InfoHub Logo

Adamzatty sheksiz qudiret ıesi Alla jaratty. Darvınniń «adam maımyldan shyqqan» degen teorıasy qazir utymsyz bolyp tur.

Alla adamdardy túr-túsi bolmasa, keskin-kelbetin, múshe-tulǵasyn birdeı etip somdady. Bárinde de bir bas, eki qol, eki aıaq, eki kóz, eki qulaq...

Sonda Jaratýshy qudiret kúlli adamzatqa nege bir-aq til bermegen? Adam bitken bárine ortaq bir-aq tilde sóılese bolmas pa edi?

Mine, osy jerde bir túıtkil bar. Bári bir tilde sóılese, daý da joqtamaı da joq. Rahat emes pe?

Allanyń osy umytshaqtyǵyn sosıalısik júıe, keńes ókimeti, kompartıa túzetpek boldy. «Keńes halqy» degen bir-aq halyq jasap, bárin bir-aq tilde — orys tilinde sóıletpek boldy. Sóıletti de.

Sóıtse, bul Qudaıdyń qudiretine qarsylyq eken. Adamdar etnosqa, ultqa bólinedi eken. Ult uǵymynyń anyqtamasyn taba almaı, talaı oıshyldar, fılosoftar aıtysyp-tartysyp, bas qatyrypty. Áli de bul suraqtyń túbine jetip bolǵan joq.

Sonda bul ult degenimiz ne ózi? Bir ata, bir anadan taraǵan urpaqtar qaýymy ma? Bolmasa oıdan-qyrdan qosylǵan qurama ma?

Osy qıyn suraqtarǵa hal-qaderinshe jaýap beretin tuńǵysh qazaqsha kitap jaryqqa shyqty.

Amangeldi Aıtaly. ULTTANÝ. Almaty, «Arys», 2000 jyl. A. Aıtaly — fılosofıa ǵylymynyń doktory, profesor. Qazaqstan Parlamentiniń depýtaty. «Ulttaný» — ult teorıasy týraly kazak tilinde jazylǵan eleýli tuńǵysh kitap.

Qazaqta fılosof ǵalymdar az emes. Biraq osy ýaqytqa deıin olardyń qazaqsha eńbek jazǵany shamaly. Keıingi jyldary Ǵarıfolla Esim ǵana memlekettik tilde fılosofıa men din taqyrybyna arnap tatymdy eńbekter jazyp júr. Al akademık fılosoftar tek orys tilinde ǵana jazady. Fılosofıa syndy kúrdeli ǵylymǵa qazaq tiliniń qaýqary jetpeıdi dep oılaıtyn bolýy kerek. Bir kezdegi keńestik ıdeologıa kósemi marqum Nurymbek Jandildınnen bastap, kazirgi fılosoftardyń kóbi qazaq tiliniń aıasy tar, kúrdeli ǵylymı eńbekter jazýǵa jaramaıdy degen Masanovtyń ashqan «jańalyǵyn» qostap keledi.

Mine, osy turǵydan alǵanda da, A.Aıtaly eńbegi biz úshin baǵaly. Áıtpese, Aıtaly orys tilinde de óte saýatty jaza alatyn avtor.

Fılosoftardyń sharýasyna aralasa alatyndaı qaýqar mende joq. Men fılosof emespin. Biraq «ULTTANÝ» kitaby qolyma túskennen keıin, ony oqyp shyǵyp, oılandym. Bul eńbek týraly bizdiń fılosoftar ne dedi eken dep suraý saldym. Respýblıkalyq baspasózde bir aýyz sóz joq, eshkim lám demepti. Sonda bizdiń múıizderi qaraǵaıdaı-qaraǵaıdaı fılosof ǵalymdar qazaqsha fılosofıalyq shyǵarmalar .jazbaıtyny bylaı tursyn, bul salada qazaqsha jazylǵan eńbekti oqymaıtyn da bolǵany ǵoı degen oıǵa qaldym. Tym bolmasa oqyrman qaýym habardar bolsyn dep qolyma qalam aldym.

Bizdiń Konstıtýsıamyzdyń bismillasy «Biz, Qazaqstan halqy» dep bastalady. Kezinde, táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary qabyldanǵan Konstıtýsıany talqylaý kezinde depýtattar arasynda osy eki sózge bola qıan-keski aıtys týǵany esimde.

Nege «Qazaqstan halqy?» Qyrǵyzstan halqy degen halyq joq. Qyrǵyz halqy bar. Ózbekstan halqy degen halyq joq. Ózbek halqy bar. Al biz nege qazaq halqy emes, Qazaqstan halqymyz?

Sóıtsek, Qazaqstan kóp ultty memleket eken. «Qazaq halqy jáne Qazaqstandy mekendegen basqa halyqtar ókilderi...» degen bizdiń usynysymyzdy depýtattardyń kópshiligi qabyldamaı tastady.

Jeńilip qalǵanyma men ókindim. Renjidim. Sonda meni mundaı renishke jetelegen ne? Endi oılasam, ulttyq sana-sezim, jaratylystan bitken túısik eken.

Meni bul tujyrymǵa toqtatqan A.Aıtalynyń myna bir sóılemi: «Adamdardy ultqa biriktiretin sheshýshi kúsh — ulttyq sana-sezim». Osy sana-sezim sóngen kezde ulttyq qasıet te qalmaq emes. Ol seniń bolmysynda, tabıǵatynda, jan dúnıeńde.

Al bul qasıet ananyń sútimen kelmek. Qazirgi besikte jatqan sábıdi anasy qalaı, qaı tilde, qandaı dástúrde, qandaı ádet-ǵurypta tárbıeleıdi, sábıdiń qandaı adam bolmaǵy osyǵan tikeleı baılanysty. Qazir baıaǵydaı besik jyry joq. Qazirgi jas analar besik jyryn ózderi de estimeı ósken. Olar besik jyryn qaıdan bilsin. Ulttyq sana-sezimniń jetimsiregen jeri osy. Ózimiz baıqaı bermeıtin, mán bere bermeıtin, boıynda, oıynda jasyryn jatqan ulttyq túısik (podsoznanıe) uıasy — besik. Besik sábıdiń tósegi ǵana emes, ulttyń uıasy.

«Sosıalızmniń keńestik túri ult bolmysyn ultsyzdyqqa qaraı beıimdep, aq sút bergen anasynyń omyraýyn kesetin ultsyzdar urpaǵyn ómirge ákeldi», — deıdi A.Aıtaly.

Dál qazir bizdiń, til, din dep zar qaǵyp, tildi de, dindi de qalpyna keltire almaı, uzaq sarsańǵa túsýimiz — osy keńestik dáýirdiń uly jemisi.

«Ultsyzdar urpaǵy». Bul A. Aıtaly aıtqan jańa esim. Sol «ultsyzdar urpaǵyn» týǵyzǵan tek sosıalısik keńestik dáýir ǵana ma? Ulan-baıtaq keńistikte jatqan (birtutas) qazaq ultyn ultsyzdandyrý sonaý aq patshalar zamanynan bastalǵan shyǵar.

Ekinshi Ekaterına apańyz Orynbor general-gýbernatoryna joldaǵan nusqaý-buıryǵynda:

«1. Qyrǵyz-qazaq halqynyń bir rý basshylaryn ekinshi rý basshylarymen araz etip, birimen birin qas etip, biriniń etin biri jeýge sebep bolyńyz.

2. Sultandaryn birimen birin araz qylyp, birimen birin ıtteı tartystyryp, biriniń etin biri jeýge sebep bolardaı is qylyńyz.

3. Qyrǵyz-qazaqtyń basshy adamdaryn sultandarmen araz qylyp, sultandaryn óz qol astyndaǵy aqsaqal adamdarymen araz qylyńyz. Arasyna ot túsken ýaqytta janyp keterdeı kókir-sókir daıarlaı berińiz», — dep myqtap, myqtap tapsyrady («Aıqap», 1913 j. №20).

General-gýbernatorlar aq patshanyń osy buıryǵyn aınytpaı oryndady. Sodan beri qazaq ultynyń julynyna qurt túsip, jegideı jedi.

Sol qurt áli ólgen joq. Qaıta dál osy kezde, endi erkindik alyp, egemendik alyp, endi birtutas aýrý qozyp bara jatqan sıaqty.

Laıymda men qatelesken bolaıyn. Biraq kóretin kóz, estıtin qulaq bar. Qazir keı jerde ár taıpa, ár rý óz sezderin shaqyryp, kósemderin saılap, ýstavtaryn bekitetin kórinedi. Ol nege kerek dese, óz adamdaryn mártebeli kyzmetke otyrǵyzý. Ol úshin rý bolyp, jantalasyp kómektesý. Ol úshin tipti qor ashyp, qarjy jınaý t.b.

Mundaı qotyrash saıasat ásirese saılaý kezderinde beleń, alatynyna kýá da boldyq.

Osy taıaýda ǵana Sıdneı olımpıadasynda bokstan chempıon bolǵan Ermahan áldeqalaı Aqtóbe oblysynyń atynan attanǵan eken. Oǵan jambyldyqtar jat ta kep týlasyn. Olımpıadaǵa azamatyn oblystar emes, respýblıka, ıaǵnı Qazaqstan attandyrmaı ma? Jeńimpaz jalǵyz oblystyń emes, búkil qazaq ultynyń, búkil Qazaqstannyń maqtanyshy emes pe?! Jeńis tuǵyryna jeńimpaz shyqqanda oblystyń gımni oınalyp, oblystyń týy kóterilmeıdi ǵoı!"

Búkil qazaqqa tán ataqty adamdardyń toılary tek sol adamnyń týǵan jerinde ǵana toılanatyn ádet paıda boldy. Baýyrjan kúlli qazaqtyń halyq batyry. Al onyń toqsan jyldyǵy nege tek Taraz qalasynda ǵana ótýi kerek? Qazaq tarıhynyń tuńǵysh Gerodoty — Mýhammed Haıdar Dýlatı toıy nege tek Taraz qalasynda atalýy kerek? Ol ne sonda, jalǵyz Taraz tarıhyn ǵana jazyp pa? Qurmanǵazy toıy tipti Qazaqstannan tysqary Astrahan oblysynda Altynjar jerinde ótkizildi. Sonda Qurmanǵazynyń dúnıe qansha jasasa sonsha jasaıtyn týyndylary Qazaqstandaǵy qazaqtarǵa qyzmet etpep pe?

Mundaı áleýmettik, jalpy halyqtyq asa mándi sharalardan ásirese jas ordamyz — Astana shahary tys qalyp keledi.

«Rýshyldyq etek alǵan jerde ulttyq qatynasqa oryn joq», — deıdi A.Aıtaly.

Bul pikirge men qos qolymdy kóterip qosylamyn.

Osy jerde A. Aıtaly uly Abaıdyń myna shýmaǵyn keltiredi:

Alys, jaqyn kazaktyń bári qańǵyp,

Aıamaı birin-biri júr ǵoı ańdyp

Mal men baqtyń keselin uıa buzar,

Párýardıger jaratqan nesin jan ǵyp!

Ózimshildik, básekelestik el sezimin, Otan sezimin yǵystyryp, rýlyq, júzdik patrıotızmge boı usyndyrady, — dep túıedi A. Aıtaly.

Fılosoftyń aıtpaǵy: birtútas ult bolamyn deseń, rý-rý bolyp ydyramaı, taıpa-taıpa bolyp tarap ketpeı, bir arman, bir maqsatty — kazak bolyp berik qalyptasýdy kózde. Bizde Otan bireý-aq. Endeshe otansúıer patrıottyq sezim de ortaq. «Samopal» degen tek araq pa dep júrsem, mádenıette de samopal bolady eken. Muny aıtqan A. Aıtaly. Qazirgi bizdiń teledıdardan kórip júrgenimizdiń kóbi samopal. Araqtyń samopaly adamnyń aǵzasyn ýlaıdy. Adam sodan múgedek bolady. Kóbi ólip te jatyr. Al mádenıettiń samopaly adamnyń sanasyn ýlaıdy. Ulttyq minez, ulttyq sana, psıhologıa keselge ushyrap, talaı adamdar ulttyq qadir-qasıetinen aıyrylyp qaldy. Olar da múgedek, shala-jansar; tamyryna, ózegine jegi kúrt túsken miskinder. Teledıdar, gazet-jýrnal, radıo — asa qudiretti qarý. Sol qarý kimniń qolynda? Imandynyń ba, ımansyzdyń. ba? Imansyzdyń qolynda bolsa, onda biz ázázildiń jeteginde júrmiz. Túbi ońbaımyz.

A. Aıtalynyń kitabynda kúltýra degen uǵymnyń túp tórkini taratylady. Kúltýra — latyn tilinen aýdarǵanda «jaqsartý», «izgilendirý», «súıkimdendirý» degen maǵynany bildiredi eken.

Osy túsinikten kelgende kazirgi bizdiń kúltýramyz, ıaǵnı mádenıetimiz, ıaǵnı sonyń bir salasy — teledıdarymyz, keıbir gazetterimiz adam janyn izgilendirip jatyr ma, joq iritip-shiritip jatyr ma?

Mine, bul — máseleniń túp qazyǵy. Batystyń samopalyn talǵaýsyz simirip jatqan halyqtyń jany izgilendi me eken, álde iridi me eken? Memleket bolyp, Úkimet bolyp, Parlament bolyp, búkil halyq bolyp oılanatyn nárse.

A. Aıtalynyń kitabynda elektrondyq aqparat quraldary tildi qalaı damytyp jatqany týraly da derekter beriledi. Mysaly, bul qural qazaq tilinde 11 saǵat, orys tilinde 210 saǵat habar taratady eken. (Sirá, táýligine bolar).

En, qudiretti qarý dep ataǵan quralymyzdyń. ózi ult máselesine kózqarasy osyndaı bolsa, onda ońǵan ekenbiz. Sóıte tura, osy taıaýda ǵana Parlamentte depýtat Zemlánov: «Oıbaı, orystardy qýdalap jatyr», — dep, joq jerden baıbalam saldy. Ol ádil bolsa qaıta: «Oıbaı, qazaq tiliniń hali múshkil eken ǵoı, septeseıik te», — dep aıtýǵa tıis qoı. Aıtpaıdy.

Endeshe, óz qotyryńdy óziń qasy.

A. Aıtalynyń «Ulttaný» atty kitabyn oqyǵanda osyndaı-osyndaı oıǵa shomasyń. Kúnbe-kúngi kúıbiń kúnkórispen júrip, zer sala bermeıtin kóp jaılardy Uǵasyń. Osy men kimmin, qaı elde, qandaı memlekette, qandaı ult beınesinde ómir súrip jatyrmyn degen suraqqa jaýap izdeısiń. Sen de oılan. İzden.

---