InfoHub Logo

Orystyń V. Vakýrov degen zertteýshisi « dengı» sózi XII ǵasyrda túrki tilinen alynǵan, ondyǵy bir kezderi aıyrbas quraly bolǵan ań (belka) ataýy «tıyn», «tıin» sózderimen tórkindes keledi deıdi. «Dengı» de sodan shyqqan. Sondyqtan «teńge» ataýynyń túp tegi men maǵynasyn da sol túrki tilderinen izdeý kerek. «Teńgeniń» túbiri, «teń», «teńeý» bolýy da yqtımal. Saýda- sattyq ústinde balama (ekvıvalent) retinde padalatyny da soǵan menzeıdi.

«Aqsha» ataýynyń qaıdan shyqqany týraly da oragytyp aıtylǵan pikirler basym. Bizdiń paıymdaýynsha, bul jelde lıkgvıstıkalyq taldaýǵa júginsek- bultarpas dálel tabamyz. Túbiri «aq» sózi, al «sha»- sóz túrlendirýshi (bul jerde túbir sózge « sıaqty», «sekildi», «soǵan uqsas» degen maǵynalyq reń qosý arqyly jańa sóz týdyryp tur) junaq. Iagnı, jańa sóz túsi aq nársege uqsas aıyrbas quraly ( kúmis teńgege uqsaıtyn qagaz aqsha) degen maǵynany bildiredi jene damý prosesinde túsip, jalpylyq sıpatta abstrasıalana kele, ultgyq valúta ataýyna aınalǵan. Úİ-İH ǵasyrlada saýda men aqsha aınalysy qalalar aýmaǵshdaǵy asa mańyzdy faktorlardyń biri boldy. Qala materıaldyq ıgilikti óndirip qana qoıǵan joq. Sonymen birge saýda da jasady, bul oraıda onyń ekinshi mindetin sol zaman úshin eń mańyzdy dep sanaýǵa bolady. Qalada taýar aıyrbasynyń negizgi úsh baǵyty: elder arasyndaǵy, qala men onyń tóńiregi arsasyndaǵy, qala men kóshpeli dala arasyndaǵy baǵyttary toǵysyp jatty. Sol kezdegi halyharalyq kerýen jolymen saýda jasaý keńinen óristedi. Uly Jibek jolynyń soltústik tarmaǵy Qazaqstannyń ońtústigi men Jetisý arqyly ótken. Onsh Sýıab, Taraz, jene Ispıdjab qalalary arqyly ótetin ýchakesiniń sýrettelgeni málim, Ispıdjabta odan soltústik- batys jaqtaǵy Farabqa, Shaýgarǵa jene odan eri Syrdarıanyń tómengi aǵysy men Ortalyq Qazaqstan dalasyna ketetin tarmaqtary shyqqan.

Uly Jibek joly bastapqsha kytaı jibegin Batys elderine shaǵarýǵa qyzmet etti. Óz kezeńinde, onymen Rımnen, Vızantıadan, Úndistannan, Irannan, Arab halıfatynan, zl keıinirek te Eýropa men Rýsten osy elderde óndiriletin taýarlar tasyldy. Bul itjaıyp, tańsyq taýarlardyń tizimi taýsylmaıdy. Búlar- mırro men ladan, jasmın sýy men ambra, kardamon men mýskat jańǵaǵy, boıaýlar mıneraldyq shıkizat, almas pen ıashma, ıantar men marjan, pil súıegi, quıma qúmis pen som altyn, ań terileri men tesheler, sadaqtar men jebeler, semserler men naızalar jene basqa da kóptegen zattar. Alaıda saýda jasalatyn negizgi zat jibek bolyp qala berdi.Altynmen birge jibek halyqdralyq valútaǵa aınaldy, ol patshalar men elshilerge synǵa tartyldy, jaldamaly áskerge aqy jáne memlekettgik qaryz retinde tólendi. Orta jáne Taıaý İİİyǵystan, Vızantıadan Qytaıga opa-dalap, Vavılon kilemderi, asyl ttstar, injý- marjandar, shyny, matalar aparylyp otyrdy. Soǵdylyqtar kúmis buıymdar, túrli-tústi shynylar, dári-dármek jene boıaý zattarsh, kilemder shyǵarsh, satýmen aınalysty. Vızantıadan, sogdylardan, Qytaıdan jene basqa elderden shyqqan esemdik zattarynyń bir bóligi túrik shonjarlarynyń ordalarynda, kala túrǵyndarynyń úılerinde qalyp otyrǵan.

Kóshpeliler men aıyrbas saýda Ispıdjab, Otyrar, Taraz, Sýıab, Nevaket, Deh- Nýdjıket qalalarshda jınalatsh jermeńkelerde jýzege asyryldy. Halykaralyq jáne aımaqaralyq saýdada Qytaıda, Soǵdyda, Shaǵada, Ferǵanada, Buharada soǵylǵann teńgeler paıdalanyldy. Úİ-Úİİİ ǵasyrlarda Ońtústik Qazaqstan men Jetisýda jappaı óz teńgelerin soǵý bastalady. Olardyń bir bóligi halyqaralyq jáne aımaqaralyq saýdada koldanylsa, basqalary jergilikti saýdada ǵana qoldanyldy. Otyrar alqabynda birneshe túrdegi qola geńge shyǵaryldy. Bul teńgelerdiń bet jaǵynda sharshy sadaq jáne aıaqtary bar, konýs terizdi qurban shalatyn oryn túrindegi, «X» nysandy tańbalar sıaqty belgiler beınelengen. Sirá, olardy Kangúı memleketiniń murageri bolǵan, ortalyǵy Syrdarıansh aǵysynda ornalasqan Kangý Tarban degen túrik birlestiginiń er túrli bıleýshileri soqtyrǵan bolsa kerek. Shý ańǵarynsh qalalarynda aqsha men saýda jasaýdyń damyǵanyn túrkeshter men týhýstardyń teńgeleri deleldeıdi, olar Úİİ-Úİİİ ǵasyrlardy qaǵanattarda shyǵarylǵan, biraq XI ǵasyrǵa deıin aınalysta boldy. Jetisý teńgeleri dıametri 12mıllımetrden 20mıllımetrge deıin jetetin, ortasynda sharshy tegisi bar, mystan qúıylǵan dóńgelek bolyp keledi. Eń kóp taraǵandary eki túrli teńgeler- túrkeshterdiń teńgeleri men «Túrgesh» jene «Týhýs dóńgelekteri» deıtin teńgeler. Túrgesh teńgeleri qaǵan atynan shyǵarylǵan, múny olardyń bir betine aınaldyra «Túrgesh qaǵany (Qúdaıdyń qalaýlysy) myrzanyń teńgesi» nemese «Túrgesh qaǵany myrza» degen soǵdy jazýy deleldeıdi. Týhýs teńgeleriniń kólemi kishirek jene sapasy nashar bolǵan. Jetisý jıyntyǵy arasynda búl teńgeler tórt túrge bólinip, olardyń ishinde tańbalardyń túrli nusqalary salynýymen, túsinik sózderdiń bolýymen nemese bolmaýymen atap etilgen jekelegen toptardy ajyratýǵa bolady, teńgeler salmaǵy men daıyndaý tásili jaǵynan er túrli- ne quıylǵan ne soǵylǵan bolyp keledi. Eń daǵdylysy- «T. Hým (Bahým?) bıleýshisi» degen sózder. Sońǵy onjyldyq ishinde jergilikti jerde Arslan áýleti soqtyrǵan (9) teńgeler toby anyqtaldy. Arslan, sirá, qarahandardyń aldyndaǵy áýlet bolsa kerek. Nevaket qamalynyń (Qyzylózen qalasynsh jurty) qazǵan kezde osyndaı teńge tabyldy: qola sheńberiniń dıametri 20-22mm, sheńber ishinde sharshy tegisi bar, teńgeniń salmaǵy-2,35g. Soǵdy kýrsıvi men saǵat tiline qarsy: «Arslan-bilge-qaǵan myrza. Fan (Chaglan?)», -dep túsinik berilgen.

Jergilikti teńgelerdiń Otyrar jıyntyǵy Jetisýdaǵyǵa Karaganda neǵurlym erterek qalyptasqan. Alaıda ol Jetisýda neǵurlym kóp taralǵan, múnda júzdegen teńge tabyldy, al Otyrardan on shaqtysy ǵana tabylǵan edi. Jetisý teńgeleri meılinshe alýan túrli: munda túrkeshter teńgeleriniń alty, týhýstar teńgesiniń tórt gúri, qúny er túrli birtektes danalardan turatyn birneshe serıasy aınalysqa túsken. Otyrar jıyntyǵyna kiretin teńgeler Syrdarıansh orta aǵysyndaǵy qalalardan ǵana tabylsa, Jetisýdyń túrgesh teńgeleri Otyrarda, Shashta, Ferǵanada, Soǵdyda, Batys Sibirde, Shyǵys Túrkistanda kezdestirildi. Algashkylary aımaqtyq aýqymdaǵy aqsha bólinisi bolsa, Jetisý teńgeleri aımaqaralyq aýqymdaǵy aqsha bólisi bolǵan. Sondyqtan Jetisýǵa qaraǵanda, Otyrar alqabynda halyqaralyq jáne aımaqaralyq saýdada paıdalanylǵan sheteldik teńgeler eldeqaıda kóp tabyldy. Qarahan memleketiniń teńge-tıyndary Shyńjań jerinen óte kóp tabshǵan jene kúni búginge deıin úzbeı tabylyp keledi. Qarahan memleketiniń ekinshi bir astakasy bolǵan Qashqardsh janyndaǵy Artýsh qalaeynyń irgesindegi kómbeniń bir ózinen 1980jyly bir jolda 17 000 danadan astam mys teńge tabylǵan, Úrimji men Daheıanıan 4000 danadan astamy jınalǵan, al 1990 jyldardyń basyndaǵy málimetter boıynsha tutas Shyńjań jerinen tabylǵan qarahandyq teńgelerdiń úzyn sany 22 000 danadan astam dep kórsetilgen. Teńgelerdiń basym kópshiligi Qarahan memleketin Mýhammed Arslan han bılep turǵan kezeńde (1056 jyly taqqa otyrǵan) soǵshǵan, ol teńgelerdiń bet jaǵyna «Alladan basqa qudaı joq, Mýhammed Allansh elshisi» degen, al ekinshi betinde «Alladan qamqorshy bolýdy tilegen Mýhammed Arslan han» degen jazýlar jazylǵan. Qytaıdyń nýmızmatık ǵalymy Szán Sısánnyń pikirinshe, Qarahan bıleýshisi Mýhammed Arslan hannyń tolyq aty-jóni Mýhammed ıbn Iýsýf, ol eıgili «Túrik tilderi sózdiginiń» avtory Mahmut Qansharıdyń atasy bolýy múmkin. Qarahan teńgeleriniń ekinshi toby Súleımen Qadyr tabǵash hannyń atynan sogylǵan. Onyń da birneshe júz danasy belgili. Teńgelerdiń endi bir toby neǵúrlym erterek kezeńge jatsa kerek, onda «Allanyń sıynýshy eri qýly Nasyr oǵly masǵúd» dep, al eki betiniń shet jaǵalaýyna óshkin áripter men duǵalar, teńgeniń soǵylǵan jeri men ýaqyty jazylǵan, biraq tanylyp oqylmaıdy, tek bir teńgeniń shet jaǵynan «Qashqar» degen sózdi nogaılap oqýǵa bolady. Qarahandyq teńgelerdiń kópshiligi Qashqarda, Iarkendte, sondaı-aq Tarazdyń jáne Ortalyk Azıanyń baska da qalalarynsh teńge saraılarynda XI ǵasyrdyń basy men orta sheninde soǵsh shyǵarylǵan.[3; 46-476] İH-Hİİ ǵasyrlardyń basyndaǵy kezeńge taýar- aqsha qatynastarynyń ósýi ten, ol taýar aıyrbasyn yǵystyryp shyǵardy. Qazaqstannyń iri qalalarynda teńge saraılary bolǵan. Ispıdjabga teńgeler soǵylǵan, bul is birsypyra úzilispen XI ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıin sozylǵan. Otyrarda teńge soǵý jalǵastyryldy.1967 jyly Samarkand kómbesinen Barabtyń 222-223 jyldardaǵy samanılik teńgeler tabyldy. Otyrar jene Quıryqtóbe qalalarynyń jurtyn qazǵan kezde de naq sondaı teńgeler tabylǵan. Búl qshiada qarahandar men horezmshahtar kezinde teńgeler saraıy odan eri júmys isteıdi. Farabtan 1164/65-1173/74 jyldarda Qarahan memleketi kezinde soǵylǵan teńgeler tabyldy, zertteýshilerdiń pikirinshe, teńge soǵý 1210/11 jyldarǵa deıin jalǵasqany múmkin.1210 jene 1217-1218 jyldarda Otyrarda soǵylgan Muhammed ıbn Tekeshtiń teńgesi melim. Iassyda horehmshah soqtyrǵan teńge tabyldy. XI ǵasyrda 20- jyldarynyń aıaǵynda Maýrennahrda dırhemniń sapasy kurt nasharlady. Onyń quramyndaǵy kúmis 20 prosentke deıin qúldyrady. XI ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı «kúmis daǵdarysy» búkil musylman Shyǵyssh, sonyń ishinde zerttelip otyrǵan aımaqtyń qalalaryn da qamtshy. Sondyqtan XI- XII ǵasyrlarda baǵamy altynmen beınelenip, ol qunnyń burynǵydan kóbirek ólshemine aınaldy. Onyń aınalys quraly retinde róli arta tústi.[2;476b] XIII- HİÚ ǵasyrladaǵy taýar qatynastaryn shet aımaqtyń kóshpelileri tartyldy. Muny kómbeler men kóshpelilerdiń qabirlerinen, Ortalyq Qazaqstandaǵy qypshaqtardyń qabirlerinen tabylǵan teńgeler dáleldeıdi. Monǵoldar jaýlap alǵannan keıingi alǵashqy on jyldyqta sharýashylyqtyń jaı- kúıiniń nasharlap ketkeni sonsha, bul kezdegi aqshaly saýda jóninde aıtýdyn keregi de joq. Eldi kúızelisten shyǵaryp, sharýashylyqty qalpyna keltirý jene akshaly saýdany jandandyrý úshin ortalyqtandyrylǵan ishki saıasat kerek boldy.Reformatorlyq saıasaitsh negizin 1251jyly uly han dep jarıalaǵan Meńgý han qalady. Derektemelerde halyqtyń el-qýatyn oılaýdan týdy degen birqatar sharalar sonyń atsha aıtylady. Onsh tusynda halyqty ozbyrlyq mindetkerlikterden qorǵagan jan basyna salyq salý qatań rettelip, synamasy birdeı altyn dınarlardy únemi soqtyryp otyrýǵa emir berildi, munyń ózi aqshaly saýdanyń qalpyna keltirilýi men jandanýyna sebepshi boldy. Meńgý hannyń Maýarannahr men odan shet jerlerdegi saıasatyna dem berýshiler ony is júzinde júrgizýshilerdiń biri mońǵoldar kezinde Orta Azıansh alǵashqy imirshisi bolǵan Mahmýd Ialvashtyń uly-ámirshi-kópes Masudbek boldy. Onsh kúmis shyǵarý boıynsha birinshi orynda bolǵan qalalary Taraz, Otyrar, Kendij boldy.

E.A.Davıdovıchtiń aıtýynsha, Shaǵataı urpaqtary ımperıasynyń aqsha sharýashylyǵy úsh kezeńge bólinedi. Birinshi kezeń- Orta Azıany mońǵoldardyń jaýlap alýynan bastap, shamamen XIII ǵasyrdyń ortasyna deıingi gasyr shıregi. Bul kezende teńgelerdi azdy-kópti túraqty iıyǵarýdy eki qala -Samarkand pen Buhara júzege asyrdy. Bul teńgelerdi qoldaný aıasy tar boldy, sondyqtan olar aqsha daǵdarysynyń joıylýyna jerdemdespedi. Ekinshi kezeń shyǵarylǵan jerine qaramastan, Shaǵataı úrpaqtarynyń barlyq memleketterinde ótimdi bolǵan, sapasy nashar (altyn 60%) anonımdik altyn teńgelerdiń turaqty týrde soǵylýymen sıpattalady. Teńgelerdiń synamasy altyn teńgelerdi sol kezdegi naqty saýdanyń deńgeıi men kólemine jaqyndatý úshin ádeıi tómen taǵaıyndaldy. ¥saq-túıek telemder kezinde salmaǵyna qaraı qabyldanatyn altyn teńgelerdiń fragmentterin paıdalanýǵa bolatyn edi. Búharanyń, Samarqandtyń, Hodjent pen Otyrardyń teńge sraılary júmys istedi. Otyrarda hıjranyń 649 jylynan (1251- 52jyldan) 662 jylyna (1264-65 jylǵa) deıin «meńgý-handar» nemese «handar» degen jazýy bar, teńgeniń han teńgesi ekenin kórsetetin bir úlgidegi kúmis jalatylatyn mys dırhemder jyl saıyn derlik shyǵarylyp túrdy.Jaqynda teńgelerdiń «ıarly handar» degen jazýy bar taǵy bir túri tabyldy. Bul teńgeler Otyrar men onyń teńireginde ǵana emes, sonymen qatar Ońtústik Qazaqstan, Tashkent pen Fergana aýdandarynda da saýda júrgen. Otyrarda kúmis jalatylyp, mystan soǵylǵan dırhemderdiń kómbeleri Orta Azıanyń aýmaǵynda da edáýir jıi kezdesedi. 1972 jyly Otyrardan XIII ǵasyrdyń 50-60jyldarynda kúmis jalatylyp soǵylǵan mys dırhemder (190 dana) kómbesi tabyldy. Onda naq sol kezende Otyrarda soǵylǵan (19 dana), kúmis jalatylǵan dırhemderge uqsas, olardan kólemi boıynsha ǵana erekshelenetin mys felster de bar bolyp shyqty. Otyrardyń aqsha aınalysynda olar maıdalaıtyn usaq teńgeler mindetin atqarǵan, munyń XIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda saýda-aqsha qatynastarynyń kebeıýine baılanysty ekeni sózsiz. Búl- óte mańyzdy fakt, óıtkeni osy kezeńge deıin Shaǵataı úrpaqtarynyń aqsha sharýashylyǵy uıymdastyrylýynyń ekinshi kezeńinde astanalyq qala Almalyqta ǵana bir mezgilde altyn, kúmis jene mys teńgeler shoǵyrlanǵan dep sanalyp keldi. Úshinshi kezeń Masúdbektiń aqsha reformasy bastalady. Oǵan hıjranyń 670 jylynda (1271-72j.) dekret shyǵarylǵan edi, biraq ony tolyq júzege asyrý úshin XIII ǵasyrdyń taǵy da jıyrma jyly kerek boldy. Reforma Orta Azıanyń, Qazaqstan ońtústiginiń jene Jetisýdsh kóptegen qalalary men oblystarynda baǵaly kúmis teńgelerdi túraqty soǵyp túratyn etti. Kez-kelgen jeke adam teńge saraıyna belgili-bir aqy telep, teńge quıdyrý úshin kúmis ákele alatyn edi. Qazir XIII ǵasyrdyń sońǵy shıreginde júmys istegen 15-ten astam tenge saraılary melim bolyp otyr. Reformadan keıin kúmis teńgeler soǵý Orta Azıanyń túrli oblystary men aýdandarynyń ekonom ıkalyq jaı-kúıin salystyra otyryp sıpattaý úshin asa mańyzdy derekteme bolyp tabylady. Nýmızmatıkalyq derekter aqshaly saýda turgysynan alganda Qazaqstannyń ońtústigi ońtústik-batys Jetisý meılinshe qolaıly jaǵdaıda bolǵan dep qorytýǵa múmkindik beredi.

Temirdiń jáne Temir urpaqtarynyń tusynda HÚİ ǵasyrdyń sońǵy shıreginen HÚ ǵasyrdyń orta shenine deıin Otyrarda teńgeler shyǵarý burynǵysynsha jarǵastyryla berdi. Tabylǵan oljalarǵa qaraǵanda, HİÚ ǵasyrdyń ekinshi jartysy- HÚ ǵasyrdyń birishni jartysynda Samarqandta, Shahrýhıada, Buharada, Ándijnda shyǵarylǵan mys teńgeler de aqsha aınalysynda bolǵan. Bul teńgeler oblysaralyq jene jergilikti saýdada paıdalanylǵan. 1430-1431 jyldardan keıin Otyrarǵa Irannan nemese Horosannan ákelingen «tanga-ı shahrýhı» kúmis teńgeler (219 dana) kómbesi Otyrardyń keń kólemdiligi syrtqy saýda baılanystarynyń kórsetkishi bola alady. Ol Astrabad, Gerat, Iezd, Qashan, Kým, Sabzevar, Shıraz teńgelerinen týrady. Birneshe teńge Temir men Mahmudtyń, Mýhammed Jahanger men Eskendir Qara-Qoıynlynyń emısıalaryna jatady. HÚ-HÚİİ ǵasyrlarǵa jatatyn teńgelerdiń kep oljasy Otyrardan shyqty, olardy eki topqa bólýge bolady. Birinshisine Iassy (Túrkistan) men Tashkentte soǵylǵandary jatady. Ekinshi top Orta Azıa qalalarynyń (Býhara, Samarkand jene basqalar) teńgeler kamtıdy. Iassy men Tashkent aqsha saraılary kórsetilgen mys teńgeler tıpologıasy jaǵynan bir tektes keshen bolyp tabylady jene Túrkistan men Otyrardan tabylǵan teńge kómbeleriniń negizin qúraıdy. Qala júrtynda múndaı teńgelerdiń jekelegen oljalary da az emes. Olarda bıleýshilerdiń esimderi men soǵylǵan jyldary kórsetilmegen. Alaıda sınhrondy arheologıalyq materıaldy eskergende, teńgeler HÚİ-HÚP ǵasyrlarda aınalysta júrgen dep sanaýǵa bolady. Usaq mys tıyndardyń da Túrkistan aqsha saraıynyń ónimi bolýy múmkin. Olarda jazbalardyń ornyna keramıka ydysta beınelengen tańbalarǵa uqsamaıtsh ár túrli belgilerdiń salynýy jıi kezdesedi. Iassy qalasynda II Abdallahtyń ákesi (1560-1583jj) Eskendir hannyń atynan kúmis teńge shyǵarylǵan. Osy hannyń eki teńgesi Rań qalasynyń júrtynda tabylǵan. Oljalarda mezgili XY1 ǵasyr dep belgilenetin mystan soǵylǵan teńgelerdiń múldem kóp bolýy sol kezeńde Otyrardyń qalalyq bazarynda mys aıqyndaýshy ról atqargan dep sanaýǵa mejbúr egedi. Sol kezdegi búkil Orta Azıaǵa osyndaı jaǵdaı ten. HÚİ-HÚİİ ǵaeyrlar kezeńindegi mys teńgelerdiń aınalysy týraly mesele nýmızmatıkada az zerttelgen mesele bolyp otyr. Sońǵy orta ǵasyrlardaǵy mys teńgelerdiń baeym boliginde aıqyn belgiler joq. Otyrardaǵy tórt kómbeniń mys teńgeleri negizinen Tashkentte, Iassyda jene beımelim jerde soǵylǵan bolyp tabylatyn úsh topqa beledi: mys daıyıdamalarda shtempel izderi joq, olardy aqsha aınalysynyń teń qúqyqty qúraly dep sanaýǵa bolady. Eń kóp tobyn enıgrafıkalyq teńgeler quraıdy. Olardyń bir jaǵynda ań, ekinshi jaǵynda qús beınelengen, ań beınelengen keıbir teńgelerdiń ekinshi jaǵy tegis. Tashkent oblysy aýmaǵynda tabylǵan materıaldarda osylaı soǵylgan teńieler bar. Atalǵan teńge úlgileriniń keıbireýlerin qazaq handary Tashkentte jene Túrkistanda soqqyzǵan dep sanaýga bolady. Mys kómbelerdiń merzimin anyqtaýǵa olardyń bireýinde Alekseı Mıhaılovıch patshanyń esimi bar, 1655-1663 jyldary soǵylǵan otyz orys tıynynyń bolýy negiz beredi. HÚİİ gasyrdyń aıaǵynan bastalatyn ýaqyt Otyrar, Saýran, Syǵanaq, Akqorgan, Úzkent ómiriniń bitýimen baılanysty, bul qalalardyń jurttarynan tabylǵan nýmızmatıkalyq oljalarda kórinis tapqan.

---