InfoHub Logo

(Aqyn Ulyqbek Esdáýletke jaýap)

Asa talantty inim Ulyqbek!

Osy jylǵy 31-kazanda «Egemen Qazaqstanda» maǵan óleńmen jazǵan hatyńdy oqydym. Jaýapty keshigińkirep qaıtaryp otyrmyn. Sebebi jumys basty bolyp kettik. Dál qazir Parlamenttiń sińbirýge qoly tımeıdi. Jyl aıaǵyna taıanǵanda zań jobalary degen basyp qaldy. «Jer týraly», «Qarjy týraly», «Salyq týraly», «Jergilikti bılik týraly»... nesin aıtasyń, tolyp jatyr.

Meniń taǵy bir qınalyp qalǵanym — óleńmen jazǵan hatyńa óleńmen jaýap bere almaımyn. Baıaǵy-baıaǵy bozbala shaǵymda «Terezeńniń aldynan kúnde ótemin» degen sıaqty óleńder jazyp kórip edim. Birli-jarymy jas aqyndar jınaǵyna da ilingen. İlingeni bar bolsyn: Zeınolla Serikqalıev degen synshy soıyp salyp, sodan beri óleń jazǵandy qoıǵanmyn. Jazsam, Ákim Tarazı, Káribaı Ahmetbekov, Ýálıhan Qalıjan sıaqty zamandastarǵa, inilerge arnalǵan ázil-bádik óleńder ǵana jazamyn. Biraq olardy jarıalaýǵa bolmaıdy.

Sondyqtan, Ulyqbek baýyrym, qarasózben jazǵan hatymdy qanaǵat tutarsyń.

«Satylmaı ma masqara bop Jer-Ana?» — dep surapsyń.

Jer satylsa masqara bolatyny ras. Biraq qoryqpa. Aýyl-sharýashylyǵyna tıesili jer satylmaıdy.

Jerdiń jyry sonaý toqsanynshy jyldardyń basynan bastalyp, mine, osy ýaqytqa deıin sozyldy. Ol kezde Parlament joq, Joǵarǵy Keńes bar edi. Chernyshev degen depýtat boldy: jerdi sat, taýdy sat, tasty sat — halyqty asyra degen talap qoıǵany esimde.

Men, marqum Balǵabek Qydyrbekuly buǵan ólermendikpen qarsy boldyq.

Jer satylǵan joq. Biraq kóp jer at tóbelindeı kúshtilerdiń sheńgeline túsip ketti.

Myna jańa Zań jobasy talaı talqyǵa tústi. Bıylǵy maýsym aıyndaǵy talqylaýda men usynys jasadym. Zańdy birinshi oqylymynda daýysqa qoıǵanda aty jóni aıqyn daýys, ıaǵnı «poımennoe golosovanıe» berilsin jáne sol tizim baspasózde jarıalansyn, — dep edim. — Zań birinshi oqylymynda basym daýyspen qabyldansa, sol joba baspasózde jarıalansyn, — dedim. 58 adam qostap, 8 adam qarsy bolyp, osy usynys qabyldandy.

Jańa joba gazette jarıalandy. Búkil halyqtyq talqyǵa tústi. Úkimet usynǵan burynǵy jobadan tam-tum tamtyq qaldy. Kópshiliktiń usynysy, depýtattardyń usynysy engizilip, alǵashqy nusqadan múlde ózgeshe sıpat aldy. Halyqtyń qaýiptengeni — jerdiń satylýy edi.

Jer satylmaıdy.

Satylsa, qalalyq aýmaqta úı jáne óndiris oryndary salynatyn jer satylady.

Depýtattar arasyndaǵy aıtys: kimge qansha jer buıyrady — Parlamenttegi kókpar osy tóńirekte boldy. Óıtkeni jerdi rabaısyz kólemde buryn ıemdenip qoıǵandar bar. Mysaly, «Otan» partıasynyń kósemi Tereshenko myrza sıaqtylar. Muny gazet betinde sol Tereshenkonyń ózi maqtanyp aıtty.

Mundaı monopolıser, latıfýndıser Parlament depýtattarynyń. arasynda da otyr ma dep seziktenemin.

Jerdi sonda ádil bóletin kim? Ákim be, joq halyq saılaǵan máslıhat pa? Osy tartys talaıǵa sozyldy. Aqyry zań Májiliste qabyldanyp, Senat quzyryna tapsyryldy.

Bul Zańnyń qoldaıtyn da, qoldamaıtyn da jaǵy bar.

Jer — memleket menshigi. Jerdi qurmettep, kútip-baptap, jemisin kóremin degenderge ár aımaqtyń jer kólemine qaraı sharýalarǵa jalǵa beriledi. Sońǵy joba boıynsha, qyryq toǵyz jylǵa. ,

Endigi másele — Úkimettiń aýyl sharýashylyǵyn meılinshe qoldaýy. Aýyl sharýashylyǵy ekonomıkalyq barlyq salanyń kóshbasy ekenin túsinetin ýaqyt jetti. Memleketti eń aldymen aýyl asyraıdy. Osyny umytpaǵan Úkimet utady.

«Aǵyn sýdaı aǵyp jatqan baılyqtan buqaraǵa birer tamshy tama ma?» — dep suraısyń.

Esinde bolsa, sonaý 1996-97 jyldyń ózinde biz, aǵań Kamal Smaıyl ekeýmiz «Egemen Qazaqstan» gazetiniń betinde osy suraq tóńireginde kóp hat jazysqanbyz. Keıin bul hattar «Elim, saǵan aıtam, Elbasy, sen de tyńda» degen atpen kitap bolyp shyqty. Bul hattarǵa qalyń buqara súısingenmen, halyqtyń qanyn sorǵan alpaýyttar, jemqorlar, ury-qarylar tiksinip qaldy. «Satylmaǵan ne qaldy?» dep jazdyq biz sonda.

Jekeshelendirý degendi jeleý qylyp, jebirler eldiń nesibesin qomaǵaılana jep jiberedi. Áli jetken áli jep jatyr. Tosqaýyl bola ma dep Jarlyqta shyqty. Zańda shyqty. Nápsisi toıymsyzdar áli tıylar emes. Prezıdent Prokýratýrany, mılısıany, sotty toqpaqtap -aq jatady. Urylar urǵan saıyn semiredi. Joǵary laýazymdy urylardyń talaıy shetelge qashyp ketti. Bireýi ustalǵan joq. Eń sońǵysy Kýtovoı degen mádenıettiń aqshasyn jep ol ketti. Soraqysy sol, zań kyzmetkerleri onyń qylmysyn bile tura, kóz jumdy.

Sóıtip, óziń aıtqan «iri jyrtqyshtar» torǵa ilinbeı tur.

Zań qorǵaýshylardyń qolyndaǵy qarýy — baıaǵy bytyraly myltyq. Bytyraly myltyqpen tek torǵaılardy, qyrǵaýyldy, kekilikti, úırekterdi ǵana ata alasyń. Aıýlarǵa, qasqyrlarǵa bytyra batpaıdy.

«Qazaq tili qaıǵy jutyp qala ma?» degen suraǵyń keýdesinde jany bar, tamyrynda bir tamshy qazaqy qany bar, namysy bar adamnyń qabyrǵasyn qaıystyratyn suraq.

Buǵan ne deıin, shyraǵym. Til týraly aıta-aıta jaǵymyz qarysyp qaldy. Bul jóninde jazylmaǵan zań, qabyldanbaǵan qaýly qalǵan joq. Qaýlysy oryndalmaǵan úkimet qaýqarsyz.

Men birdeńe bilsem, qazaq tiliniń jaýy ózgelerden góri, óz qazaǵymyzdyń arasynan kóbirek shyǵyp tur.

Memlekettik til týraly zań qabyldaǵan Parlament. Parlament memlekettegi bıliktiń úsh tarmaǵynyń bir tarmaǵy. Ózi shyǵarǵan zańǵa óziniń bıligi júrmegen Parlament áıteýir aman bolsyn. Qazirgi Parlamenttiń «Májilis» degen palatasynda 77 adam barmyz. Sonyń toqsan paıyzǵa jýyǵy kazaktar. Al májiliste qazaqsha sóıleıtini jalǵyz-jarym, toqty-torym. İshterinde qazaqsha taza sóıleı alatyndary bar-aq. Biraq oryssha sóıleıdi. Áýeli bir-eki sózdi qazaqsha bastap alyp, sodan soń: «Bárine túsinikti bolý úshin»,—deıdi de, oryssha góı-góıine basady. Aýdarmashy bar. Qazaqsha sóıleseń lezde sózbe-sóz tárjimelep otyr. Joq, oryssha soǵady. «Bárine túsinikti bolý úshin». Bul nashaqorlyq sıaqty aıyǵýy kıyn dert. Sonda ol óziniń ana tilin qorlap turǵanyn sezbeıdi. «Bárine túsinikti bolý úshin!»

Zań júrmegennen keıin, Konstıtýsıanyń baby is júzine aspaǵannan keıin, osydan onshaqty jyl buryn beti beri qaraǵan kazak balalaryn qaıtadan orys mektebine qaraı súıreı bastady.

Basqa-basqa, Astanada qazir 3-aqqazaq mektebi bar!!! Namystan jarylyp kete jazdaısyń.

Ulyqbek baýyrym! Bul — bul ma. Eń soraqysy, qazir ult taǵdyryn sheshpekshi bolǵan teoretıkter shyǵa bastady. Olardyń qasynda aty áıgili Masanov dalada qalady. Jaqynda men «Safsana — nasıonalnaıa ıdeıa kazahstanskogo naroda» degen kitapshany oqyp shyqtym. Anyqtamasyna Karaganda avtory «asa kórnekti» («vydaıýshıısá») ǵalym Marat Telemtaev. Onyń tapqan «ıdeıasy» — mnogonasıonalnyı narod Kazahstana — edınaıa nasıa... V takoı kazahstanskoı nasıı lúdı svobodno ı ne predvzáto obshaıýtsá mejdý soboı.»

«Kazahstanskıı narod» degendi Konstıtýsıaǵa da kirgizdik.

Al endi «birtútas Qazaqstan ulty» degen shyqty. Kazak ulty emes, tatar, uıǵyr, dunǵan, koreı, ázerbaıjan, ózbek, orys ulty emes, Qazaqstan ulty!»

Bir-aq ult. Qudaıdyń qalamaǵanyn biz jasaımyz! Baıaǵy keńes dáýirindegi: «Tabıǵattyń bermegenin tartyp alamyz!» degen ımansyz urannan nesi kem?!

Al sen bolsań, Ulyqbek, «qazaq tili qaıǵy jutyp qala ma?» deısiń. «Qazaqstan ulty» bolsa, onyń tili qandaı bolady? Bir-aq ult bolǵan soń onyń tili de bireý-aq bolmaı ma? Sonda ol qandaı til?

Sonda seniń qazaq tiliń qaıǵy ǵana emes, qan jutyp qalady.

Fılosof ǵalym Amangeldi Aıtaly óziniń «Ulttaný» atty kitabynda: «Shyndyqqa týra qarasaq, qazaq etnosynyń óz Otanynda ózine laıyqty oryn ala almaı, ulttyq dástúrlik pen mádenıetine qoly jetýden qashyq ekeni anyq», — deıdi. Batys áleýmettaný ǵylymynyń termınderine taǵy súıensek, bul jaǵdaıdy «ishki otarshyldyq» (vnýtrennıı kolonıalızm) deıdi.

Biz qazir otarshyldyqtan qutyldyq, táýelsiz memleket boldyq dep mázbiz. Sóıtsek, ishki otarshyldyq degen bar eken. Mynaý Safsana sonyń aıqyn kórinisi.

Bizdiń ulttyq nıgılıser, óz ultyn mensinbeıtinder, ózbektershe aıtqanda «karaıvandar» óz ishimizde júrgen otarshyldar. Tap-taza safsana ýaǵyzdaýshylar emes, ulttyq sanany ýlaýshylar.

Bul óz ishimizdegi kolonızatorlar. Al syrttaǵylar she?

Olar qarap jatqan joq. Ulttyq sanańdy jaýlap jatyr. Qaptap ketken televızıalyq arnalardan ne kórip júrsiń, Ulyqbek? Batystyń basqynshylyǵyn kórip júrsiń. Mádenı, rýhanı basqynshylyq. A. Aıtaly tilimen aıtqanda, samopal mádenıet basqynshylyǵy. Al samopal araqtan adamdar baýyry irip-shirip baýdaı túsip jatqanyn kórip júrsiń. Samopal mádenıet sanańdy sansyratady. Ulttyq bet-beıneńdi aıǵyzdap jyrtyp, adam tanymastaı qubyjyq etedi. Bizdiń qudaıdan tilegenimiz osy ma edi?!

Al ımany bar-aý degen birli-jarym teledıdar arnalary qazaqshany áıteýir kóz boıaý úshin ǵana tam-tum kórsetedi. «Qazaqstan-1» arnasy ǵana ultyna búıregi burady. Biraq tyrylı kedeı. Qarjysy soqyr kózdiń jasyndaı ǵana.

Til týraly zańda aıtylǵan «elý de elý» degen bap aıdalada qańǵyryp qaldy. Ony qadaǵalap otyrǵan Úkimet te, Parlament te, Prokýratýra da joq. Parlament zań shyǵarady. Ol zań kókektiń balapany sıaqty baǵýsyz qalady. Parlament, bálkim, óz balapanyn baǵar edi. Biraq Konstıtýsıa tyıym salǵan. Zańnyń oryndalýyn iske asyrýshy, atqarýshy ókimettiń ýaqyty joq, basqa sharýalarmen basy qatyp jatyr. Al zańnyń oryndalýyn baqylaýshy prokýratýra dármensiz.

Osy qatarǵa Ulttyq Kaýipsizdik Komıtetin de qosýǵa bolady. Osy mekemeniń shaqyrýymen men Astanada bizdiń chekısermen kezdestim. Másele — til týraly boldy. Obaly ne kerek, bul mekeme memlekettik tildi óz aıasynda qadirlep, is qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizip, qazaq tilin óz qyzmetkerlerine úıretý jolynda kóp jumys júrgizip jatyr. Bul tek óz keńsesiniń aıasynda. Al jalpy respýblıkadaǵy til, mádenıet, rýhanıat saıasatyn bul komıtet bizdiń mindetimiz emes dep esepteıtin sıaqty.

Menińshe, bul jańsaqtyq. Sen ulttyń qaýipsizdigin qorǵaıdy ekensiń, ult sana-sezimin de jaýlaýdan, ýlanýdan qorǵa. Korrýpsıamen kúres, nıeti buzyqtarmen, shpıondarmen kúres—onyń durys. Biraq adamdardyń jany júdep, rýhy qırap, mádenıet samopalymen aqyl-esten aırylyp jatsa, ultty qaýipsizdendirgeniń qaıda?

Ulyqbek! Ulttyq sana-sezim torqadaı tozǵan jerde ulttyq patrıotızm de jetimsireıdi. Otanynyń patrıoty tek óz qaraqan basynyń qamyn ǵana, qý qulqynnyń qamyn ǵana oılamaı, halyq qamyn múddelese — sol el baqytty.

Sorlatqanda, bizde qý qulqyn qamyn, toıymsyz qaryn qamyn oılaýshylar kóp. Áıtpese, osynshama baı Qazaqstanda halyq júdep-jadaı ma? Jastar áleýmettik qasiret saldarynan áljýaz, qaýqarsyz ósip jatsa ol áskerge jaraı ma? Odan patrıot shyǵa ma?

Patrıotızm qazirgi naryqtyq kezeńde de baıqalady eken. Mysaly, baı Qazaqstan shetelderge tek shıkizat qana sata alady. Onyń paıdasyn kóbinese kim jep jatqanyn óziń de shamalaısyń. Al shıkizatty: munaıdy, mysty, kómirdi, temirdi; eń qymbat hromdy, vólframdy, tıtandy, altyndy t.b. qudaı ózi jaratqan. Olar — adamdar ter tógip jaratqan ónimder emes. Qudaı bizdi ólmesin dep jaratqan.

Sonyń ezin uqsata almasaq, kózin taýyp tıimdi etip sata almasaq, kimge ókpeleımiz? Sonaý soıqan soǵystan kúl-talqany shyǵyp qırap qalǵan Germanıa nege tez arada baıyp ketti?

Fılosof A. Aıtaly aıtady: «Patrıotızmniń irgetasyn ekonomıkalyq kózqarastar quraıdy», — deıdi. Sóıtip, nemis-german patrıotızminiń mynandaı ósıetterin keltiredi:

— Tipti usaq-túıek shyǵyn shyǵarǵanda da Otannyń jáne el azamattarynyń múddelerim^n eseptes.

— Sheteldiń bir teńgege turatyn taýaryn satyp alǵanda, óz elińe bir teńge zıan keltiretinińdi umytpa.

— Seniń aqshań tek nemis saýdagerleri men júmysshylaryna paıda ákelýi kerek.

— Shetelden kelgen mashına men qural-saımandardy qoldanyp, nemis jerin, nemis shańyraǵyn, nemis sheberhanasyn qorlama.

— Dastarqanyńa sheteldiń etin, maıyn t.b. qoıma, sebebi ol nemis et óndirisi men otandyq mal sharýashylyǵyna zıan keltiredi.

— Ár ýaqytta nemis qaǵazyna nemis sıasyna malyp, nemis qalamymen jaz da, nemis sorǵyshymen sorǵyz.

— Nemis ıgiligine tek nemistiń uny, nemistiń, jemisi, nemistiń eti jaraıdy.

— Tek nemis matasynan tigilgen syrt kıim men nemis qolynan shyqqan bas kıimderdi kı... (A. Aıtaly. «Ulttaný» kitaby).

Mine, nemis patrıotızminiń urany.

Al biz ne qyldyq? Qajygeldın degen bas ákim kelip: «Maldy qurt. Shyǵyny kóp. Etti, sútti, maıdy shetelden arzanǵa satyp alamyz», — dedi.

Bas terisi kelisken bastyq osylaı aıta ma? Esi durys el Qazaqstandaı baıyrǵy mal ósiretin jerden etti, sútti, maıdy qaıta ózi satpaı ma shetelderge?!

Qazaqstanda sheteldik jaramdy-jaramsyz taýarlar topan sýyndaı qaptady. Azamattardyń aqshasy óz qazynamyzdy toltyrýdyń ornyna, sheteldikterdi baıytyp jatyr.

Ulyqbek! Bizdegi patrıotızmniń sıqy osyndaı. Sen bolsań «Óristerge shegirtkeni órgizip, qańyraıdy qoıdy ańsaǵan qoralar» deısiń.

Al el basqaryp otyrǵan belsendilerdiń kóbi ǵylym doktorlary, azýyn aıǵa bilegen ekonomıser, saıasatkerler. Qaıda sonda olardyń bıik bilimi? Olardy óz eliniń patrıottary dep kim aıtady?

Ulyqbek baýyrym! Elin súıgen, halqyn súıgen úkimet, mınıstrler, ákimder joqtan bar jasamaı-aq qoısyn. (Joqtan bar jasaıtyn memleketter de bar). Bizdiń atqaminerler tym bolmasa Qudaıdyń ózi Qazaqstanǵa buıyrtqan baılyǵyn talan-tarajǵa salmaı, kóldeneńnen kelgen qoqattyǵa jem qylmaı, kózin taýyp, uqsata bilip, halqynyń ıgiligine jarata alsa ǵoı.

Biz Munaıǵa baı on memlekettiń qatarynda ekenbiz. Sol munaıdy sheteldikterdiń saýýly sıyryna aınaldyrdyq. Olardan alatyn salyq kólemin azaıttyq. Ne degen myrzalyq! Kádimgi daraqy kedeıdiń myrzalyǵy.

Biz halyqaralyq naryqta qalyptasqan júıe boıynsha talap etsek, osy munaıdy óndirýshi, onyń qyzyǵy men shyjyǵyn meılinshe kórýshi sheteldikterden qosymsha 100 mıllıard teńge óz búdjetimizge túsirýge bolady eken. Muny dáleldegen keshegi mınıstr (qazir ne isteıtinin bilmeımin) Muhtar Ábilázov degen azamat.

Qazir bolsa Úkimet pen Parlament 2001 jyldyń búdjetin bekite almaı, búdjettiń jyrtyǵy men tesigin biteı almaı bastary qatyp otyr. Qyska kórpe basyna tartsa aıaǵyna jetpeıdi, aıaǵyna tartsa basyna jetpeıdi. Al qunttalmaǵan mıllıardtar aıdalaǵa ketip jatyr. Jalaqyny, zeınetaqyny, járdemaqyny ımandylaý etip ósirýge qarjy jetpeıdi. Taýar baǵasy osqyryna ósip barady. Indeksasıa joq.

Endigi bir shemen túıin: buqaralyq aqparat quraldarynyń qyzmeti. BAQ týraly Zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý retinde Parlamentke jańa joba kelip tústi. Sol — sol eken, táýelsiz elektrondy quraldar ıeleri baıbalam sala bastady. «Demokratıa qaıda? Bostandyq qaıda?» — dep daýryǵady.

Demokratıa — júgensizdik emes.

Bostandyq — júıesizdik emes.

Zańǵa ózgeristiń bar bolǵany: eger sheteldik buqaralyq aqparat quraldarynyń ónimderi bizdiń Konstıtýsıamyzǵa, zańdarymyzǵa qaıshy keletin bolsa, onda mundaı ónimder taratýǵa sot arqyly tyıym salynady.

Sheteldik tele-radıo habarlaryn taratý tele-radıo jelilerinen taratylatyn habarlardyń. jalpy kóleminiń 20 paıyzynan aspaý kerek.

Bul ózgerister men tolyqtyrýlar da qabyldanar-aý. Biraq oryndalýy qalaı bolady? Zańda BAQ-tan taratylatyn habarlardyń teń jarymy memlekettik tilde júrgiziletin degen sóz — bos sóz bolyp qalǵan joq pa?!

Oryndalmaǵan zań memlekettiń bedelin túsiredi. Zańǵa degen halyq senimi joǵalady.

Ulyqbek! Bizdiń rýhanıattyń bir ken bulaǵy — ana tilimizdegi gazetter men jýrnaldar edi ǵoı. Beldi, belgili degen gazetterimizdiń taralymy kúrt azaıdy. Qazaqtardyń kóbi orysshaǵa aýyp ketti. Bizdiń ulttyq patrıotızmniń kelbet-kepıeti osyndaı. Ulttyq namys úshin bolsa da jazylmaı ma? Ras, kópshilikte aqsha az. Aýdandaǵy ákimder jergilikti búdjet jartymsyz bolsa da, amaldap, kári-qurtańǵa, kóp balaly otbasylaryna, kemtarlarǵa kómektesip, gazet-jýrnaldarǵa jazylýǵa kómek kórsetse, eldiktiń o da bir belgisi bolar edi. Ol úshin Qudaıym ákimderge bıik sana, parasat bergeı.

Taralymnyń quldyraýy baspasóz qyzmetkerlerine de syn. Gazeti ótkir bolsa, shynshyl bolsa, ómirdegi ózekti máselelerdi kóterip jatsa, jemqorlardyń masqarasyn shyǵaryp jatsa, baspasóz mereıi ústem bolar ma edi degen qıal ǵoı bizdiki.

Ýaqyt tyǵyzdyǵynan ár nárseniń basyn shalyp, biraz áńgime aıtqan boldym. Osyny mise tút, Ulyqbek. Saý bol.

---