy kómgen kóńiline taǵy da qasirettiń kóleńkesi túsedi-aý dep ýaıymdady.

Oǵan osy dúnıeniń áıteýir birdeńesi ózgergen tárizdi. Kúnniń kózi munyń jasóspirim kezindegideı jalyn shashyp turǵan joq, aspan da tap sondaǵydaı tap-taza, móp-móldir emes sıaqty, gúlder de baıaǵydaı qulpyryp, baıaǵydaı jupar ańqymaıtyn tárizdi.

Alaıda, ómirdiń masaıraǵan qýanysh sezimderiniń armanyńdy qaıta túletip, úmitińdi tiriltip, áldeneden dámeli qyp, bir jelpintip ketetin kúnderi bar. Syrtta dúnıe tap mynadaı tamyljyp turǵanda, taǵdyryń qansha taýqymet bolsa da, qalaısha úmitiń úzilip, birjola úreı qushaǵyna ene alasyń?!

Ol keıde osyndaı alaburtqan sezimder bılep, áldeneshe saǵattar boıy aıaǵynan tozyp, sendelýmen bolady. Keıde kenet toqtaı qalyp, jol jıegine otyra ketip, bir muńly oılarǵa shomady. Ol da nege ózgelerdeı súıikti atanbady? Ol beıbit ómirdiń azyn-aýlaq qýanyshynan nege osynsha qur alaqan qaldy?

Keıde ol tipti óziniń kári ekenin, bar joly taýsylyp, aldynda qan jutyp, qaıǵy qushyp japadan-jalǵyz ótkizetin az ǵana ǵumyrdan basqa dáneńe de kútip turmaǵanyn, endi tórinen kóri jaqyn ekenin bir sátke atymen umytyp ketedi; baıaǵy on alty jasar qyz kezindegideı qıalǵa batyp, aldaǵy kúnderdiń ne bir tańǵajaıyp tamasha kórinisterin kóz aldyna elestete bastaıdy. Kenet ótkinshi bolmystyń qatygez shyndyǵy qaıtadan antalap, jan-jaǵynan lap qoıady; ol eńsesin kótertpesteı bir zil batpandy qaıta sezip: "áı, aqymaq kempir-aı!" dep kúbirlep úıine qaraı búksheńdeı jóneledi.

Endi Rozalı oǵan:

— Siz netken sý aıaq bop ketkensiz, úıde tynysh otyrmaısyz ba? — dep qaıta-qaıta qaqyldaı beretin boldy.

— Meniń de óler aldyndaǵy ıtteı janym qydyryp júr, — deıdi Janna muńaıyp.

Bir kúni tańerteń qyzmetshisi bólmesine kúndegiden erterek kirip, túńgi ústeline bir shyny aıaq kofe qoıdy da:

— Tezirek ishińiz. Esik aldynda Denı kútip tur. Terektige baramyz. Sol jaqtan sharýa. shyǵyp qaldy, — dedi.

Janna qýanǵannan esinen tanyp qala jazdady; kózine ottaı ystyq týǵan úıin kórem-aý dep, ári qýanyp, ári úreılenip, qaltyrap-dirildep zorǵa kıindi.

Ap-ashyq aspan álemge eljireı tónip tur. Jekkidegi attar da jeligip, ara-tura aryndaı jóneledi. Etývanǵa kelgende Jannanyń tynysy tarylyp, júregi qysyla bastady; al endi sharbaqtyń kirpish baǵandaryn kórgende, júregi múldem toqtap qalǵandaı bop, ústi-ústine ah urýmen boldy.

Arba Kýıarlardyń fermasyna kep toqtady. Rozalı ulyn ertip, sharýa qamynda júrgende, Kýıarlar qojaıynnyń joqtyǵyn paıdalanyp, úıińdi kórip shyq dep, Jannaǵa kiltin berdi.

Ol jalǵyz ózi úıine teńiz jaǵynan bir qarap almaqshy bop, toqtaı qaldy. Syrtynan qaraǵanda eshqandaı ózgerisi joq, báz baıaǵy qalpy. Uzyn-shýaq sur úıdiń qońyrqaı qabyrǵasyna kún nury tógilip tur. Terezesiniń bári tars jabyq.

Kóılegine bir qý butaq ilikti, jalt qarap edi, jókeniń butaǵy eken. Ol jókeniń túbine baryp, ony aıalaǵandaı, jup-jumsaq kóne qabyǵynan bir sıpap ótti. Aıaǵy shóp arasyndaǵy aǵashtyń túbirine tıdi. Ol baıaǵy úı ishi bop túgel kelip otyratyn, Júlen alǵash kelgen kúni ornatqan oryndyqtyń qaldyǵy bop shyqty.

Vestıbúlge aparatyn qos qaqpaly esikti zorǵa ashty; tot basyp qalǵan kilt buralmaıdy. Aqyry, alqa shaqyr-shuqyr etip bir buralyp edi, isinip ketken esikter shalqasynan ashyldy.

Janna eń aldymen óz bólmesine júgirdi. Ol tanymastaı bop, ózgerip ketken, qabyrǵalaryna jarqyraǵan sý jańa áshekeı qaǵazdar ustalypty. Terezeni ashqanda tanys alqap jarq ete qaldy. shegirshinderdi, toǵaıdy, jotalardy, tósinde ár jer ár jerinde esh qybyrsyz qatyp qalǵandaı appaq jelkenderi jaltyrap, kógerip jatqan teńizdi kórgende júregi shymyrlap qoıa berdi. Sosyn ishinde bir adam joq, ańyljyp bos turǵan abajadaı úlken úıdiń burysh-buryshynan eshteńe qaldyrmaı, aralap kóre bastady. Qabyrǵadaǵy kózine baıaǵydan tanys kóne tańbalarǵa úńildi. Ol baronnyń sonaý alys jas shaǵynda saıysqa jattyǵyp júrgende, qylyshy tıip ketken tesiktiń aldynda uzaq turdy.

Mamasy uıyqtaıtyn bólmede esiktiń qaltarysyndaǵy kereýettiń qasyndaǵy qarańǵy buryshtan altyn jalatqan túıreýish taýyp aldy; bir jerge ózi túırep qoıyp, artynan alty aı qarap, taba almaı júretin anasy sekildi bu da bir kezde ózi joǵaltqan túıreýishti endi taýyp alyp tur. Ol túıreýishti qolyna alyp, eskiniń kózindeı kórip, súıip aldy.

Kisiniń keıde kúńgirt tartqan tóbedegi kóleńkelerden ár qıly nárselerdi kózine elestetetini sıaqty, Janna da áli jańartyla qoımaǵan japqylardaǵy, matalar men mramordaǵy ózine tanys tańbalarǵa úńile qarap, baıaǵydaǵy kóz aldynan ótken kóp kórinisterdi qaıtadan esine túsirdi.

Ol zırat aralap júrgendeı ún-túnsiz kóne úıdiń edenin aıaǵynyń ushymen ǵana basady. Iá, munda onyń kúlli ómiri jerlengen-di. Ol endi qonaqjaıǵa ótti. Terezesi tars jabyq, qapelimde ol sý qarańǵydan eshteńe kóre almady; sosyn birazdan soń kózi úırendi; ushyp júrgen qustar salynǵan qabyrǵadaǵy áshekeı qaǵazdy emis-emis ajyratty. Eki kreslo ústine jańa ǵana bireýler otyryp ketkendeı bop kamınniń qasynda tur. Ár adamnyń óz ıisi bolatyny tárizdi, osy bólmeniń baıaǵy ómirden ábden sińip qalǵan súıkimdi ıisi Jannanyń basyn aınaldyryp, qaı-qaıdaǵyny oıyna oraltty. Ol baıaǵy ómirden qalyp qoıǵan tanys aýany qunyǵa jutyp, qos kreslodan kóz almaı turyp qaldy. Kenet basyn shyrmap alǵan shytyrman oıdan ba, kózine qos kórindi, anasy men ákesi úırenshikti ádetterimen kamınge aıaqtaryn qyzdyryp otyr.

Ol óz-ózinen úreılenip, basy aınalyp, teńselip ketti, esikke súrinip qalmas úshin, bosaǵadan ustaı aldy. Eki kózin qos kreslodan alar emes. Eles ǵaıyp boldy.

Biraz ýaqyt eseńgirep turyp qaldy. Sosyn esin jınaǵan soń, endi tura bersem, birjola jyndanyp ketermin dep qorqyp, qasha jónelgisi keldi. Sol-aq eken, ózi súıenip turǵan bosaǵadaǵy baıaǵy "Pýleniń syzyǵyna" kózi tústi.

Qyzyl boıaýdan emis-emis kózge shalynatyn ár qıly belgiler, qalam ushtaıtyn bákimen jazylǵan sandar jyldar men aılardy, Pýleniń boıynyń qaı aıda qansha óskenin kórsetedi. Jazýlary da ár alýan, anaý úp-úlken áripter ákesiniń jazýy, anaý tym usaq áripter - bunyń óziniń jazýy, al endi anaý ırek-ırek áripter - Lızon apaıdyń jazýy. Kenet kóz aldyna óziniń kishkene Pol elestedi, ol boıyn ólshetemin dep esiktiń jaqtaýyna kep, tura qalǵan tárizdi.

"Janna, ol aı jarymnyń ishinde bir santımetr ósti", — dep aıqaılady baron.

Onyń et-baýyry eljirep ketti, esiktiń jaqtaýyn shópitip súıe jóneldi. Biraq ony aýladan bireý shaqyrdy. Bul — Rozalıdiń daýsy edi.

— Madam Janna, sizdi dastarqan kútip qaldy.

Ol úıden abdyrap shyqty. Jurttyń ózine ne dep jatqanyn túsingen joq. Bergen tamaqtaryn jedi, aıtqan áńgimelerin tyńdady, biraq áńgimeniń ne týraly bolyp jatqanynan atymen beıhabar; áıteýir fermerlerdiń áıelderimen sóıleskenin, densaýlyǵyn suraǵandarǵa jaýap bergenin, jurttyń ózin betinen súıgenin, ózi jurttyń betterinen súıgenin, sosyn arbaǵa kep otyrǵanyn biledi.

Qalyń aǵashtyń ar jaǵynan bip-bıik úıi kózden bir-bir ushyp ǵaıyp boldy. Kókireginen birdeńe kúrt úzilip ketken tárizdi. Ol endi týǵan úıimen birjolata qoshtasyp bara jatqanyn, ony endigári kórý-kórmeýi neǵaıbyl ekenin sezdi.

Batvılge de kelip jetti.

Janna óziniń jańa baspanasynyń tabaldyryǵynan attaı bere, esiktiń túbinen aǵarańdaǵan birdeńeni kózi shalyp qaldy. Ol bular joqta poshtashy tastap ketken hat edi.

Janna Poldiń jazýyn birden tanyp, qoly qaltyrap, hatty dereý asha bastady.

Ol:

"Qymbatty mama, meniń osy kezge deıin hat salmaǵan sebebim, ózim jýyq arada soǵyp qaıtam ba dep júrgendikten, sen bostan-bosqa Parıjge kelip, áýre bolmasyn dep edim. Dál qazir maǵan aýyr qasiret tap bolyp, jaǵdaıym tipti qıyndap ketti. Áıelim osydan úsh kún buryn bosanyp, qyz taýyp, ólim halinde jatyr. Men bolsam, taǵy da kók tıynsyz qaldym. Kishkene náresteniń de kúni ne bolatynyn bilip turǵanym joq. Ázirge kútýshi áıel emizip, baǵyp otyr, biraq oǵan mise tuta almaı júrmin. Sen ony ózińe aldyryp baqpaısyń ba? Ony ne isterimdi bilmeı basym qatty. Náresteler úıine berýge aqsham joq. Tezirek jaýap qaıtara kór. Ózińdi ólerdeı súıetin ulyń Pol ", — dep jazypty.

Janna oryndyqqa sulq otyra ketti, Rozalıdi shaqyrýǵa áli ázer keldi. Qyzmetshisi ekeýi hatty birge oqyp shyǵyp, ne deıtinderin bilmeı, únsiz otyryp qaldy.

Aqyry Rozalı til qatty:

— Sábıge baryp qaıtýym kerek. Ne de bolsa, ony endi dalaǵa tastaı almaımyz ǵoı.

— Bar, kógershinim, bara kór, — dedi Janna.

Olar taǵy da únsiz qaldy, taǵy da aldymen Rozalı til qatty:

— Madam Janna, qalpaǵyńyzdy kıińiz, Godervılge notarıýske baramyz. Álgi áıel óletin bolsa, qyzyn óz atyna jazdyrý úshin Pol myrza oǵan úılenýi kerek qoı.

Janna bir aýyz sóz aıtpastan qalpaǵyn kıdi. Bir jumbaq qýanysh, eshkimge tisinen shyǵarmaıtyn qupıa qýanysh, ishteı masaıraıtyn ury qýanysh boıyn bılep aldy. Ulynyń ǵashyǵy ólim aýzynda kórinedi!

Notarıýs qyzmetshi áıelge máseleniń egjeı-tegjeıin san ret qaıtalap túsindirip shyqty. Rozalı onyń bárin umytpaıtyndaı bop, ábden jattap alǵan soń:

— Endi eshteńeden qam jemeńiz, bárin de ózim jaıǵastyram, — dedi.

Sol kúni keshke ol Parıjge júrip ketti.

Janna eki tún qatarynan eshteńeni durystap oılaı almaı elegizýmen ótkizdi. Úshinshi kúni tańerteń Rozalıdan keshki poıyzben keletinin habarlaǵan hat aldy. Odan basqa bir aýyz sóz jazbapty.

Saǵat úshtiń tusynda ol kórshisine eki dońǵalaqty arbany jegip berýin ótindi, sosyn Rozalıdi qarsy almaqqa Bezvılge attandy.

Ol shetsiz-sheksiz qıyrǵa sozylyp, sonaý kókjıekke tirelip baryp, túıisip ketetin qos relstiń boıynan kózin almaı perronda turdy da qoıdy. Aýyq-aýyq saǵatyna úńiledi. — Áli on mınýt bar, — endi bes mınýt qaldy. — Eki mınýt. — Endi, mine ýaqyty boldy. Alysta jol boıynda eshteńe kórine qoımady. Kenet bir aǵarańdaǵan nárseni — parovozdyń tútinin kózi shaldy, artynsha-aq bir qara núkte birte-birte jaqyndap, zoraıa tústi. Aqyry aýyr máshıne entige demalyp, júrisin baıaýlatty da, terezeleri jalt-jalt qarap turǵan Jannanyń tusynan jyljyp óte berdi. Sart-surt esikter ashyldy. Perronǵa qara kóılekti sharýalar, sebetke kótergen fermerler, qalpaqtary jaltyraǵan maıda býrjýalar qaptap túse bastady. Aqyry Rozalı de kórindi, qolynda appaq túıinshegi bar.

Ol aldynan júgirgisi kelip edi, býyny bosap ketti, qulap qalarmyn dep qoryqty. Qyzmetshisi sonadaıdan kórip qaldy, óńi bap-baısaldy; jaqyndaı berip:

— Salamatsyz ba, madam Janna. Biraz qıyndyq kórip, oraldym-aý áıteýir, — dedi.

— Al, qalaı eken? — dep surady Janna kúbirlep.

— Álgi áıeli búgin túnde qaıtys boldy. Olar úılendi. Qyzy mine.

Jórgektiń arasynan kórinbeı qalǵan kishkene bóbekti ustata saldy.

Janna jalma-jan qolyn sozdy, ekeýi stansadan shyǵyp, arbaǵa otyrdy.

— Pol myrza áıelin jerlegen soń beri shyǵady. Erteń osy shamada kelip qalar,— dedi Rozalı.

Janna ázer-ázer kúbirledi.

— Pol...

Sheshek atyp altyndaı jaltyldap turǵan sarǵaldaq pen qan qyzyl qyzǵaldaq qaptap ketken jasyl alqapty nurǵa malyp, kún kózi kókjıekke eńkeıip barady. Shóp bitken shyryny saýlap, balbyrap turǵan beıjaı jer betine bir jym-jyrt tynyshtyq ornap keledi.

Eki dóńgelekti arba quıyndaı júıtkıdi, sharýa attardy ústi-ústine shý-shýleıdi.

Janna qarlyǵashtar sharq uryp júrgen kók zeńgir aspanǵa qarap qalypty. Kenet bir jylý, ómir jylýy kóıleginen ótip, sonaý aıaǵyna jetip, óne boıyna shym-shym darı tústi. Ol tizesinde uıyqtap jatqan kishkene sábıdiń jylýy edi.

Óne boıyn bir kól-kósir sezim kómdi de ketti. Jalma-jan áli ózi kórmegen náresteniń betin ashty, — ulyna tartypty. Kishkene sábı oqys jaryqtan kókpeńbek kózin ashyp, erinderin shóp-shóp etkizip edi, Janna ony kóterip ap, baýyryna qysyp, ústi-ústine súıe bastady.

Biraq, Rozalı jaıdary qalpy:

— Toqtańyz, madam Janna, ol baqyra jónelmesin, — dep kidirtip qoıdy. Shamasy óz oıyna ózi jaýap berip otyrsa kerek:

— Mine ómirdiń qandaı ekenin kórdińiz ǵoı? Ol tap onsha biz oılaǵandaı alyp-julyp bara jatqan jaqsy da, alyp-julyp bara jatqan jaman da emes eken ǵoı, — dep qoıdy.

---