InfoHub Logo

El-jurtymyzdyń mádenı-turmysy men rýhanı zerdesinde kádimgi qamshymyz erekshe oryn alyp kelgen. Bul kúnderi oǵan tereńirek oı jibersek, osy bir shaǵyn ǵana dúnıeniń atqarar qyzmeti san alýan.

Qazaq ómirinde qamshy – óner týyndysy, qamshy – rýhanı kúsh-qýat, qamshy – syı-syıapat, qamshy – jigit pen qyzdyń sáni men saltanaty, qamshy – azamat aıbyny, qamshy – sheber qoldyń aıǵaǵy, qamshy – alsa qarý, qalsa mura ekenin biletinder az. Demek, qamshymyz tek at aıdaıtyn qural ǵana emes, aıta alsaq, sóılete bilsek, maqtanarlyq qasıetti ári qasterli qazyna, ámbebap dúnıe ekenin anyq kóremiz. Kez kelgen qazaq qamshyny janyna jaqyn serik etken. Qamshyny aýyzǵa almaı óleń, jyr aıtylmaǵan. Turmysta da solaı. Ol tártip quraly da bola alǵan. Al qolyna qamshy ustaǵan ár azamatta erkelik ekpin, jigittik jiger eselene túsken. Sol jigitteriń súıgen sulýǵa:

     Qolymda bir qamshy bar alty taspa,

    Sulýdyń keregi joq senen basqa.

    Qalqa dep qadir biler saldym qolqa,

    Jaqsynyń jamandardan narqy basqa, –

dep naz aıtqan.

Qamshy ábden ılengen sıyr terisinen óriledi. Ár qazaq aýylynda aıtýly órimshiler bolǵan. Olar teriden, bojy, noqta, shider, tusamys, shybyrtqy (bıshik) órgen. Jáı órip qana qoımaı, ony óner kózimen, sheber qolymen, óte joǵary talǵam-talappen qyrlap, jumyrlap, burap, bederlep, úzbelep, termelep, espelep, bir sózben aıtqanda, kórkemdep, tańdaı qaqtyrarlyq uqyptylyqpen ónerlep órgen. Qamshy 3 taspadan 40 taspaǵa deıin óriledi. Taspa neǵurlym kóbeıgen saıyn jińishkere beredi, ári ajarlana, kúrdelene túsedi. Osylaı órilý sapasy men tásiline saı jáne qoldanylýyna oraı qamshy ataýlary da ózgere beredi. Muny belgili, ári órimshi sheberler Jaǵda Babalyqov pen Aqseleý Seıdimbek bylaısha túrleıdi: at qamshy, dyr qamshy, dyraý qamshy, doıyr qamshy, dúre qamshy, uzyn qamshy, sholaq qamshy, sary ala qamshy, bileý qamshy, orama sandy qamshy, qasıetti qamshy, tobylǵy sandy qamshy, shashaqty qamshy, bala qamshy, quraý qamshy, shybyrtqy qamshy. Qamshynyń basyna sheberler kúmis, jez, teri sıaqty moınaq salady. Osyǵan oraı qamshy kúmis moınaq qamshy, jez moınaq qamshy, sary ala moınaq qamshy, aq moınaq qamshy dep atalady.

Qamshy birneshe quramnan, ol quram birneshe qyzyqty ári kúrdeli ataýlardan turady. Mysaly: órim, sap, bas, dúm, alaqan, búldirge, oram, kejege, shejemeı, aıdar, moınaq, búrkenshik, býnaq, baýyr, shashaq, ózek, túıin, shyǵyrshyq, topshy, túınek.

Qamshy órý isi órimnen bastalady, onyń ataýy men sapasy osyǵan baılanysty bolady. Mysaly: tórt taspa, jıyrma taspa, otyz taspa t.b.

     Qolymda bir qamshy bar alty taspa,

    Sózimdi unamaǵan alyp tasta.

    Soda da ár sózimdi salmaqtarsyń,

    Kisige syr ashpap em senen basqa, – degen jigitter sózidegi taspa osy.

Qamshy eki úlken bólikten quralady: órimi jáne saby. Sap: tobylǵydan, yrǵaıdan, eliktiń, kıiktiń sıraǵynan, múıizinen, barynsha ásemdelip taýteke múıizinen jasalady. Ásirese elik, kıik sıraǵynan metal, terimen moınaqtap, oram salyp, shashaqtalǵan qamshy óte baǵaly ári sándi bolady.

     Qamshymnyń saby eliktiń sıraǵynan,

    Jıyn, toı izdegenim, jıǵanym án.

    Atymdy sánmen sıpaı qamshylanyp,

    Qalqanyń kele jatam úı jaǵynan, – dep án shyrqaǵan jigit osylaı maqtanady.

Keı sheberler qamshynyń órimine qosa sabyn da tutas órip shyǵarady. Qamshy sabyna eń kóp qoldanatyny tobylǵy. Ol ári boıaýly, berik, ári ádemi kórinedi. Ony da maılap, ábden keptirip, túzetip baryp qoldanady. Ásirese onyń qyzyl tústi boıaýy erekshe kórik beredi. Mundaı qamshyny halyq bylaısha jyrǵa qosady:

   Tobylǵy qamshy saptyq saıǵa biter,

    Kóp jylqy  kók alaly baıǵa biter.

    Kórgende sulýlyǵyn, suqtandyrǵan,

    Tek qana aspandaǵy aıǵa biter.

Burynǵy kezde seri jigitterdiń sulý qyzǵa osyndaı ádemi qamshymen barýy onyń abyroı-bedelin de kótere túsken. Sheberler qamshy sabyna erekshe kóńil bólgen. Ony jez baýyrlap, moınaqtap, metalmen, bylǵarymen, qaıyspen oraıdy.

Qamshy órimi alaqanynan saptyq moınaǵyna búrkenshik arqyly jez, mys shegelermen toıtarylyp bekitiledi nemese taspa arqyly moınaqqa búrmeleý arqyly jalǵaıdy. Muny sheberler býnaqtaý deıdi.

Qamshy árqashan oń qolǵa ustalady. Bilekke, er basyna, keregege ilip qoıý úshin saptyń dúm jaǵynan bir tutamdaı qaldyryp, tesip, qaıystan búldirge ótkizedi.

Keıbir órimshiler alaqnnyń sap jaǵyn ádeıi uzyn etip qaldyrady da, ony sapqa uzyna boıy «baýyrlaq» etip, syrtynan taspany orap jiberedi. Keıde osy baýyrlaq ornyna juqa mys ta qoldanady. Bul da qamshy baǵasyn, qunyn áserleı túsedi.

Órim men alaqannyń qosylǵan jeri – shejemeı. Shejemeı ústinen túınektep qaıys shashaq taǵylady.

Joǵaryda aıtylǵandaı, altyndap, kúmistep, erekshe jasalatyn birneshe qyrly, burama, shashaqty, orama sapty, otyz-qyryq taspa qamshylar bolady. Jasalýyna oraı onyń baǵasy da tatymdy bolyp keledi. Muny eki búktep ustaǵan jigit at ústinen shirenip turyp, úı syrtynan qurbysyna kóz tastaıdy:

     Qolymda bir qamshym bar altyndaǵan,

    Keı jaman ustaı almaı qaltyldaǵan ...

nemese

     Qolymda bir qamshym bar kúmistegen,  

    Deıdi jurt sonsha ásemdep kim istegen?

Mundaı ásem qamshylardy ár atty adam paıdalanǵan. Sondaı-aq mal aıdaýǵa, urysta, soǵysta qarý ornyna júretin qamshylar da (dyr, dyraý, doıyr qamshylar) bolǵan. Bulardyń órim ózegine temir, ushyna qorǵasyn orap órgen. Saby da jýan, qatty aǵashtan jasalǵan. Keıde bulardy eki-úsh jerden úzbelete órgen. Mundaı qamshymen urǵanda atan túıeler men ógizderdiń ózi júre jatqan. «Dyraýmen bir tartqanda adamǵa shabatyn býra da, kókjal qasqyr da ornynan tura almaı qalǵan», - deıdi qarıalar.

    Qaı qamshy mynaý qamshy? – Dyraý qamshy,

    Sabyna órnek salǵan quraý qamshy.

   Atty jyldam júrgizip qana qoımaı,

   Batyrǵa aıbat bergen dyraý qamshy.

Tobylǵy sapty qamshynyń qarý retinde jumsaıtyn buzaý tis deıtin túri de bolady.

Qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, qamshy – qazaq ómiri men óneriniń ajyramas bóligi. Ómiri degenimiz – adam atsyz, atqa minse, qamshysyz bolmaǵan. Óneri degenimiz – sheberlik te, aqyndyq ta, sóz saıysy da qamshysyz ótpegen. Óıtkeni sóz suraǵanda qamshy tastalǵan. Qazaqtyń salt-dástúrinde qamshyny ustaý men qoldanýdyń tárbıelik máni, ózindik erejeleri men jón-josyqtary bolǵan. Mysaly, jaıshylyqta qamshyny eki búktep ustaıdy. Qamshy órimin salbyratyp ustaý dushpandyq, ádepsizdik belgisi dep qaralǵan. Jol, jón kórsetkende de saýsaqpen emes, qamshymen nusqaǵan.

     Atta qamshyń bolmasa qolǵa ustaǵan,

    Júrmes, jýas jaby da kónbes saǵan.

    Ata-babań, bireý jón suraı qalsa,

    At ústinen qamshymen jol nusqaǵan.

Erterekte qazaqta «Qamshy oıyny» atty kúrdeli sportttyq oıyn bolǵan. Sonymen birge qazaq dalasynda keń taraǵan qamshygerlik óneri de bolǵan. Adamdar qamshynyń kómegimen óner kórsetken. Tórt jaqtan kerilgen ógiz terisin qamshymen bir tartqanda tilip túsirý jaýgershilikte, urys-janjalda jaýyn qamshymen jýsatyp salý, qasqyr soǵý qamshygerler ataǵy men abyroıyn arttyra túsken. Ǵ. Slanovtyń, O. Bókeevtiń, J. Babalyqovtyń jáne basqa jazýshylarymyzdyń shyǵarmalarynda osy óner túri keńinen sýrettelgen.

Qudalyq jol-joralǵyda qamshy qaıtarý degen bar. Qyz aıttyrýǵa kelgen jigit jaǵynyń basshysy (jigittiń ákesi, «jaýshy» t.b.) qamshysyn qyz úıiniń tórine ilip ketken. Eger qyz ákesi kelisimin bermese, kóp uzatpaı qamshyny ıesine qaıtaryp jibergen. Muny qamshy qaıtarý deıdi.

Qamshymyzdy halyq til ónerinde de «oınata» bilgen. Júırik atty qamshydaı qatqan, talaptanǵan jigitti ózin-ózi qamshylady, urdy, soqty degendi qamshy jumsady, qorqytty deýdiń ornyna qamshy úıirdi, qanypezer tentekti qamshysynan qan sorǵalaǵan, júrmeıtin atty qamshy kesti shaban, janyna batqan isti qamshy  bop tıdi dep, astarlaı sóılegen. Keıbir berekesiz jandy qamshy alyp berýge jaramaıtyn dep kemitken. Júrdek atty qamshy saldyrmaıtyn mal dep madaqtaǵan. Sondaı-aq halyq qashyny ólshem esebinde de qoldanǵan, mysaly: qamshy sabyndaı, qamshy boıyndaı, qamshy jeter jerde. Bir sózben aıtqanda:

     Qara oıdyń qamshym qaldy qabaǵynda,

     Shyryny qymyzdyqtyń sabaǵynda, - dep án shyrqaǵan dala qazaǵynyń ómirinde qasıetti qamshy óshpes iz qaldyrǵan.

 

---