InfoHub Logo

(novela)

1941 jyldyń on tórtinshi qańtarynda Marıa Hýstına Rýbıd de Haýregı júzge toldy. Ol Táýelsizdik jolynda kúreskenderdiń birden-bir kózi tiri urpaǵy edi.

Onyń ákesi polkovnık Marıano Rýbıo artyq-kemi joq "Kishi Azat etýshi" dep ataýǵa laıyqty adam-tuǵyn. Býenos-Aıres provınsıasyndaǵy malshynyń otbasynda Mersed okrýginde týǵan ol Andy áskerinde alferes shenine deıin kóterildi. Chanabýkoda shaıqasyp, Kancha-Raıada túbindegi qaıǵyly urystarǵa, Maıpa mańyndaǵy, eki jyldan soń Arenıpadaǵy qantógiske qatysty. Sol qyrǵynnyń qarsańynda Hose de Olavvarıamen semserin aıyrbastapty degen qaýeset te bar. 1823 jyldyń sáýir aıynyń basynda Serro-Alto túbindegi atyshýly soǵys bolǵan. Shaıqas jazyq dalada ótkendikten, ony - Serro-Bermeho túbindegi soǵys dep te ataıdy. Bizdiń erlikterimizge qyzǵanyshpen qaraıtyn daǵdysy bar venesýelalyqtar ol jeńisti general Sımon Bolıvarǵa telýge beıim turdy. Alaıda argentınalyq tarıhshylardan shyqqan tıanaqty jylnamashy ózin adastyrý áreketterine jol bermek emes! Ári jeńis mártebesiniń polkovnık Marıano Rýbıoǵa tıesili ekenin de jaqsy biledi. Kolýmbıalyq gýsarlar polkin bastap, uzaqqa sozylǵan qylyshtasqan, naızalasqan shaıqastyń taǵdyryn sheshken de osy adam. Sol arqyly ol ózi tikeleı qatysqan, mańyzy jaǵynan bul qyrǵynnan esh kem túspeıtin taǵy da bir shaıqastyń - Aıakýcho túbindegi jeńisti soǵystyń da negizin qalaǵan-dy. Sol soǵysta ońbaı jaralandy da. 1827 jyly Itýsaıngoda da kózge túsýdiń sáti kelgen. Onda áskerdi Alvear basqardy. Rosaspen alys týysqandyǵy bola tura ol Lavaleniń adamy tuǵyn. Sóıtip, ózi "qylyshpen keskileý" dep ataıtyn teke-tireste federaldardyń toz-tozyn shyǵardy. Ýnıtarııler jeńilis tapqan soń Shyǵys provınsıaǵa ketip úılenedi. Aqyry, Uly soǵys kezinde Montevıdeoda, Orıbe "blankosyna" irge tepken shaǵyn qalada kóz jumdy. Jasy artyq-kemi joq qyryq tórtte bolatyn. Ol zamanda qyryq tórt degeniń kárilerdiń jasy. Ony Florensıa Varelanyń dosy desetin. Áskerı kolej muǵalimderiniń oǵan qoldy bir siltegeni de aqıqat shyndyq: jaýǵa birde-bir qalany bermegeni qandaı ras bolsa, birde bir emtıhan tapsyra almaǵany da sonshalyqty aqıqat tuǵyn. Artynda eki qyzy qaldy. Biz áńgime etkeli otyrǵan Marıa Hýstına - solardyń eń kishisi.

1853 jyldyń sońynda qos qyzyn ertken polkovnıktiń jesiri Býenos-Aıreske qonystanady. Olarǵa tıran Rosas tárkilegen jerleri qaıtarylmaıdy. Alaıda kózderi kórmegen, aıyrylǵan jer týraly estelik bul otbasynda kópke deıin aıtylyp júrdi. On jeti jasynda Marıa Hýstına memlekettik qyzmettiń adamy bolsa da Pavon men Sepedtiń qaramaǵynda soǵysyp, aqyry Sary Bezgektiń kezinde óz qyzmet ornynda kóz jumǵan doktor Bernardo Haýregıge turmysqa shyǵady. Onyń da artynda bir ul, eki qyz qalǵan. Tuńǵyshtary - salyq ınspektory bolyp istegen Marıana batyr atasynyń baqytty ómirbaıanyn jazbaq nıetpen Ulttyq kitaphana men Arhıvke jıi bas suǵady. Aqyry, sol eńbegin báribir aıaqtaı almaıdy. Áıtpese múldem bastamaýy da múmkin. Úlken ápkesi Marıa Elvıra qarjy mınıstrliginiń sheneýnigi bólesi Saavedra degenge turmysqa shyǵady. Al Hýlıa senor Molınarı degen ıtalándyq ata-tegi bola tura latyn tilinen dáris bergen bilikti azamatpen bas biriktiredi. Shóbereleri men nemereleri týraly toqtalmasaq ta bolady. Óıtkeni batyr babalarynyń epıkalyq rýhy men onyń emıgrasıada týǵan qyzy bastaǵan dańqty da kedeılene bastaǵan áýlet týraly oqyrmannyń deregi qazirdiń ózinde jetkilikti.

Olar Palermoda Gvadalýpa shirkeýine taqaý mańda tynysh ta qarapaıym turmys keship jatty. Tramvaı terezesinen kúni keshegi kórgenderi - batpaq, aınala qorshaǵan rancholar Marıananyń esinde edi. Olar da shyrysh qıyndylarynan emes, saz balshyqtan salynǵandy. Kúni keshegi kedeılik te búgingi ındýstrıa progresi syılaǵan kedeıshiliktiń qasynda túkke tatymaıtyn. Sondaı-aq, baılyqtarynyń ózi de túkke tatymaıtyn.

Rýbıo áýletiniń meken-jaıy óz kvartaldaryndaǵy galantereıa dúkenderiniń joǵary qabatynda tuǵyn. Búıirdegi baspaldaqtardyń eni tar. On qaptaldaǵy temir qorshaý kıim ilgish pen birneshe oryndyq turǵan úıdiń kúńgirtteý dálizine deıin jetip jatty. Dálizden keıin - jumsaq kreslolar turǵan qonaq bólme, odan da ári - sóreleri áınektelip qyzyl aǵashtan jasalǵan mebelderi bar as úı. Kúnnen qorǵaný maqsatymen udaıy kóterilmeıtin perdelerdiń sańylaýynan álsiz sáýle sebezgilep turatyn. Bolmashy kók ıisiniń shyǵyp turatyny da este. Túpkirge qaraı jatyn bólmeler, vana, kir jýýǵa arnalǵan legeni bar shaǵyn patıo, kútýshiniń turaǵy ornalasqan-dy. Bul úıde Andradeniń tomdarynan, qoljazba arqyly tolyqtyrylǵan batyr týraly monografıa men arzan baǵamen aqshasyn keıinirek tóleıtindikten ǵana satyp alynǵan Montaner men Sımonnyń ıspan-amerıkan sózdiginen basqa kitap ta bolmaıtyn. Onyń esesine udaıy keshigip keletin zeınetaqy men óz zamanyndaǵy ulan-ǵaıyr Lomas-de-Samore pomestesiniń jurnaǵy - bolmashy jerdi jalǵa berýden túsetin turaqty kiristeri bar edi.

Joǵaryda ózimiz aıtqan qarıa jasynda jesir qalǵan senora Hýlıamen jáne onyń ulymen birge turyp jatty. Ári ol burynǵysynsha Artıtasty, Roasty, Ýrkısti ıttiń etinen jek keretin. Ózi aýyzeki sózden ǵana biletin nemisterge degen óshpendiligin qozdyrǵan birinshi eýropalyq soǵys ta kempirdi dál toqsanynshy jyldardaǵy tóńkeris pen Serro-Altodaǵy shaıqastaı tolǵandyra almaı qoıdy. Ol 1932 jyldan bastap kúrt qartaıa bastaǵan. Birden-bir durys aıta alatyn sózi de jalpyǵa málim teńeýler ǵana edi. álbette, katolık dinin ustanatyn. Oǵan qarap birden-bir jaratýshyǵa, nemese jannyń máńgilik ólmeıtinine sene qoıady deýge de bolmaıtyn. Ózi baıybyn uǵa qoımaıtyn duǵalardy kúbirlep aıtyp, saýsaqtary taspıq tartady, áıteýir. Pasqa men volhv merekesinen góri Rojdestvony ish tartady. Mateniń ornyna shaı ishkendi unatady. Ol úshin "protestant", "evreı", "mason", "eretık", "qudaısyz" sózderi de túk mańyzy joq, jaı ǵana sózder tuǵyn. Kempir ata-anasynyń tilimen ıspandardy barlyq jaǵdaıda "godo" dep ataıtyn. 1910 jylǵy jamandy-jaqsyly hansha ataǵy bar ınfantanyń da eshqandaı da argentınalyq senora emes, qaıdaǵy bir qarapaıym galıssıalyq qyz bop shyqqanyna da sene almaǵan. Osy bir esten tandyrarlyq jańalyqty oǵan kúıeý balasyn jerleý rásimine kelgen, buǵan deıin bulardyń úıinde bolyp kórmegen, alaıda ózderi esimin aqsúıekter hronıkasynan turaqty túrde izdep júretin týysqan baı áıel aıtyp bergen-di. Sondaı-aq senora Haýregn úshin kóshelerdiń ataýlary da báz baıaǵy qalpynda; kempir ejelgi Artas, Temple, Býenorden, Pıedad, qos Kales Lartas kóshelerin, Parke jáne Portones alańdaryn burynǵy ataýlarymen ataıdy. Áýlet músheleri áldeqalaı aýyzǵa kelip qalǵan kónergen sózderdi áspet te tutatyn. Máselen, "Ýrýgvaılyqtardy" "Shyǵystyqtar" dep ataıtyn. Úıden shyqpaıtyn kempir Býenos-Aırestiń ósip, órkendegenin de bilmeıtin sıaqty edi. Alǵashqy áserler qashanda jarqyn ǵoı; onyń túsinigindegi esik syrtyndaǵy qala da ózderi ortalyqqa kóship kelgen kezdegiden anaǵurlym kóne tuǵyn. Onse alańynda áli kúnge deıin ógiz arbalar men kúımeler ıin tiresip, Barrakas jaıylymdary gúl atyp turǵandaı edi, shirkin! Ol aıtqan sońǵy tirkesterdiń biri "men túsimde ólgenderdi kóretin bolyp júrmin" boldy. Ol aqylsyz adam emes edi. Alaıda, meniń bilýimshe, ıntellektýaldy qýanyshtarǵa da berilmeıtin. Oǵan tıesili nárse estelikter men ókinishter ǵana tuǵyn. Ózi qashanda darqan bolatyn. Baısaldy kózderi men kúlkisi de esimde qalypty. Shaý tartqan óz zamanynyń kerim áıeliniń búgin kúlge aınalǵanymen kezinde qanshalyqty sezimdi bastan ótkergenin de eshkim bilmek emes. Ózi sıaqty tynysh ta muńdylaý tirshilik keshetin ósimdikterdi jaqsy kóretin ol bólmesindegi óskinderge kútim jasap, kózi kórmese de japyraqtaryn aıalaı sıpaıtyn. 1929 jylǵa deıin ol qalǵyp-múlgip otyratyn-dy. Túrli tarıhı oqıǵalardy aıtýdy unatatyn. Ári sonyń bárin duǵa oqyǵandaı turaqty da aınymas bir ǵana sózdermen, bir ǵana tártippen tizip shyǵatyn. Biraq, meniń oıymsha, olary da shyndyqqa janasa qoımaıtyn. Al ózi estigen sózderiniń bárine qulyqpen ılana beretin. Jalpy alǵanda, baqytty edi.

Uıqynyń tylsym dúnıe ekenin bárimiz de bilemiz. Oǵan ómirimizdiń úshten birin arnaımyz. Biraq onyń mánin uǵynyp kórgemiz joq. Bireýler úshin ol - sananyń kómeskilenýi ǵana. Endi bireýler úshin - keshe, búgin, erteń degen úsh mezetti birden qamtıtyn kúrdeli ahýal Al úshinshi bireýler úshin - tolassyz kóretin túster tasqyny ǵana. Senora Haýregıdiń on jyl boıy qozǵalyssyz ǵumyr keshken kezi de bolypty desedi. Ondaı jaǵdaıda adamnyń qatelespeýi, shataspaýy múmkin de emes. Ondaı on jyl ýaqyttyń ár sáti ótkeni de, bolashaǵy da joq búgingi shaqpen ǵana baǵamdalsa kerek-ti.

Sosyn, bizge ózimiz táýliktermen, aıaýsyz jyrtylǵan kúntizbelerdiń júzdegen paraqtarymen, maqsattarymyzben, isterimizben ólsheıtin aǵymdaǵy ýaqytqa da tym tańdana berýge bolmaıdy. Bizdiń búginimiz - ár tań saıyn oıanatyn, ár tún saıyn kóz iler shaǵymyz ǵana. Biz kári senoranyń osynaý kúıin eki márte bastan keshedi ekenbiz.

Ózimiz kóz jetkizgendeı, Haýregı áýletiniń músheleri birneshe márte aldamshy ahýalǵa túsipti. Aldymen, olar ózderiniń aqsúıek ekenine senetin, alaıda adamdar olardy múldem tanymaıtyn; olar batyrdyń urpaǵy bolatyn, biraq ádette tarıh oqýlyqtary ol týrasynda jaq ashpaıtyn. Ras, batyr babalarynyń atynda kóshe bar. Alaıda kóp adam bilmeıtin sol kóshe Batys molanyń syrtyndaǵy áldebir eleýsiz qıyrda jatyr.

Áıgili kún de jaqyndap kele jatty. Onynshy qańtar kúni parad formasyn kıgen áskerı adam kelip, mınıstrdiń ózi qol qoıǵan hat tabystady. Hatta mınıstrdiń on tórti kúni arnaıy keletini jazylypty. Haýregı mınıstrdiń qoly men blankisine ekpin túsire otyryp, hatty kórshilerine tegis kórsetip shyqty. İzinshe baspasózge maqala daıyndamaq nıetpen tilshiler de tóńirekteı bastaǵan. Tıisti derekter olarǵa da berilgen-di. Tilshilerdiń polkovnık Rýbıo týraly biletini sát saıyn ańǵarylyp ta turdy. Shaqyrylǵandar tizimine qosýyn ótinip, beıtanys adamdar da habarlasa bastaǵan.

Uly kúnge jurt jappaı daıyndalyp jatqan. El edenin balaýyzben ysqylap, terezelerin jýdy, shyraǵdandardyń qaby sypyryldy, qyzyl aǵash mebelder syrlandy, býfettegi kúmis jaltyratyldy, mebelder ornatylyp, tilindegi barqyt jolaqtary kórinip turý úshin qonaq bólmelerdegi fortopánolardyń qaqpaqtary ashyldy. Jurt ersili-qarsyly sabylyp jatty. Bul ábigerden aman birden-bir adam - eshteńe estimeıtin senora Haýregı ǵana sıaqty edi. Ózi máz-meıram. Hýlıa kútýshiniń kómegimen ony múrdeni kıindirgendeı etip kıindirip qoıǵan. Kirip kelgen qonaqtar aldymen batyr polkovnıktiń sýretin kórgen. Oń qaptalynda, sál tómenirek san shaıqasta serigi bolǵan semseri turǵan-dy. Urpaǵy ony turmystan tarylǵan kezde de satpaǵan. Ony tarıhı murajaıǵa tabystaýdy armandaıtyn. Osy bir saltanantty oqıǵaǵa oraı meıirban kórshileriniń biri bir qumyra gúl de ákelip qoıǵan-dy.

Mereke saǵat jetide bastalýǵa tıisti edi. Qonaqtardyń jınalýy jeti jarymǵa belgilendi. Óıtkeni marqumǵa baǵyshtap, shyraq jaǵý - ekiniń birine unaı qoımaıtyn rásim. Jetiden on mınýt ótkende eshkim kele qoıǵan joq. Qojaıyndar mundaı jaýapsyzdyqtyń jaqsylyǵy men jamandyǵyn renish-ókpesiz sóz qylysyp jatty.

Belgilengen ýaqytta kelgen Elvıra adamdardy tekke kútkizýdiń olardy syılamaý ekenin búkpesiz-aq aıtyp salǵan. Hýlıa óz jubaıynyń sózin qaıtalap "sál-pál keshigý -kishipeıildiliktiń belgisi. Jurttyń bári keshikse - solaı bolǵany yńǵaıly. Eshkim eshkimdi asyqtyryp jatqan joq" degen. Jetiden shırek saǵat ótkende úı adamǵa lyq tolǵan. Senor Fıgeroanyń avtomobıli men júrgizýshisin kórgende búkil kvartal turǵyndarynyń qyzǵanyshy oıandy. Ol óz týysqandaryn eshqandaı rásimge shaqyrmaıtyn. Biraq solardyń árqaısysy-aq ony kórgende qushaqtaryn jaıa umtylatyn-dy. Olardyń óz týysqandarymen sońǵy ret Epıskoptyń janazasynda kóriskenine eshkimniń de kúmáni joq-ty. Prezıdent óziniń jeke atúdantyn jiberipti. Óte kishipeıil myrza eken. Serro-Alto shaıqasy batyry qyzynyń qolyn alýdyń ózi úshin úlken qurmet ekenin aıtqan ol da. Polkovnık Rýbıodan góri San-Martın týraly kóbirek táptishtese de mınıstr jalyndy sóz sóılep, kóp uzamaı attanyp ketti. Jastyqqa shalqalap, kresloǵa jaıǵasqan qart áıel ara-tura basyn shulǵyp qoıyp, ári jelpigishin túsirip alyp otyrdy. Joǵary koǵamnyń bıkeshteri, "Otan perishteleri" múldem estimese de oǵan arnap ánuran oryndady. Apparattaryn jarqyldatqan fotograftar jınalǵandardy toptap sýretke túsirip jatty. Portveın men heres jetpeı qalyp, birneshe quty shampan ashýǵa týra kelgen. Senora Haýregıden bir aýyz sóz shyqqan joq. Óziniń kim ekenin, ne úshin otyrǵanyn da bilmeıtin sıaqty edi. Sol keshten bastap tósek tartyp jatyp qalǵan.

Qonaqtar tarqasymen áýlet keshki salqyn astyń ısharasyn jasaǵan. Kóp uzamaı-aq kofe men temeki ıisin ıis sýdyń jeńil jupary almastyrdy.

Batyrdyń qyzynyń ertegige tatyrlyq uzaq ǵumyryn arqaý etip, ony "Argentına tarıhynyń tiri jylnamasy" ataǵan tańerteńgilik gazetter ótirikti shyndaı etip, nanymdy túrde jazypty. Ol kezde kári senoranyń ózi qara kóleńke bólmede kózin tars jumyp jatqan-dy. Ony naýqas, álde qyzý qınaǵan. Dáriger qarap shyǵyp, "bári de oıdaǵydaı" dedi. Birneshe kúnnen soń ol kóz jumdy. Onyń ajalyn jaqyndatqan tolassyz adam nópiri, aıǵaı-shý, jarqyldaǵan ottar, kóterińki sózder, mýndırler, tym jıilep ketken qol qysysy men atylǵan shampandar daýysy tuǵyn. Jobasy, kempir úıge masorka kirip ketti dep oılaǵan sıaqty.

Men Serro-Alto túbinde qaza tapqandar týraly oılaımyn, at tuıaǵyna taptalyp ólgen Amerıka men Ispanıa adamdarynyń ókinishin oıǵa alam; menińshe, Perý jerindegi qylyshtasqan qyrǵynnyń o bastaǵy naqty qurbandyǵy - aqıqat, al júz jyldan soń -osynaý bir kári áıel bolǵan sıaqty...

---