InfoHub Logo

(áńgime)

1

Tas qarańǵy tar bólmeniń tóbesindegi kishkentaı terezeniń tórt kóziniń bireýi ǵana shyny, qalǵan úsheýi — eshkiniń qarny ma, joq álde jylqynyń qýyǵy ma, áıteýir sondaıdan jasalǵan, jel soqsa shytyrlap turatyn birdeńe. Jaryq dúnıe baryn sezdiretin tek sol shyny kóz ǵana. Sol jalǵyz shyny kózden kózin aıyrmaı, sińiri yrsıǵan uzyn sıraǵyn esikke deıin sozyp jiberip, eki qolyn tóbesine qoıyp Qondybaı jatyr. Onyń qoltyǵyna kire murny pys-pys etip uıyqtap jatqan — jasy on jetige jetken jigit bolsa da, asyq balasyndaı kórinetin, túri ákesiniń túrine, boıy sheshesiniń boıyna tartqan óziniń Borashy. Onyń qulaǵyna azan shaqyryp qoıylǵan aty Boranqul, biraq ákesi men sheshesi erkeletip Borash atap ketken-di.

Bala bolsa da Borashtyń bul jer úıshikti mekendegenine eki jyldan asyp barady. Al onyń ákesi Qondybaıdyń bul úıge tuńǵysh túneýi búgin. Tipti onyń Qaraǵandyny túńǵysh kórgeni de búgin. Kóz baılana kelgendikten, onyń qalasy qaısy, dalasy qaısy onyń birde-birin ajyratyp kóre alǵan joq-ty. Sondyqtan, óziniń qaıda kelip, qaıda jatqany da kómeski. Óıtkeni, ol taǵdyrdyń tálkegine túsip, ómiriniń sońǵy eki jylyn aıdaýda ótkizgen-di.

Al Borashy bar rahatqa jalǵyz ózi batqandaı tátti uıqynyń qushaǵynda. Onyń jany rahatqa batatyn eki túrli qısyny bar, Birinshiden, Spasskiniń mysyn Qyzyljarǵa tasyǵan kireshilerdiń biri bolyp eki aıdan beri saǵynǵan, ózine altyn saraıdaı kórinetin osy jer úıshigine aman jetti. Ekinshiden, sol Qyzyljardan kele jatqan saparynda eki jyldan beri joǵalyp ketken, aıdaýdan qutylsa da, azaptan qutyla almaı júrgen ákesine tap boldy.

Bular mana qas qaraıa kelgen edi. Kemerleý jerdi kertip jasalǵan bul jer úıshik jumysshylardyń basqa baraqtarynyń shyǵys jaq shetinde bolatyn. Bul shettegi baraqtardyń bári de osyndaı tóbesi jaldanyp, eki keregeniń basyn qosa salǵan jappa da, alasa bolǵandyqtan jalǵasyp jatqan qabirge de uqsaıtyn. Tek qaısybiriniń murjasynan byqsı shyqqan qaraqoshqyl tútin ǵapa ólilerdiń molasy emes, tirilerdiń qalasy ekenin sezdiretin.

Bular kelse jer úıdiń esigi qulyptaýly eken. Ol úshin Borash onsha qınalǵan joq, tek saǵynyp kelgende sheshesiniń úıde joq bolǵany ishin muzdatyp jiberdi. Sheshesi men ózinen úsh jas úlken aǵasy Túsipbaı jumys İsteıtin shahta jaqta qarańǵy túndi tese, tesile qarap turyp kóziniń jasyn bir mólt etkizdi de, óziniń qazir qandaı azamat ekenin ákesine kórsetýge asyqqandaı tez shıryǵyp aldy:

— Qazir, kóke, qazir. Meniń shekpenimniń jaǵasynda soıaýdaı teben bar, sol tebenmen esikti da ashamyn, tamaqty da tabamyn. Basqa tamaqty tappasam da apamnyń ózime saqtaǵan bireý bolsa da biregeı toqashyn tabamyn. Oǵan sóz joq. Sol toqashty ekeýmiz bólip jeımiz de, shaı ishemiz. Mine, teben de tabyldy, endi esikti ashyldy deı berińiz. Mine, esik te ashyldy, endi kire berińiz. Biz hosh keldińiz, Qondybaı myrza, deımiz. Mine, kórdińiz be, ishi qandaı samal. Jerin ózimiz qazyp, tóbesin ózimiz japtyq. Arqalyqtary men dińgegin, on shaqty syrǵaýylyn Túsipbaı ekeýmiz sonaý alystaǵy Narshókkennen ákeldik. Esigi mem terezeniń káshegin Túsipbaı ózi jasady. Peshin apamnyń ózi saldy, sonyń bárinin, sýy men balshyǵyn men tasydym. Jazda salqyn, qysta jyly mundaı janǵa jaıly jaqsy úı myńdy aıdaǵan Saǵyntaıdyń ózinde de joq. Tek, aýyzǵy bólmeniń terezesi joq. Ondaı aıadaı bólmege terezeniń keregi de joq qoı. Úıde quman toly sý bar eken, men shaı qoıyp jibereıin, siz qalaǵan tósegińizge jantaıyp dem ala berińiz. Mynaý pesh túbindegi — apamnyń tósegi, mynaý irgedegi — Túsipbaı myrza ekeýmizdiń tósegimiz. Oıbaı-aý, men shyraǵdan jaǵaıyn da... Mine, bizdiń tósegimiz, bul baıaǵy ózimizdiń úıdiń úzigi ǵoı, tanydyńyz ba? Mynaý — ózińizdiń bir arba shópke satyp alǵan baıaǵy qara kebejeńiz. Mynaý — Atymtaı sheberdiń úıin qalasyp jasatyp alǵan stolyńyz. Byltyr bir aıaǵy qırap qalǵan edi, osyndaǵy bir orysqa on tıin berip qańyltyrlatyp jamatyp aldyq. Peshimizdiń qańyltyr murjasy bar, ony Túsipbaı shahtada ózimen birge jumys isteıtin Mekelaı deıtin orystan qalap aldy, qalaýyn áli qaıtarǵan joq. Olardyń ishinde deneler musylmandary bar eken, Mekelaılardyń da ózimiz sıaqtylary bolady eken. Sol Mekelaı bizdi únemi esirkep, kezdese qalsam meniń mańdaıymnan sıpaıdy, Ekeýmiz til tamyrmyz. Ol maǵan orys tilin úıretedi, men oǵan qazaq tilin úıretemin, til tamyr degenim sol,

Ógizin doǵaryp tastap úıine kelgeli Borashtyń aýzy osyndaı sózderden bir bosaǵan joq, Ákesi qalaǵan jerine jantaısyn degen oıyn aıta júrip, eki tósekti de jaıyp tastady. Solaı sóıleı júrip, shaıdy da tez qaınatty, dastarqandy da tez jasady, Úıde eki toqash, bir ýystaı irimshik bar eken, «tańǵy tamaq táńirden» dep ekeýi sol bir ýys irimshik pen eki toqashty shaımen birge túgel soǵyp aldy. Túgel soqqanymen ekeýiniń jumyryna juǵym bolǵan joq, bolmasa da amaly joq. Sol az ǵana astyń ózi ash ózegine túskendeı Borash maýjyraı bastady, kózine uıqy baılansa da, tili tynym tapqan joq:

— Tún ortasy jaqyndaǵan bolar, jumysshylardyń shahtadan qaıtatyn shaǵy jaqyndady, Siz apam kelgenshe uıyqtamaısyz ǵoı? Olar kelgende meni oıatpaı-aq qoıyńyz, apamnyń ózi-aq súıe-súıe súıegimnen basqany qaldyrmas, taqyr súıekte uıqy da qalmas. Aıtpaqshy, kóke, sól kúni tuman joq edi ǵoı, siz bizden qalaı adasyp qaldyńyz osy?

Borashtyń sony aıtýǵa ǵana shamasy keldi, ákesiniń jaýabyn kútpesten qara qumannyń túbindegi shaıdy sarqa quıyp ákesine berdi de, tósegine baryp qulaı ketti. Sol qulaǵannan tuıaǵyn áli bir seripken joq. Bir kezde gýdoktiń alyp úni jerdi dúrildetip, aspan dirildete azynaı jóneldi. Borashtyń uıqysy ony masanyń yzyńy ǵurly kórer emes. Gýdoktiń úni tek Qondybaıdyń ǵana shybyn janyn kózine kórsetýde. Ómirinde mundaı súrgindi estimegen onyń záre quty qalǵan joq, ne isterin bilmeı, tipti kálımaǵa da tili kelmeı qalbalaqtap tura bastap edi, qoryqqannan býyndary tym bosap ketken eken, qaltyraǵan denesi ıkemge kelmeı qaıta qulap tústi. Aspandy qaqyrata aıyryp turǵandaı seziletin bir keremet, ol tipti aspan ǵana emes, Qondybaıdyń tós súıegin qosa aıyrǵysy kelgendeı keýdesin keýlep barady. Ne isterin bilmeı jantalasa túsken ol Borashy jamylyp jatqan shekpenniń etegine basyn suǵyp jiberip edi, onyń da janǵa saıasy bolǵan joq. Tap bir sony qorqytyp bul mańaıdan qýyp jibergisi kelgendeı buryn úsh ret qana qaıyryp tynatyn gýdok, nege ekeni belgisiz, búgin uzaq azynap, qaıta-qaıta sarnap turyp aldy. Eger Borash oıaý bolsa muny bir jamanshylyqqa joryp, ákesin jańa bir qaıǵyǵa mezgilinen erte batyratyn edi.

Qaıta-qaıta azynap baryp gýdoktiń de úni eshti, Qondybaıdyń shalajansar jany da kire bastady. «Ýh» dep demin ishine bir tartyp edi, keýdesinen shyqqan sol jalynnyń lebi manadan basyp jatqan zildiń barlyǵyn laqtyryp tastaǵandaı boıy bir túrli jeńildendi de, basyna bir izgi oılar sap etti. «Aıtpaqshy, bul zavodtyń bir myń ógiz qosylyp ókirgendeı ókiretin temir óńeshi bar deýshi edi ǵoı. Álgi ókirgen sol bolar-aý? Árıne, sol... sol... Onda meniń aınalaıyn Aıbalam, jar degende jalǵyz qatynym, qazir-aq keledi eken ǵoı... ıá keledi... Men ony kelgen bette tóbeme kóter^min... kóteremin, sonan keıin... sonan keıin... a, aıtpaqshy Túsipbaıym da keledi. O, aınalaıyndarym, kelińdershi, tezirek kelińdershi, báriń de, tezirek... tezirek...

Ol sony aıta kúbirlep, qarańǵyny qarmaı eńbektep pesh túbindegi Aıbalanyń tósegine qaraı jóneldi. Bardy da Aıbalanyń jastyǵyn qushaqtaı aldy. Jastyqty birese betine basty, birese keýdesine qysty, birese shóp-shóp súıdi. Aıbalanyń ózin dál mundaı aımalap, mundaı súımegen bolar, biraq jastyqty qansha aımalap qansha súıse de maýqy basylar emes, qaıta Aıbalanyń keler shaǵy jaqyndaǵan saıyn ol alasuryp jyndanýǵa jaqyn jatyr. Ne isterin bilmeı qaıta turdy, qarańǵyny qarmaı, eńbektep Borashtyń qasyna qaıta bardy. Onyń uıqyǵa malynǵan mas denesi balqyp, mańdaıy jipsip jatyr eken. Sol ashshy terdiń ıisin jupardaı jutyp, jany somen ǵana rahat tapqandaı balqyp baryp shalqasynan tústi. Ózin-ózi endi ǵana bılep, ózimen ózin alystyryp qoıǵan asaý sezimdi endi ǵana tejeı bastap edi, alystan «qalaı... qalaı?» degen bir álsiz ún qulaǵyna shalyndy. Qulaǵyna shalynǵan sol ún Borashtyń «qalaı adasyp qaldyńyz?» degen manaǵy suraýyn ákep esine saldy da, munan eki jyl burynǵy jaıǵa alyp ketti...

Ózi ózgelerden dáý, mańdaıyna bitken jalǵyz qara ala ógizi ózinen dáý Qondybaıdyń ǵumyr boıynda aýyldan uzap alys saparǵa shyqqany osy. Áıeli men eki balasyn sol dáý qara ala egiz jegilgen arbaǵa otyrǵyzyp alyp, ózi izin kómgisi kelgendeı aıaǵyn súırete basyp arbanyń sońynda keledi. Olar Qarqaralynyń batys jaq baýraıyndaǵy beleń-beleń kezeńderdiń bárinen de asty, biraq Qondybaıdyń ilgeri basqan aıaǵy keıin tartyp kele jatqan sekildi,

Borashtyń suraýyna jaýap izdegen Qondybaıdyń kóz aldyna kele qalǵan alǵashqy eles osy.

Borashtyń aıtqany ras, ol kún tumansyz edi, biraq Qondybaıdyń kúni de qarańǵy edi. Sol qarańǵy kúnniń qapasynan shyǵa almaı, jasaýraǵan kózin arbanyń izinen ala almaı, shentemirmen shaınasqan qıyrshyq tastardyń shyqyryn da, ala ógizdiń baqaılarynyń syrtylyn da estimesten meń-zeń kúıde kele jatty. Ol tipti, kók shybyqtyń astyna qansha alsa da ala egizdi bir jeldirte almaı yzaly kele jatqan Borashynyń kelemejin de estigen joq. Ózi de, kózi de ótkir, boıy sheshesiniń, boıyna tartqan alasa, túri óziniń túrine tartqan shotpaq qara bul balasyn Qondybaı janyndaı kóretin-di. Sol janyndaı kóretin balasyn ala ógizdiń yzasy jep keledi» Onyń eki qoly da, ala ógizdiń jon terisi de damyl tapqan joq. Solqyldaǵan kók shybyq zýyldap kelip jon terisine sart etken saıyn ala ógiz jaıasyna qonǵan shybyndy jasqaǵysy kelgendeı quıryǵyn bir bulǵań etkizedi de, kúıisinen de tanbastan mań-mań basyp kete beredi.

Ala ógizdiń qylyǵy Borashtyń yzasyn ábden keltirdi, Yzasy kelgen shaqtarda ótkirlenip ketetin onyń ádeti. Sol ádetimen ol óziniń tý syrtyna da, otyrǵan sheshesine de kóz tastady:

— Apa, qaısybir maldyń ıesine tartatyny qalaı osy?

Sheshesi onyń neni megzep otyrǵanyn sezgendeı, ne bolmasa maǵynasyz sózderden tejegisi kelgendeı suraýyna qarsy suraý qoıdy.

— Mundaı aqylsyz sózdi kimnen úırendiń?

— Nege aqylsyz?

— Adamnyń adamǵa ǵana, maldyń malǵa ǵana uqsaıtynyn mylqaýlar da biledi, olar bilgendi bilmeseń aqyldylyǵyn qaısy?

— Men uqsastyqty aıtyp kelemin.

— Maldyń adamǵa uqsaǵanyn qaıdan kórdiń? — dep sheshesi zildene tústi.

— Men kókem men ala ógizdiń júristeriniń uqsaıtynyn aıtyp kelemin. Nanbasańyz ózińiz qarańyzshy, ekeýiniń aıaq basysy aınymaıdy.

Sheshesi myrs etti de, bir qolymen arbanyń jaqtaýyna súıenip aýyr oıda kele jatqan baıyna kúle daýystady:

— Kókesi-aý, myna tentegińniń ne dep kele jatqanyn estidiń be? Seni elden asqan elgezek, jelden ozǵan jelaıaq deıdi.

Qondybaı jaýap qatqan joq jerge qadalyp kele jatqan kózin de kótergen joq, jalbyrlaý kelgen qabaǵyn múldem salbyratyp jiberdi. Aıbala ómiriniń sońǵy on jeti jylyn onyń qabaǵyna qaraýmen ótkizgen edi, sondyqtan onyń kóńilinde bir úlken qaıaý baryn tez sezdi de, arbadan biraq yrǵyp qasyna jetip bardy,

— Nemene, bir jeriń aýyryp kele me?

— Iá, qatty aýyryp kelemin, sirá...

— Qaı jeriń?

— Saý jerim joq.

— Onda arbaǵa otyrsańshy.

— Meniki arbaǵa otyrǵyzatyn aýrý emes.

Ekeýi otasqaly on jeti jyı. Sol on jeti jyldyń ishinde Qondybaıdyń Aıbalany kún balasynda qushaqtaǵany osy shyǵar. Boıy óziniń keýde tusyna ǵana jetetin Aıbalanyń basyn bir qolymen qushaqtady da, sál eńkeıe bere aqyryn kúbirleı bastady. Onyń sybyry ózgeniń kúbirindeı, kúbiri ózenniń gúrilindeı edi, sondyqtan ol sybyrdyń sybyryna kóshti.

— Jaqsylap tyńda da, kókeıińe toqyp al. Bireý-mireý meni suraı qalsa qaıda ekenin ózim de bilmeı qaldym, arbanyń sońynda sanyn súıretip kele jatyr edi, bir kezde qarasam úshti-kúıli joq sol joqtan áli joq, qaı jerde qalyp, qalaı adasyp ketkenin bilmeımin de. Etińnen et kesip alsa da osydan basqa sóz aıtýshy bolma.

— Nege?

— Nege ekenin de surama. Áne, biz ilesetin kerýen de kórindi. Olar aldaǵy tar ótkelden óte bere túneıdi. Sen maǵan qaraılaǵan bolyp bergi jaǵaǵa aıalda da, qas qaraıǵan sol olardan ótip baryp jappańdy arǵy shetke, aýlaǵyraq tigetin bol.

— Baıǵus-aý, esiń durys pa? Óziń bir jaqqa ketetindeı ne dep kelesiń?

— Sen ondaı qatyn suraýlarmen basymdy qatyrma. Jańaǵy aıtqandarymdy túgel uqtyń ba? Maǵan sony ǵana aıt.

— Uǵýyn uqtym-aý, biraq túgine de túsingenim joq.

— Tań ata oralarmyn, onan keshiksem erteń tún ortasy aýa sońdaryńnan qýyp jetemin. Sonan keıin qasyńa jatyp alyp bárin de túsindiremin, ýaıymdama.

— Nemene, sonda sen Qaraǵandyǵa osy elden jylqy ala ketpeksiń be?

— Men qashan ury edim?

— Qudaıym-aı, ne bolsa da aıtyp óltirseńshi.

Qondybaı jaýap qatpastan arbadaǵy júkterdiń arasynda jatqan kishkentaı aq baltany alyp edi, Aıbala seskenip qaldy. ,

— Menen taıaq jep zápi bolǵandaı nemenege seskene qaldyń? Seniń tánińe tıgen qolymdy osy aq baltamen shaýyp tastasam bolmaı ma?

— Tánimdi shappastan janymdy qınap kelesiń ǵoı.

— Men qınalmaı sen qınalma, báıbishem, — dep qaıta qushaqtap edi, Aıbala egilip ketti.

— Sen qınalyp kelesiń ǵoı, ony kóre tura qalaı qınalmaıyn, — dep jabysa tústi.

— Ras, men qınalýdamyn. Saǵyntaıdyń ata mekenimdi tartyp alyp qańǵyrtqany az bolǵandaı nahaqtan-nahaq ury atandyrǵany janymdy qınap keledi, Sonyń saǵyn bir syndyrmaı janym jaı tabatyn emes.

— Qudaı syndyra almaǵan Saǵyntaıdyń saǵyn sen qalaı syndyrmaqsyń?

— Ózim eki jyl eńbek etip salysqan alty bólmeli aǵash úıin órtesem saǵy synbaq túgili, ózi qaǵynyp keter.

— Astaǵypyralla.

— Sol astaǵypyrallany ınshalla osy sapar Saǵyntaıdyń ózine aıtqyzarmyn. Mundaı qorlyqqa kónip tiri júrgennen osyndaı bir soıqan jasap ólgen artyq.

— Óziń buryn sóz bilmeıtin maqaý ediń, búgin sheshen bolyp kettiń ǵoı, mańdaıyma syımaı júrersiń, kishkene sóz tyńdasań qaıtedi?

— Aıtaryńdy keshke tósekke jatqan soń aıtarsyń, oǵan deıin meni tyńdaýdy, aıtqanymdy eki etpeýdi ǵana bil. Jalǵannyń jazymy kóp, jazataıym bolyp ketsem eki balany ógeısitpegeısiń. Uqtyń ba, ógeısitpe. Osy sózimdi ımanyndaı jattap al; eger meniń balalarymdy basqa bireýdiń ógeı balasy eter bolsań, o dúnıede menen jaqsylyq kútpe. Bar, balalardyń qasyna baryp kózderin aldaı tur, men myna bir aǵashtardyń ishine kirip keteıin.

Ol Aıbalany jerden kóterip alyp keýdesine qushyrlana qysyp turyp sońǵy sózderin qulaǵyna sybyrlap aıtty da, arbanyń ústine qaraı yrǵytyp jiberdi. Ún qatpa degeni bolý kerek, saýsaǵymen birge basyn shaıqady. Sonan keıin belindegi bes oram belbeýin sheship, alyp belin bekem býyp aldy. Aıbalada ún joq, tek jaýdyraǵan kózin onyń surlanyp ketken júzinen almastan arbanyń aldyńǵy jaǵynda otyrǵan balalaryna qaraı bir jambasynan aqyryn jyljyp barady. Qondybaıdyń qoly belindegi shapashot ornyna jumsalatyn kishkene aq baltasynda, kózi ózine hor qyzyndaı kórinetin Aıbalasynda. Nege ekeni belgisiz kózi Aıbalanyń kózine qadalǵan saıyn júregi eljirep barady, endi sál kidirse óziniń alǵan betinen aınyp qalýy múmkin, sony sezgendeı jalt burylyp kózden lezde ǵaıyp boldy.

Mana taýdyń qulaı berisindegi kezeńge shyqqanda ózen jaqtan taýǵa qaraı bettep kele jatqan qalyń jylqyny kózi alystan shalǵan-dy. Saǵyntaıdyń aýyly jaılaýǵa jańa bettep bara jatqan-dy. Jylda osy ózenniń tómengi tusyna bes-alty kún erý jasaıtyn-dy. Myna kóringen jylqy soniki me, joq basqaniki me, Qondybaıdyń onda jumysy joq. Ol úshin aq ıt, kók ıt — bári ıt, tek taqymyna búginshe basatyn bir at qana kóksegeni. Eger astyna bir taı tússe de sol taımen qustaı ushyp ketetindeı, Saǵyntaıdyń qystaýyna kózdi ashyp-jumǵansha jetetindeı, oǵan bir jetse bar tilegine jetetindeı qaraǵaıy qalyń, qatpary kóp kógildir taýdy kóbeleı tartyp ózin-ózi aıamastan aıdap keledi.

Kókjıekten taýdaı qara bult qyltıa qaldy. Uıasyna eńkeıgen kún — sol qara bult jutyp jibergendeı lezde joq boldy. Jańa ǵana jaınap turǵan dúnıe kún joq bolǵan soń ishegin tartyp surlanyp sala berdi. Sol kúńgirt tartqan dúnıeniń shyraǵy bolǵysy kelgendeı najaǵaılar jıi jarqyldady. Sonyń bári bir ǵana ózin qamshylap turǵandaı bes adym jerdi biraq, attap Qondybaı ushyp keledi.

Kún batty, qas qaraıdy, jylqy kóringen deńgeıge de jetti, biraq, jylqynyń qarasy kórinbeıdi. Ol mana qaıqańnan kóringende osynaý bir qaraǵaıly tumsyqqa tireı toqtaıtyn sekildi edi, endi keri serpilip ketipti. Qondybaı bul qalaı dep daǵdarǵam joq, barar baǵyty túzý bolǵan soń betin aýdarmastan kete berdi. Najaǵaıly nóser quıyp keledi, aldy Qondybaıǵa da kelip jetti. Qondybaıdyń kózi endi taý men dalaǵa kezek jaltaqtaı bastady. Daladan izdegeni — jylqy, taýdan izdegeni — ózi panalaıtyn tastyń úńgiri. Najaǵaı bir satyrlaǵan kezde qulaǵynyń ishi shoshyna shyńǵyrǵan, shurqyrasqan qalyń jylqynyń únine tolyp ketti. Ol ún ózinin, qulaǵynyń shýyly ma, joq álde jaı túsip jarylǵan tastyń jańǵyryǵy ma, álde jaqyn jerde jatqan qalyń jylqy bar ma, Qondybaı onyń birin de oılaǵan joq, oılaıtyn, tipti bar jylqy baǵyna baılansa da qýanatyn hali joq. Óıtkeni ol ózin qaıda qoıaryn bilmeı ár butany bir panalap zyr júgirip keledi. Kónetoz sary shekpenniń jaǵasyn qansha kóterip moınyn ishine tyqsa da, jalbaǵaı tymaǵyn qansha basa kıse de, ıyǵynan ótken sý qara baqaıyna deıin jetti. Qatty býynǵan belbeýdiń tusyna irkilgen sý shalp-shalp etip ol da bir jaǵynan mazasyn alyp keledi. Aldynan bir záýlim qaraǵaı kezdeskende óz úıine jetkendeı qýanǵan edi, ol qýanyshy da uzaqqa barmady, daýyldata jaýǵan jańbyr ol jerdeı de saıa tapqyzar emes. Tymaǵynyń sýyn syǵyp tastaǵannan basqa eshteńe isteı almaı, nazalanýdan basqany oılaı da almaı jan jaǵyna alaqtap tur edi, najaǵaı bir jarq etken sátte anadaı jerdegi kishkene tóbeshiktiń basynda turǵan kúmbezdi molany kózi shalyp qaldy. Onyń kenje uly Borash qazir on beste, sol týǵannan bergi etken on bes jyldyń ishinde Qondybaıdyń shattana qýanǵany osy shyǵar. Sol qýanyshy ony molaǵa qaraı ala qashyp edi, kón etigine tolǵan sýdan aıaǵyn kótere almaı umtyla bere ushyp tústi. Tura sala qaıta umtyldy, biraq qansha umtylsa da aıaǵyna bir batpan shoıyn baılaǵandaı, jantalasyna túsip, belýarynan qar keshkendeı myń buralyp molanyń ózine zorǵa jetti. Ol esinen adasqandaı shala jansar halde kelse de, molaǵa kirerde aıtatyn pismildásin umytpapty. Kúndizgi ystyq saqtalǵandyqtan molanyń ishi ot jaqqandaı jyly, ári alabota men jýsan ısi ańqyp tur eken. Jaýrap kelgen Qondybaıdyń murny tilinen buryn qımyldap ketti. Ol ańqyǵan jupardy da, sharpyǵan jyly lepti de ózine tez tartyp aldy da, pismildáni tildiń ushynan qaǵyp áketti. Biraq qońqıǵandaý nemeniń ózi de sekektep tyrjyńdaı bastady. Bir «sumdyqtyń» taqalǵanyn sol tyrjyńnan sezdi de, Qondybaı basyndaǵy sýǵa malshylanǵan tymaǵyn julyp alyp tumsyǵyn sonyń ishine tyǵyp jiberdi. Kútken «sumdyǵy» da kelip jetti — ózin-ózi tymaqpen tunshyqtyra túshkirip saldy. Qansha qysylsa da járekmallasyn da umytpapty, sony aıtqannan keıin baryp jany sál jaı tapqandaı boldy. Najaǵaı jarqyldaǵan saıyn lahılallasyn aıta otyryp, kıimderiniń sýyn syǵyp ta boldy. Qaısybir qurǵaqtaýyn qaıtadan kıip te aldy. Ár duǵanyń basyn bir shalyp otyryp ózine munan jaıly mekendi jer betinen taba almaıtynyna kózi jetkendeı:

— Qudaıa, bul bergenińe de táýba, — dedi jan-jaǵyna kózin saqtana tastap.

Najaǵaı jıi jarqyldap molanyń ishinde ne baryn kózdiń aldyna tegis jaıyp salyp tur. Qaq ortada qataryn túzep, betin alabotamen kók jýsan basyp ketken úsh qabir jatyr. Ortadaǵysy aýqatty bireýdiń qabiri bolý kerek — tym aýmaqty. Qondybaı maly kóp bolǵandyqtan, kóriniń topyraǵy da kóp árýaqty tandap alǵysy kelgendeı, sol aýmaqty qabirdiń bas jaǵyna bardy da, sharta júginip otyra ketti. Ondaǵy oıy — óziniń árkimnen surap-qurap alǵan, eki demge jeter-jetpes shaǵyn duǵasyn kúbirlete jóneldi. Biraq onyń sol eki demge jetpeıtin duǵasy eki saǵatqa sozylyp ketti. Óıtkeni, bir jaǵynan najaǵaı jıi jarqyldap kózdiń janaryn sharpyp duǵasynan júz jańyldyrsa ekinshi jaǵynan qarsy aldyndaǵy qabirdiń irgesinen, alabotanyń arasynan birneshe adamnyń bet beınesi elestep myń ret jańyldyrdy. Ol qabirdiń irgesi Qarqaralynyń taqtaı tastarymen kómkerilgenin, adamnyń bet beınesi bolyp elestegen sol tastardyń qyzyldy-jasyldy qynasy ekenin bilgen joq. «Adam tozaqqa da úırenedi» degendi osyndaıdan aıtqan bolar, Qondybaı bul eki úreıdiń ekeýine de úırenip aldy. Ol úreıden qansha qoryqsa da, duǵasynan qansha jańylsa da, qaıtalap oqýdan tanbaı bir ret túgeldeı saýabyn «úmit etýshi árýaqtardyń bárine baǵyshtadym» dep betin bip sıpady da, «endi ne isteseń de meıliń» degendeı sylq etip otyra ketti. Kózi úırengennen keıin jańaǵy adamnyń bet beınesi bolyp elestegen tastyń qynasy ekenin bilip edi, shoshańdaǵan júregi ornyna túse qaldy, boıy da jylynyp sala berdi. Najaǵaıǵa da kóz úırenip aldy. Mana júgire-júgire silesi qatyp qaljyraǵan eken, nóserdiń tópeýine, naızaǵaıdyń tóbeden urǵysy kelgendeı sartyldaǵan satyryn da elemesten uıyqtaǵysy kelip jantaıa bere:

— Iá, táńirim jar bola gór, ıá árýaqtar, qoldaı gór, — dep edi, kenetten bireý:

— Ottapsyń, — dedi aqyryn.

Qondybaıdyń jany yrshyp ketti de, basy baryp qabyrǵaǵa sart etti. Tek jany bar, esi joq. Júregi ǵana týlap, kózi ǵana shaqyraıady. Shaqyraıǵan, kózdiń qadalǵan jeri — janaǵy ózi taýap etken aýmaqty qabir. Álgi daýys sol qabirdiń ishinen shyqqandaı sezilgendi, eki kózin sonan almastan eki qolymen jer tirep shalqalap qatyp qaldy. Kálımasyn aıtqysy keledi, ony aıtýǵa tili keler emes. Qashqysy kelse de qalaı qashýdy bilmeı dir-dir etip otyr edi, soıyldary saldyrlaǵan áldekimder esikke talasa kirip kele jatty. Jańa ǵana ólilerden qorqyp shalqasynan qatyp qalǵan Qondybaı endi tirilerden qorqyp tumsyǵyn qabirdiń irgesine tireı etpetinen tústi. Kelgender jaýynnan qorǵalaǵan jylqyshylar eken, olar ishke kire sheshinip kıimderiniń sýyn syǵa bastady.

Olar ekeý, sol ekeýdiń daýysy shińkildekteý bireýi kıimin qaıta-qaıta yshqyna syǵyp:

— Jańbyr tym nóserlep ketti, jylqyny yqtyryp áketpes pe eken? — dep edi, ekinshisi:

— Ottapsyń, — dep kúj etti, — jazdyń jańbyrynan yqqan jylqyny qaı atańnan kórgen ediń. Onan da myrzanyń oq jetpesin oıla. Jaratamyz dep jaıratyp almaıyq, aıaǵyna shiderin salyp pa ediń?

— Saldym-aý deımin? Joq, salǵanym joq... joq saldym, ıá, esime endi tústi, salǵan ekenmin.

Qondybaı jańaǵy «ottapsyń» osy kújildektiń sózi ekenin endi bildi de, ólilerden qorqýdy múldem umytyp ketti. Sirá, ólilerden tiriler qorqynyshty ekenin endi ǵana sezgen bolar, júreginiń dúrsili ózi jabysa qushaqtap jatqan qabirdiń qabyrǵasymen óziniń arqa súıegin birdeı soqqylap jatyr. Bul molaǵa buryn da talaı panalap óz úıindeı kórip ketken be qalaı, ana ekeýiniń qaperine eshteńe keler emes, biri kújildese, ekinshisi shińkildep ár nemeni bir aıtyp azdan soń ekeýi jarysa esineı bastady.

Qondybaıdyń esi kirse de, qozǵalýǵa dármeni keler emes, naızaǵaı satyrlaǵan saıyn demin tereńnen tartyp alady da jym bolady. Jylqyshylardyń esinesinen dámelenip edi, sony sezgendeı:

— Eı, — dep shińkildek shińk etti, — jaýynnan buıyǵyp uıyqtap qalarmyz, sen ertekshi ediń ǵoı, bir ertegi aıtyp jibershi. Tek jez tyrnaqty aıta kórme.

— Nege?

— Sol kápirdiń atyn estýden de qorqamyn.

— O, onyń atynda turǵan eshteńe joq, ókpeńdi tirideı sýyryp alatyn almastaı tyrnaqtary men «qıyq-qıyq» degende jelkendi keńirdegine deıin qıyp jiberetin daýysyn aıtsańshy.

— Sen ony kórgen be ediń?

— Ne ottap otyrsyń-eı, kórgen be edińiń ne? Meniń byltyr Betpaqtyń dalasynda bir jeztyrnaqpen qalaı shaıqasqanymdy estigen joq pa ediń?

— Joq, estigen emen.

— Onda dúnıeden mahrum qalǵan ekensiń, saýabyńa bir qalaıyn, tyńdaı ber.

— Qorqynyshty jerin aıtpaǵaısyń.

Ony qaıdan tańdap otyramyn, kórgenimdi aıta beremin, sen kózińdi jum da tyńdaı ber. Tek, kún jarqyldaǵan kezde táýbáńnan jańylyp qalma.

— Astapyrallany aýzymnan tastamaı-aq otyrmyn ǵoı.

— Meniń aýzym ertek aıtýdan bosamas, astapyrallańnyń jartysyn men úshin aıtatyn bol,

— Maqul.

— Astapyralla, láhılalla... láhılalla... Sonymen, burnaǵy jyly ar jaqtaǵy jalaıyrǵa jıenshilep barǵanmyn. Ol el bizdiń elden de saýyqshyl el eken... astapyralla... Kúnde toı, kúnde saýyq elmen birge men de saırańdap júrip jattym. Kúnderdiń bir kúninde sol eldiń bir asqan baıy otyz kún oıyn, qyryq kún toı jasady. Naǵashyma ilesip sol toıǵa men de baratyn boldym. Ol eldiń salty toıǵa kileń sıyr minedi eken, Báıge jarysyna da, kókpar tartysyna da sıyrdy salady eken. Naǵashym ózinin, bir qyzyl dónen ógizin eki kúndeı nár tatqyzbastan jaratyp, kúmis er toqymyn jarqyrata erttep maǵan berdi. Sonymen, búkil aýyl tik kóterile toıǵa bardyq. Toıǵa jınalǵan halyq jer qaıysqandaı eken. Ómirimde kórmegen oıyn saýyqtyń neshe túrlisin kórip qaıran qalyp tur edim bir kezde «kókpar, kókpar» degen shý shyqty. «Al, jıenim, baǵyńdy synar shaq jetti, umtyl» dedi naǵashym. Qyzyl ógizge qamshyny basyp jiberip tura umtyldym. Saǵan ótirik, maǵan shyn, ógiz degenim tulpar eken, jer qaıysqan qalyn qoldy qaq jaryp birinen soń birin túıdek-túıdegimen artyma tastan kelemin, tastap kelemin.

Sol aqqan betimmen kelip kókpardy áketip bara jatqan eń aldaǵy múıizi shańyraqtaı, ózi Qarqaralynyń qaraǵaıyndaı qara ógiziniń qolynan kókpardy julyp alyp jónele berdim. Mana osylaı bettegen kezimde ózge toptan oqshaýlaý turǵan qyryq shaqty qyzdyń ishinen kók kóılekti bir qyzdy kózim shalyp qalǵan-dy. Kókpar qolyma tıgen shaqta sol qyz esime sap etti de, solaı qaraı oıystym. Aıǵaılary jer men kókti birdeı jatqan qalyń el sońymda qaptap keledi, men olardan oq boıy alda kelemin. Elsiz jaǵymdy tebinip, eldi jaǵymdy shirenip qyzdardyń aldynan júıtkip óte berip edim, manaǵy kók kóılekti qyzdyń: «Shirkin-aı, ana jigitke tıgen qyzdyń da armany bar ma eken» degeni. Qyzdyń sol sózi .qulaǵyma saq etkende tóbem kókke baryp taq etti de, men esten tanyp qulap tústim. Sol jatqannan mol jatyp, bir kezde esimdi jıyp, kózimdi aqyryn ashyp qarasam qyz da joq, qyzyq ta joq, qyzyl ógiz de joq, naǵashymnyń úıinde, sonyń tizesiniń ústinde shalqamnan túsip jatyrmyn. Saǵan ótirik, maǵan shyn, men tabandatqan bes kún boıy nár tatpastan talyp jatyppyn. Biraq ózim talyp jatsam da kók kóılekti qyz kókeıimde ózimmen birge jatypty. Kózime kún túsip edi, sol qyz esime túse ketti. Sol-aq eken, bir sumdyqtyń bolǵanyn ishim sezdi de: «Qyz qaıda oıbaı, qyz qaıda?» — dep aıǵaılaı túregelip edim: «Ol qyzdyń aýyly osydan tórt kún buryn Betpaqtyń dalasyna qaraı kóship ketken», — dedi naǵashym. «Betpaqtyń dalasy túgili tamuqtyń túbine ketse de sol qyzdy tabamyn, tabamyn da alamyn», — dedim. Naǵashymnyń toqtatpaq bolyp aıtqan aqylyna da, qorqytpaq bolyp aqyrǵanyna da qaraǵanym joq, eki kún ázirlenip jol jabdyǵyn saılap aldym da, úshinshi kúni ertemen Betpaqtyń dalasyna qaraı tartyp berdim. Astymda — áıgili qyzyl egiz, qolymda — qos aýyz myltyq azyǵymnyń eń aýyry — qos ýys qurt salynǵan bir torsyq sý.

Jolshybaı talaı taýlardan astym, talaı qumdardy keshtim, talaı ózenderden júzip ótip bir aıdyń ishinde Betpaqtyń dalasyna jettim. Soǵan deıingi ishkenim tek gol torsyqtaǵy sýdyń jartysy ǵana. Sonymen ne kerek, jetem degen jerime jettim, biraq tilegime jete almadym. Betpaq degenin «kókekten basqa qusy joq, kókpek ton basqa túgi joq» dep babamyz Asan Qaıǵy aıtsa aıtqandaı eken. Mıdaı dala. Kerilip jatqan sol mıdaı dalanyń beti myńǵyrǵan kıikten kórinbeıdi. Qyzdyń qyzýy qashyp tartqanymen, kıikterdi kórgennen keıin qanym qyzym ketti de, kele kıliktim. Saǵan ótirik, maǵan shyn, qyzyl ógizim sol myń-myńnan qaptap júrgen kıikterdiń bireýin de qutqarǵan joq, olaı qashqanyn olaı, bulaı qashqanyn bulaı qutqarmaı birine-birin qýyp tyǵyp aq bókenniń bir semizin óńgerip aldym da, kóz ushynda saǵymdaı buldyrap turǵan ormanǵa qaraı tarttym. Onan izdegenim sý edi, ol úmitim dalaǵa ketti. Biraq sý tabylmady dep taryqqan men joq, jalma-jan ókshemmen oıyp, qolymmen kúrep jer qazan jasap aldym da bir tebe baıalyshty ákelip sol jer qazandy toltyra salyp órtedim. Ol janyp kúli qolamtaǵa aınalǵansha men kıiktiń terisin soımastan ishiniń bir súıemdeı jerin tilip ishek-qarnyn alyp tastadym.

Ómirimde qyzǵa ǵashyq bolyp kórmegen basym asyǵyp júrip tuz alýdy umytyp ketippin. Oǵan da kóp qynjylǵanym joq, «shyn jylasa soqyr kózden jas shyǵady» degendeı, shyndap oılasa mıdyń tappaıtyny joq eken. Túıe maly kókpekti qunyǵa jeıdi, soǵan qaraǵanda osynyn. bir jaqsy qasıeti bolý kerek degen oıǵa keldim de, torsyqtaǵy qurtty sýymnyń jartysyn saptyaıaǵyma quıyp alyp sonyń ishine bir ýys kókpektiń búrshigin salyp ábden aralastyrdym da ettiń ishine quıyp jiberdim. Sonan keıin baıalyshtan istik jasap alyp jańaǵy tilingen súıemdeı jerdi sonymen túırep, ony qyzyl egizdiń eki tal qyl quıryǵymen býyp tastadym. Sonan keıin qashan ishine quıylǵan tuzdyǵym etke túgel sińip shalpyldaǵan úni óshkenshe shaıqaı berdim, shaıqaı berdim, Biraz shaıqalystan keıin tuzdyǵymnyń úni óship etke sińgen belgisin berdi. Sonan keıin qolamtanyń betindegi kúldi sypyryp tastap, kıiktiń etin sol tutas kúıinde jer qazandaǵy ystyq qolamtanyń ústine saldym da, betin topyraqpen kómip tastap, onyń ústine baıalyshty tóbedeı qyp úıdim. Sol kishi-girim tóbedeı baıalysh ta janyp boldy, men de uıqymdy qandyryp aldym. Bir kezde oıansam kún batyp, qas qaraıypty. Ot aldaqashan sónip kúlge aınalypty, ózim endi baıqadym-qarnym múldem ashypty. Jalma-jan jýan tal baıalyshpen ettiń ústindegi kúldi, onan keıin kúıgen topyraqty sypyryp tastap etti jer qazannan sýyryp aldym. Et syrtyndaǵy terisine deıin bylbyrap, súıekteri saýdyrap bólek qalypty. Qarnym qansha ashsa da qarańǵyda tamaq jegendi laıyq kórmeı, baıalyshty mazdatyp qoıyp, alla buıyrtqan aq bókenniń áppaq etin aldyma jaıyp salyp dámin tatyp baıqap edim, saǵan ótirik, maǵan shyn, dál sol kıiktiń etindeı dámdi taǵamdy ujmaqtaǵylardan basqalardyń menen basqasy tatpaǵan shyǵar. Dámine qyzyqqanym sondaı qaısybir sydyrylyp býynynan opyrylyp túsken jiliktiń basyn baıqamaı jutyp jibere jazdadym. Ózim toısam da kózim toımaı, «shirkin-aı, eki qarnym nege bolmady eken?» dep kózimdi etten almaı otyr edim, tý syrtymda jýsap jatqan egizimniń áldeneden shoshyp atyp turǵany. Tegin emes ekenin sezip júregim sý ete qaldy, Batys jaǵymda bir qalyń toǵaı turǵan-dy, egizim sol toǵaı jaqqa odyraıa qarap tur, ol qaraǵan jaqqa men de qarap kózimdi tige qaldym.

— Astapyralla, kún jıi jarqyldap ketti, ar jaǵyn aıtpashy, — dedi shińkildek bezektep,

— Ottapsyń, men muny najaǵaıdan qoryqpas úshin aıtyp otyrǵan joqpyn ba?

Shińkildek onyń ertegisin birde tyńdap, birde tyńdamaı, najaǵaı jarqyldaǵan saıyn «astapyralla, astapyrylla» dep typyrlaýmen otyrǵan-dy. Oǵan keıde kújildektiń ózi de qosylyp ekeýi jarysa kúbirleıtin de molanyń ishin kúńgirletip jiberetin-di. Jeztyrnaqty aıtar shaǵyna jaqyndaǵan bolý kerek kújildektiń ózi de «astaǵpyrallasyn» jıi kújildete bastady. İshinen ózi biletin bir duǵasyn eki mártebe oqyp aldy da áńgimesine qaıta kóshti:

— Sonymen ógizim qaraǵan jaqqa kózimdi tigip otyr edim toǵaı jaqtan kele jatqan áldeneniń dybysy bilindi. Men myltyǵymdy yńǵaılaı janyma qoıdym da, ony elemegen bolyp otyra berdim. Ol aıaǵyn saqtana basyp kele jatyr. Otpen shaǵylysa jarqyraǵan kózi men jalbyraǵan shashynan basqasyn kóre almadym, Kózi kádimgideı adamnyń kózi, shashy kádimgideı ózimizdiń áıelderdiń shashy sekildi. Biraq, kózinde janǵan ot bar, jerge súıretile shubatylǵan shashyna syldyrlaǵan kishkene qońyraýy bar. İrkilmesten júrip keledi. Men otyndy molaıtyp jalyndy údete tústim... astapyralla... astapyralla ...qudaıdyń kúni tym qatty satyrlap ketti, qandaı jaı túser eken á... Jalyn kúsheıgen soń men ony anyq kóre bastadym: suńǵaq boıly, denesi symbatty, biraq tula boıy toly qorqynysh, tek meniń ǵashyǵymnyń kóılegindeı kók bolǵandyǵynan da ústindegi kóılegi de kóńilge medeý. Degenmen qoryqqanymdy sezdirgim kelmeı, daýsym dirildep shyqsa baıqalmas dedim de bir kesek aýzyma tyǵyp jiberip: a, bıkesh, dámge kelińiz dedim etti shaınaı otyra sóılep. Ol jaýap qatpastan meni mazaqtap aýzyn qomdatty da qarsyma kelip otyra ketti. Ekeýimiz ottyń eki jaǵyndamyz, men otqa otyn tastap edim ol da tastady, men jerden bir tal shóp alyp tisimdi shuqyp edim, ol da jerden shóp alyp tisin shuqı bastady. Sol kezde men onyń bizdeı ótkir tyrnaqtarynyń jez ekenin,-saýsaqtarynyń qalyń jún ekenin kórip qaldym. Onyń jeztyrnaq ekenin endi bildim de qoryqqanymnan jerge kire jazdadym, qoryqqanmen jan qalmaıtynyn da bildim. Bul báleden qutylý úshin ne isteýim kerek? Sony bile almaı birese etten asap, birese otqa otyn tastap otyrmyn, ol meni mazaq etýden basqa qımyl jasaıtyn emes. Ne istesem sony istep otyr. Saýsaqtarymnyń qyshymasy bar edi, bir kezde sonym qozyp alyp jónelgeni. Ádette ony shoqqa qyzdyryp basatynmyn, qasyǵanyma bolmaǵan soń shala janyp jatqan bir butany alyp sonyń shoǵyna saýsaqtarymnyń arasyn kezek qyzdyryp otyr edim, jeztyrnaq ta bir shala janǵan shoqty alyp ol da saýsaqtarynyń arasyn qyzdyra bastady. Bir kezde onyń túk basqan saýsaqtary lap etti, jeztyrnaq shyńǵyryp ala jóneldi." Endi onyń saýsaqtary ǵana emes, tulaboıy túgel jalyn bolyp ushyp barady, bardy da toǵaıǵa qoıyp ketti, Sol-aq eken toǵaı dý etti.

— Astapyralla... osyny buryn da bir estigen edim, jalynamyn arjaǵyn aıtpaı-aq qoıshy, — dep shińkildek bezek qaǵyp edi, onan arǵysyn aıtýǵa óziniń de júregi daýalamaı otyrǵan bolý kerek, kújildek kúmiljip qaldy.

Kújildektiń ıemdenip soǵyp otyrǵany «Qulamergen» deıtin ertegi bolatyn. Ol ertekti Qondybaı tyńdaýshynyń esinen tandyra aıta biletin. Ol kújildektiń qorqyp otyrǵanyn sezdi de naızaǵaı bir satyrlaǵan kezde tymaǵyn aınaldyryp kıip aldy. Ertektiń endigi jalǵasy jeztyrnaqtyń Qulamergenge sońǵy shabýylymen aıaqtalatyn. Qondybaıdyń kútkeni sol shabýyldyń aıtylar sáti.

Kújildek pisimildási men astapyrallasyn kezek kúbirletip biraz otyrdy da, ertegisin qaıta jalǵady.

— Toǵaıdaǵy jeztyrnaqtar mundaı kóp bolar ma, ýlap-shýlap shyńǵyryp júrip ertti lezde sóndirdi de, jym boldy. Degenmen, saqtyq kerek. Bir qushaq baıalyshty butarlap jer tósek jasadym da, basyma er-toqymymdy jastyq etip, ústine ózimniń shekpenimdi jaýyp tastadym da, ózim aýlaqtaǵy butanyń túbine baryp jasyryndym. Myltyǵym oqtaýly, tisim qaıraýly, men de tıysh, jeztyrnaqtar da tıysh, Eki jaq ta jym-jyrt edik, sonyń kesirinen men uıyqtap ketippin. Bir kezde ógizimniń ókirgen daýsynan shoshyp oıansam álgiden eki ese uzyn bir jeztyrnaq ot basyna jaqyndap qalypty. Ol meniń aı sáýlesimen jarqyraǵan er-toqymymdy kórdi de «qıyq-qıyq» dep tura umtyldy, sol kezde men ony atyp jiberdim, — deı bergen kezde Qondybaı basyn qabirdiń daldasynan sál kóterip:

— Qıyq, — dedi aqyryn. Kújildektiń úni óshe qaldy. Tipti dymy bitip qalǵan sekildi jan qybyry bilinbeıdi. Olardyń dybyssyz, qımylsyz qatyp qalǵany sondaı, Qondybaı olardy óltirip aldym ba degen qorqynyshty oıǵa da kele bastady. Tek najaǵaı bir jarq etken kezde olardyń sharasynan shyǵa jarqyrap alaryp ketken kózi men allasyn da aıta almaı «a» degen qalpynda ańqıyp qalǵan aýyzyn kórgen soń baryp tiri ekenin bildi de, bar ashy daýsymen qıqýlap baltasynyń syrtymen sartyldatyp edi, tastardan ushqan ushqyn najaǵaıdyń jarqylymen ushtasyp ketti. Sol ózi salyp otyrǵan ottan Qondybaıdyń ózi de shoshyp qaldy. Biraq ol «jaýlarynyń» esin jınatqysy kelmeı óziniń qıqýyn da, baltasynyń sartylyn da kúsheıtip jiberip edi, qaısysy ekeni belgisiz, qasha jónelgenderdiń bireýi demin aýzynan shyǵara almaı art jaǵynan kúmp etkizdi. Qondybaı qulaǵyn alysqa tige tizesi dir-dir etken aıaǵyn ańdı basyp esikke jaqyndap keledi. Ana ekeýi yńq-yńq etip alystap barady, alystaǵan saıyn «alla... alla...» degen daýystary kúsheıe tústi. Olardy qýyp jibergenine máz bolyp Qondybaı ómirinde túńǵysh ret masattanyp myrs etti.

Menen de qorqatyn jan bar eken-aý» dep qoıan aıtqandaı, menen de qorqyp qashatyndar bar eken-aý». Ol ishinen sony aıta turyp tymaǵyn qaıta jóndep kıdi de, esik aldyna shyqty.

Eki attyń biri shylbyryn úzip ketipti de, shiderleýli bireýi qalyp qoıypty.

Jaýyn saıabyrlap, shyǵys jaqtyń bulty sógile bastapty. Sol sógilgen bulttardyń arasynan shapaǵyn shashyp tań da keledi. Biraq Qondybaıdyń tańy atar emes. Ol tabıǵattyń tańy atpastan, jaýyny basylmastan baılaýly qalǵan shabdar atqa mindi de beti aýǵan jaǵyna jónep berdi. Munsha asyqqan sebebi: jańaǵylar esin jınap, munyń jeztyrnaq emes ekenin bilse qaıta kelýi múmkin. Sol oımen tez attanǵan ol bylaı shyǵa bere betin túzep aldy da, Saǵyntaıdyń qystaýyna qaraı aǵyza jóneldi. Bul oqshabdar atanǵan at oqqa da jetkizbeı kórine me joq, álde óziniń músini oqqa uqsaıtyndyǵynan ba áıteýir Oqshabdar degen aty áıgili bolatyn. Ol Saǵyntaıdyń qudasy Dosannyń báıge aty. Tań atty, jaýyn da basyldy, kún de shyqty, aǵyp otyryp Saǵyntaıdyń qystaýyna da jetti. Biraq, tilegine jete alǵan joq. Óıtkeni, ol órtemek bolyp kelgen úıdi dereý órtep jiberipti. Qazir aýmaǵymen byqsyp jatyr. «E, túndegilerdiń órt degeni osy eken ǵoı. Burynǵylardyń «bult ala, jer shala ras-aý, taýdyń bul jaq betine jańbyr jóndi jaýmapty. Biraq jańbyr kelmese jaı qaıdan keledi, jaı túspese mynaý úı qalaı órtenedi?» Ol osyndaı oıda ańyryp turǵan kezde tý syrtynan qalyń dúbir shyǵa keldi, Astaryndaǵy attary áldekedeı jalańdaǵan bir top adam órtengen úıdi kere sala soǵan qaraı lap qoıdy. Bárinin aýzynda «Sumdyq... sumdyq» degen bir-aq sóz.

— Jaı túsken ǵoı, jaqyndamańdar, — dedi qartańdaý bireýi qatarlasa shaýyp bara jatyp.

Báriniń kózi órtengen úıde, joldan qıǵashtaý saıdyń saǵasynda oqshaý turǵan Qondybaıdy bireýi kórer emes, kerse de eleıtin emes, úreıli kózderi byqsyǵan tútinge baılanyp qalǵan sekildi. Qondybaıda da jóndi es joq, ol bulardan qashý kerek ekenin, qasha qalsa astyndaǵy aty olardyń oǵyna da jetkizbeı ketetinin oılamaı, oılasa da ózi jazyqsyz bolǵan soń qashýdyń sebebin taba almaı, ne topqa baryp qosyla almaı ańyryp tur edi, ert basyndaǵylardyń bireýi:

— Eı, anaý bizdiń Dosan qudanyń Oqshabdary emes pe-eı? — dedi.

— Iá, sol. Ústindegi obadaıy Qondybaı, — degen kezde biri selk etip, atynyń basyn keri bura bere toqtaı qaldy.

«Ury emespin, nege qashamyn? Qashpaǵanda bulardan ne kútemin? Joq, úkimettiń quryǵy uzyn, qashqanymmen qutylmaımyn, qashpaımyn, túrleri jaman, qashsam ba eken?»

Ol qaı oıdyń jetegine ererin bilmeı sendelip bolǵansha ózine qaraı umtylǵan toptyń aldy kelip te qaldy. Eń alda Saǵyntaıdyń nemere inisi Otarbaı. Ol qolyn anadaıdan usynyp:

— Assalaýmalaıkom, — dep jaqyndaı bere, — oı ákeńniń,... — dep shaýjaıynan ustaı aldy.

Otarbaıdyń aýzymen birge qoly qosa qımyldap Qondybaıdyń basynan oraı eki tartyp edi, onyń betinen qan shyp-shyp shyǵa keldi.

— Aý, jazyǵym ne?

Qoly belindegi baltasyna bir bardy da qaıta qaıtty.

— Mynaý úıdiń jazyǵy ne? Jazyǵy joq bolsa, ony nege órtediń?

— Qudaıyń bolsa, sóz tyńda, myrza. Aǵań Saǵyntaıdyń ata mekenimdi tartyp alǵanymen qoımaı, «qoımamdy urlady» degen jalasy shydatpaı, sol ózimniń jerime salynǵan úıdi órtegeli kelgenim ras, biraq órteýshi men emes.

— Endi kim?

— Men sıaqtylardyń kóz jasyn kórgen qudaı taǵalamnyń ózi aspannan jasylyn tastap jaıratqan.

Onyń bul sózin qudaıǵa til tıgizgendeı kórgen bireýler «astapyralla» desip jaǵalaryn ustassa, endi bireýlerdiń qoly Otarbaıdyń ámiri boıynsha Qondybaıdyń jaǵasyna jarmasyp atynan julyp túsirdi. Attan ǵana túsirgen joq, jan-jaǵynan jaýǵan qamshynyń da astyna túsirdi. Zamanynyń salty solaı bolǵan soń amal ne, ózgelerdiń túbine ótirik jetse, Qondybaıdyń túbine shyndyq jetti. Sol shyndyqty aıtqannyń arqasynda ol ury da, buzyq ta atandy, tergeý tepkiniń astyna da túsip túrmege qamaldy.

Aqyrynda, okrýjnoı sot ony «Mataı uly Dosan myrzanyń álemge áıgili júırik atyn urlaǵan urlyǵy úshin, Qonaqbaı uly Saǵyntaı myrzanyń byltyr ǵana saldyrǵan alty bólmeli aǵash úıin órtegeni úshin» Qyzyljarǵa jer aýdartyp jiberdi.

Sonan oralǵany osy. Aıdaýdan bosap keldi me, joq qashyp keldi me ony ózi de jóndi bilmeıdi.

Aıdaýda keshken azabyn qansha elestetse de taýysa almaı, talyqsyp baryp tańǵa jaqyn uıyqtap ketken edi, bir kezde qulaǵyna áldekimniń «qudaıym-aý, óńim be, túsim be?» dep jylamsyraǵan úni keldi. Ol qaıdan keldi? Kimniń úni? Óńi me, túsi me?

Sonyń bir de birin aıyra almaı Qondybaı uıqyly-oıaý jatyr edi, betine tamǵan kózdiń eki tamshy jasy ystyq qanǵa aınalyp júregine jetip bardy, sol ystyq qan bir belgisiz shattyqqa tez bólep jiberdi. Tac jumýly jatqan kózin de ashyp jiberdi. Tań atyp, kún shyǵypty. Tóbedegi jalǵyz kózinen túsken kún sáýlesi aıadaı bólmedegi bardy alaqandaǵydaı jaınatyp tur.

Biraq Qondybaıdyń kózine sonyń bári de kúńgirt, tipti onyń kóńilindegi shattyǵy da kúńgirttenip joq boldy. Shattyǵy joǵalyp, edi, júregi muzdap sala berdi. Óıtkeni shashy aqqýdaı appaq, óńi kómirdeı qap-qara jaǵy qýrap, sýalǵan kózi jasqa bulaýlanǵan bir áıel eki qolymen tireı tizerlep betin Qondybaıdyń betine tıgize tónip otyr.. Qondybaı qoryqqanynan birden artyq qaraı almaı kózin shart jumyp aldy. Qatyp qalǵandaı únsiz, qımylsyz sileıip jatyr. Sirá, ózi aıta beretin ertektegi jeztyrnaqtyń tyrnaǵyna tústim degen oıda bolý kerek, dir-dir etedi.

Baıǵusym-ay, meni tanymaı jatyrsyń ba? Men ózińniń Aıbalańmyn ǵoı.

Qondybaı kózin ashyp kep aldy, biraq onyń sózine de óziniń kózine de sene almaı jatyr. Óıtkeni, Aıbalanyń keıpi múldem ózgerip ketipti. Munan eki jyl buryn onyń shashynda bir tal aq joq edi, qazir bir tal qara joq. Buryn boıy alasa bolǵanymen denesi shymyr edi, qazir eki kózi jaýdyrap, saýdyraǵan súıegi ǵana qalypty.

Qondybaı ony endi-endi ǵana tanyp, áldene aıtqysy kelip edi, erni kemsendep aıta almaı, kózi jasqa kómilip ketti. Kózi kólkildegen jasqa kómýli, ózi shalqasynan talyqsyp jatqan kúıi qolyn sozyp Aıbalany ózine tartyp aldy da, óksip qoıa berdi.

Ákesiniń tunshyǵa qınala shyqqan daýsynan Borash oıanyp ketti. Biraq ol oıansa da sheshesiniń kelip ózin aımalaýyn kútin kózin ashqan joq. Oıanǵanyn sezdirý úshin eki ret yńyrana kerilip-sozyldy. Ol qansha typyrlasa da, kóziniń jasyn kúıeýiniń keýdesine kóldeı tógip, sol óz kóziniń jasyna tunshyǵyp jatqan sheshesiniń oǵan burylyp qaraýǵa da shamasy bolǵan joq. Sheshesiniń bul aıanyshty kúıin túsinse de, óziniń erkeligi jibermeı:

— Apa, sen meni aspandaǵy kúnnen de, jerdegi kókeńnen de jaqsy kóremin deýshi ediń onyńnyń bári ótirik eken, sol úshin, — dep sheshesiniń betinen bir súıdi de shyǵa jóneldi.

Onyń sózine burynǵydaı súısinetin, súıgenine rahattanatyn. Tipti, mynaý óshkeni janyp, ólgeni tirilgendeı qýanyshyna da qýanatyn hal Aıbalada joq. Óıtkeni onyń Túsipbaıy qulaǵan shahtanyń astynda qalyp, qazir ólim halinde jatyr. Aıbala kóziniń jasyn tóge otyryp adam dárigeri úlken zavodta (Spasskide) ekenin, mundaǵy feldsher qarap jatqanyn aıtyp edi, bul sózderiniń, bir de biri Qondybaıdyń mıyna kirgen joq. Shahta degen jer betine salynǵan qora emes, jerdiń astynda turyp ol qalaı qulaıdy? Maldyń dárigeri degen ne sóz? Mal qalaı dáriger bola alady?

Ol esine kelip álgi sózdiń mánisin suraýdy mıyna uıalatqansha bolǵan joq, syrttan Borashtyń «aǵataı-aı» degen daýysy shar etti. Kenet esik ashylyp, shala jansar Túsipbaıdy shekpenimen qaýmalaı kóterip kele jatqan Sadyq pen Beısen kórindi. Olardyń izin basa, bir qolymen Borashtyń basyn baýyryna qysa Mekelaı (Nıkolaı) keledi. Úsheýiniń de beti kúıeden kórinbeıdi, tek tisteri aqsıyp kezderi ǵana jyltyraıdy. Sadyq pen Beısen Túsipbaıdy kótere ishke kirdi de, Mekelaı sol Borashty qushaqtaǵan qalpynda, jan-jaqtan qaptap kelgen kórshi áıeldermen balalardy ishke jibermeı bógegisi kelgendeı esik kózinde turyp qaldy. Ol Borashtyń:

— Mekelaı aǵa, aıtyńyzshy, ol tiri me? — degen suraǵyna jóndi jaýap bergen joq. Tek aýyr kúrsinip alyp:

— Tiri, — deı saldy. Onyń esesine, esikten kirgennen Sadyqtyń aýzy tynym tapqan joq:

Qazir, úlken zavodtaǵy dárigerge jóneltemiz ǵoı, tórgi bólmege kirgizbeı-aq, osy shoshalaǵa jatqyza turaıyq. Aıbala astyna salar, basyna jastar birdeńeler ákel. Borash sen ekeýmiz Túsipbaıdy Spasskidegi dárigerge aparamyz, ógiz arbańdy ázirle. Ógiziń bul mańaıda kórinbeıdi, sen ógizińdi taýyp ákel de, men jýynyp shaıymdy ishkenshe arbańa jegip ázir bol. Eki kúnnen beri nár tatqan joq qoı, júrek jalǵaıtyn bir qasyq maı qaıda bar? Eı, qaıyrymdy qatyndar, men senderden surap turmyn.

Esik kózinde osharylyp turǵan on shaqty áıeldiń Beısenniń qaraker atanyp ketken jyltyr bet qara áıelinen basqasy úıinde maı joǵyn aıtyp qarǵana bastap edi. Kenet bári de tyna qaldy. Óıtkeni, osy kezde tórgi bólmeden salaly saqaly kóziniń jasymen taramdalǵan, ózi de sol kóziniń jasymen birge teńselip Qondybaı kele jatty. Onyń:

— Qulynym-aı ana shamasy keldi, kirpigi ǵana qımyldap jatqan balasyna jete bere qulap tústi. Ony turǵyndardyń eshqaısysy tanyǵan joq edi, endi sol «qulynym-aı» degen bir sózinen kimniń kim ekenin bári de bildi. İlese kelgen Aıbalanyń ony demeýge shamasy joǵyn sezgendeı Sadyq pen Beısen qatar umtylyp baryp Qondybaıdy jerden kóterip aldy. Ekeýiniń aýzynda bir ǵana sóz:

— Sabyr, aǵaı, sabyr...

Basqalarda ún joq, tek Beısenniń qaraker áıeli keıin sheginip barady, basqalarda qybyr joq.

— Baıymnyń tańdaıyn jibitip otyrǵan bolymsyz birdeńem bar edi, sol bolymsyzdan bir jalam ákelsem ózime eshteme qalmaıdy-aý, — dep ol ózine-ózi kúbirledi de, estip qaldy ma degendeı selk etip jan-jaǵyna bir qarady da jelke jaǵynda turǵan jastaý áıeldiń qulaǵyna sybyrlap, erinderi birin-biri sastyra sýmań qaqty:

— Kelinjan-aý, qaınaǵań jańaǵy sózdi saǵan megzep aıtty ǵoı bir qasyq bolsa da ákelseńshi, sóıte ǵoı, janym.

— Bar bolsa ákelem, joq bolsa nemdi? — dep «kelinjan» dúńk etip edi, ol jym boldy.

— Onyń ras, — dedi azdap soń, — seniń baıǵa baı bolǵanyńmen maıǵa kedeı ekenińdi ózim de bilemin. Bizdiń ana abysynymyzda jarty qaryn maı bar, biraq ózi etinen et kesip alsań — qan shyqpastyń ózi. Ondaı adamnan maı suraǵannan baıyn suraǵan jaqsy.

Onyń «kesigi alsań — qan shyqpas» degeni uzyn boıly aq sary áıel eken, sirá, abysyndarynyń janaǵy kúbirin qulaǵy shalyp qalǵan bolý kerek, sýyq túspeı jalt qarap edi, shekesiniń kókshil tamyrlary qaraker áıeldiń kózine ıreleńdep kele jatqan jylandaı kerildi de, ol óziniń úıine qaraı syrǵı jóneldi. Biraq maıyn qımaǵan sarańdyǵy aıaǵyn ilgeri bastyrar emes. Árkimnen suraý sala ógizin izdep júrgen Borashty kórdi de, soǵan orta jolda tura qalyp aıǵaı saldy:

— Eı, qý mańdaı, aǵańa maı taýyp ákelmeı ne izdep júrsiń-eı?

Borash sózge bógelgen joq:

— Aldymen egizimdi tabaıyn, tabaıyn da saýaıyn. Qaımaǵy — maǵan, qaspaǵy — sizge, soǵan deıin qaqshıyp sol jerden meni kútińiz.

Borash sony aıtty da aýlaqta, oqshaý turǵan bir aq saqaldy shalǵa qaraı júgirip ketti. Tý syrtynan qara ker áıeldiń kózben atqylap kúńkildep turǵanyn sezse de elegen joq. Bara jańaǵy qarttyń qolyna jarmasty.

— Assalaýmalaıkúm, Qajeke, aýyl-aımaǵyńyz, bota-taılaǵyńyz tegis aman ba?.. Qudaıǵa shúkir, men de aman-esen keldim, ógizim de aman, ózim de aman, oljasyz da emespin, oljamnyń úlkeni — ákemdi taýyp ákeldim... Rahmet... oǵan da rahmet. Ózińiz de mendeı jigit bolyńyz. A, keshirińiz meniń ala ógizim kózińizge túsken joq pa?.. Atataı-aý, men sizdiń kózińizdi emes, ózimniń ógizimdi surap turmyn ǵoı... Qyzyl shahtaǵa qaraı deısiz be? Onda ol, málik kelgir, anaý qaraǵandy ózekke ketken boldy-aý, oǵan qalaı jetsek eken... Árıne, sizdiń taıaǵyńyz maǵan taı bola almaıdy, cay bolyńyz.

Qyzyl shahtanyń arǵy betinde qaraǵandy ózek bolatyn. Borash soǵan qaraı erinshektep kele jatyr edi, joǵarǵy Marıam shahtasy jaǵynan kele jatqan bir adam orta jolda tura qalyp aıǵaı saldy. Bul eki shahtanyń arasy ógizdiń jerde jatqan qý múıizi de kórinetin taqtaıdaı jazyq dala bolatyn, jańaǵy adam sol taqtaıdaı jazyq dalanyń qaq ortasynda ózinen-ózi aıǵaılap «attan, aqyrzaman, attan, aqyrzaman» dep bar daýsymen baqyryp tur. Basqan jeri oıylyp ketetindeı bir aıaǵyn ilgeri andap basady da, ekinshi aıaǵynyń ókshesin kótere túsip aldyńǵy jaǵyna moınyn soza umsynady, umsyna bere qaıta sheginedi, qaıta umtylady, qaıta sheginedi. Onyń ne oılap, ne baılap turǵanyn bile almaı ańyryp turǵan Borashty Sadyqtyń daýsy selk etkizdi.

— Eı, ógiz qaıda?

Borash onyń suraýyna jaýap berýdiń ornyna óz oıyn aıtyp ketti:

— Sáke, ana bir adam attan salyp aqyrzamandy shaqyryp tur.

Sadyq alystan kelgen aıǵaıǵa qulaǵyn salyp az turdy da:

— Túsipbaıdyń hali aýyrlap barady, sen basqanyń ujmaǵyna da alańdamaı ógizińdi tezirek tap.

— Hali aýyr bolsa nege qozǵaımyz? Ondaı haldegi adamdy qyryq shaqyrym jerdegi balgerge ógiz arbamen qalaı jetkizemiz?

— Bul jerdegi dárigerdiń shamasy kelmese balgerge aparmaı qaıtemiz. Ókinishte qalýymyz múmkin, sózdi qoı da bar.

Borash munan ári talasqan joq, alystaǵy aıǵaıshyǵa qaraı bettep bara jatqan Sadyqtyń tý syrtynan qarap az turdy da óz jónine ketti. Sadyqtyń alystaǵy aıǵaıshyǵa qosqan aıǵaıyn estip Beısen de úıinen júgire shyqty. Bul ekeýi biri ólse birge óletindeı birinen-biri aırylmaıtyn. Bip táýlik boıy nár tatpaı jumystan qaljyrap kelse de Sadyqtan qalǵysy kelmeı orta jolǵa taman bardy da júresinen otyra ketti.

— Eı Sadyq, ol jerden kórgen-bilgenińdi maǵan aıǵaılap aıtqansyń.

Jańaǵy aıǵaıshyl adam áli sol ornynda, sol qımylynda, sol bir sarynda jaq jazbastan qaqsap typyrlap tur, tek baqyra-baqyra daýsy qarlyǵa bastapty.

— Seniń aıaǵyńnyń astynda jatqan nendeı sorly aqyrzaman? — dep Sadyq aýzyn jıǵansha bolǵan joq kózi baryp jańa ǵana paıda bolǵan shyńyraýǵa tústi de, shoshyp ketti. Mynaý ne sumdyq-eı?

— Sumdyqtyń ákesi túbinde jatyr, ne ekenin kóre almaı turmyn.

— Túbinde jatyr? Ol nemene?

— Ne ekenin bilmeımin, túnde toqalym qashyp ketip edi, sol-aý deımin.

— Onda seniń aqyrzamanyń shynynda kelgen eken.

— Betiń kúıeden kórinbese de, saqalyńnyń saqalymnan úlken emes ekenin kórip turmyn, jasyń da úlken bolmas, ondaı qyrsyq sózdi qoı da jóndep qarashy.

Myna shynyraýdyń túbinde aǵarańdaǵan birdeńe jatqan sekildi.

Aýmaǵy kedeı aýyldyń qotanyndaı, tereńdigi qyryq kózden jer opyrylyp shyńyraýlanyp ketipti. Bet jaǵy jalpaq bolǵanymen, túp jaǵy kádimgi maı quıatyn voronkanyń túbine uqsap súıirlenip baryp tirelgen jerinde keptelip áldeneniń aǵarańdap jatqany ras. Jańa opyrylyp qulaǵan jerdiń erneýi áli kópsip turǵan sekildi, nyq basýǵa Sadyqtyń da júregi daýalamady. Ózin-ózi kergilep moınyn qansha sozsa da, aǵarańdaǵan áldeneniń shetinen basqany kóre alǵan joq.

Osy kezde alystan Efımov Nıkolaıdyń:

— Eı, keıin, keıin degen aıǵaıy estildi. Ol bulardy esiginiń aldynda jýynyp turǵan sátte kórgen bolý kerek, kenep shalbarynan basqa kıimi joq qos alaqandaı oramalmen basy-kóziniń sýyn súrte júgirip keledi:

— Eı, keıin... keıin ketińder!

Orta jolda Beısen de qosylǵan edi, biraq ol joldan qosylsa da artta qalyp, shyńyraýǵa Efımov buryn jetti. Keldi de shyńyraýdy bir aınalyp shyqty:

— Túý saıtandar, túbinde altyn jatqandaı qaıta-qaıta úńilip záremdi aldyńdar ǵoı. Qulaıtyny qulap bolǵan sekildi, endi túbine túneseńder de meıilderiń.

Ol sony aıtyp ketýge bet alyp edi, Sadyq aldyn kes-kestep tura qaldy. Efımovty Borash Mekelaı dese, Sadyq sıaqty egde qazaqtar Nekalaı deıtin. Sol ádetti sózimen sóılep tur.

— Nekelaı, baýyrym, altyn bolmaǵanmen sol shyńyraýdyń túbinde birdeńe jatyr, sony sen anyqtap qarap bershi.

Efımov onyń sózin tyńdap bolyp, oı toqtatqansha Beısen shyńyraýdyń jıegine jetip bardy.

— Orysqa jalynýdy sen de jattap alǵan ekensiń, bylaı turshy.

Ol sóziniń dámin tatqysy kelgendeı tamsana jutynyp etpetinen jata ketti. Jata ketti de baýyrymen jyljyp shyńyraýdyń shetine jetti. Biraq keýde kóterilmese moıyndy qansha sozǵanymen etpetinen jatqan kisiniń kózi shyńyraý túbine jetpeıdi eken. Sopy sezgen ol eki qolymen jer tireı keýdesin kótere berip edi erneýdiń qol tirelgen jeri opyrylyp ketti de, Beısen ishine omaqasa qulap tústi. Bar daýsymen baqyra ár tal shópti bir qarmap syrǵanap baryp shyńyraýdyń túbine biraq tústi. Tabany tirelse de taǵaty tabylǵan joq, jylan shaǵyp alǵandaı shyńǵyryp tura qashty. Biraq qansha jantalasqanymen qutylar jol, shyǵar esik tabylǵan joq. «Oıbaıdan» basqa aıtary da joq. Ne ol typyrlasa birge typyrlap, ol oıbaılasa qosa oıbaılap ne isterin bilmeı Sadyq tur. Úmitiniń bar qarmaıtyn taly óziniń Nıkolaı dosy, úreıli kózin birese soǵan, birese shyńyraý túbindegi Beısenge tastap jaýtańdaıdy.

Efımov shyńyraýdyń aınalasyn, shahtanyń bir kezdegi qara aýyzy bolǵan mandy kózimen sholyp shyqty da Beısenge aıǵaı saldy:

— Eı, ar jaǵynda sańylaý bolý kerek, eger bolsa sol bir kezdegi zaboıdyń joly. On jaǵyńa qarashy, bitelip qalmasa sol qýystaq dala kórinedi, soǵan qaraı júre berseń jer betine shyǵasyń.

Efımov bárin de durys aıtyp tur, biraq ony estıtin qulaq uǵatyn mı Beısende ázir joq. Onyń bar biletini baıaǵy typyr, baıaǵy «oıbaı». Efımov taǵy da aıǵaılap:

— Eı, anaý aıaǵynda jatqan nemene? — dep edi, Beısen oǵan da jaýap qatqan joq. Baqyra-baqyra daýsy qarlyqty, typyrlaı-typyrlaı ózi de sharshady. Bulardyń daýsyn óstip jan-jaqtan tómengi qazaq aýyldary jaǵynan attyly-jaıaý qaptap kele jatyr edi. Sadyq olardyń aldynan shyǵyp aıǵaı saldy:

— Keıin, keıin, tirideı kómgileriń kelmese keıin ketińder. Jaqyndamańdar, — dedi de aýyl jaqtan kelgenderdiń atty bireýlerine óktem daýyspen: — Arqan jetkizińder, arqan, — dedi.

Ne úshin ekenin de suraǵan joq, eki jigit aýyldaryna qaraı shaba jóneldi.

Aıaǵy jetken jerge deıin shapqylap, kózi jetken jerge deıin sholyp, osylaı qaraı oraǵytyp kele jatqan Borash bulardyń úımelesip turǵanyn kóre sala qustaı ushyp kelip Sadyqqa jabysa ketti:

— Ol ne Sáke, meniń ógizim emes pe?

Sadyq onyń betine oılana qarady:

— Shynynda, ol seniń ógiziń shyǵar-aý men bir qolynan ustap turaıyn, óziń anyqtap qarashy.

Borash bir qolyn Sadyqqa ustata salyp shyńyraý túbine kóz jibere sala shoshyna keıin shegindi.

— Aǵataı-aı.

— Ne boldy?

— Anda ógizshe ókirgen bireý tur.

Arqan ákelýge shapqylap ketkenderdiń ekeýi eki-ekiden tórt arqan ákeldi de, bulardyń sózin bólip jiberdi. Arqandar birine-biri jalǵanyp eki qabattaldy da, shyńyraýǵa tastaldy:

— Baıla belińnen, — dep Sadyq aıǵaı salyp edi, Beısen arqannan jylan kórgendeı yrshyp shyńyraýdyń ar jaǵyna biraq shyqty. — Anaý jyndana bastady, men túspesem bolmas.

— Toqtashy, — dedi Efımov oılana sóılep, — maǵan bir qorqynyshty oı kele bastady. Bul qulaǵan eski zaboıdyń tóbesi bolsa, tym bolmasa bir jaǵy jaryla qular edi...

— Munymen ıe aıtpaqsyń?

— Eger jarylyp turǵan jeri bolsa ekeýińniń salmaqtaryń ózderińdi jazym etýi múmkin. Sondyqtan óziń túspe de, ana dosyńa qalaıda túsindir, sózińdi uqpasa arqandy belińe orap ymmen túsindir.

Sadyq shyńyraý túbine úńile túsip aıǵaı da saldy, arqandy bilegine oran ym da jasady, biraq Beısenniń mıyna túk darıtyn emes. Sadyq endi ne isterin bilmeı tur edi, Borash bir ushy shyńyraýdyń túbine jetip turǵan arqannan ustaı alyp aǵa jóneldi. Shyńyraý túbine jetkende onyń eń aldymen kórgeni — tórt aıaǵy kókten kelip dóńkıip jatqan óziniń ala ógizi. Ony kórgende jylap jibere jazdap:

— Sáke, meniń ógizim munda ólip jatyr, — dedi jylamsyrap. Onyń jylamsyrap shyqqan daýsyn Sadyqtar estigen joq, qaıyra ún qatýǵa Beısen shamasyn keltirmeı tur. Ol janyna aǵyp kelip túsken shaqta:

— Baýyrym-aı, Borashym-aı, — dep Borashty kele qushaqtaı alǵan edi, sonan áli bosatqan joq. Borashtyń:

— Arqandy belińizge baılańyz, — degen sózin uǵatyn emes, tek «baýyrym, baýyrym» dep ókire beredi. Borash julqyna turyp qolyndaǵy arqannyń ushyn onyń keýde tusynan myqtap baılady da, ózi arqannan ustap alyp jer betindegilerge aıǵaı saldy:

— Eı... eı, tartyńdar!

Onyń aıǵaıyn eshkim estigen joq, tek arqannyń eki ret silkingenin kórgen soń baryp jabyla tartyp ekeýin shyńyraýdan tez sýyryp aldy. Beısende tek jan bar, es te, ál de joq. Sadyqtyń demeýine de ál bermesten qulap tústi. Áldenege asyqqan Borash onyń talyqsyp jatqanyna qaraǵan joq. Julqyna qımyldap Beısenniń belindegi arqandy tez sheship aldy da, ózinin beline baılaı bastady. Ondaǵy oıy — egiziniń óligin shyǵaryp alý edi, ol úmiti janbastan senip qaldy. Óıtkeni, dál osy kezde shyńyraýdyń túp jaǵynan gúrs etken dybys estildi. Oǵan ilese Efımovtyń:

— Anany qarańdar! — degen daýys sańq etti. Ol jurttyń nazaryn shyńyraýdyń túp jaǵyna aýdaryp jiberdi de ózi Borashtyń qasyna kelip basynan sıpady. — Balaqaı, sen bir ajaldan qaldyń, kóp jasaıdy ekensiń. Beısen-eı, basyńdy kóter. Sen ómir boıy myna Borashqa qaryzdarsyń, sony osy bastan uǵyp al.

Borash onyń bul sózine tolyq túsine almaı ańtarylyp jurtpen birge ol mezgegen jaqqa qarap edi, shyńyraýdyń arǵy qabyrǵasy túgel jarylyp túbine túsipti. Ógizi sol qulaǵan jardyń astyna kómilip ketkenin sezdi de ishi eljirep sala berdi. Qaıta qaraı alǵan joq, júregi jylasa da, kezinen jas shyǵarmaı ol otyra ketip edi, Sadyq keldi de qoltyǵynan ustap jerden kóterip aldy:

— Naǵyz adam bolǵyń kelse mal úshin esh ýaqytta, qansha taryqsań da jasýshy bolma. Júr, Túsipbaıdy jóneltýdiń basqa amalyn tabaıyq.

Jańaǵy bir kezde jan-jaqtan attyly-jaıaý qaptap kelgen jurt endi taraı bastaǵan edi, solardyń bireýi alysta sonaý Marıam shahtasy turǵan tóbedegi tomaǵadaı ádemi aq úıdiń aldynda turǵan ekeýdiń aǵylshyndar ekenin qoqıǵan qalpaqtarynan tanyp aıǵaı saldy.

— Eı, qańǵyrǵan aǵylshyndar, on jyl azaptanyp ashqan shahtalaryń mynaý ma? Bir egizdi kótere almaı qulaǵan? O qoqyraıǵan qalpaqtaryńdy...

Ekinshi bireý olardyń basyndaǵy qalpaqtaryna qo sa elindegi, sonaý alys araldaǵy áke-sheshelerin sybap edi, sol sybysqa bári de qosylyp ketti. Ol qurmetten zavod ıeleriniń qur qalǵan bireýi joq. Aǵylshyndary da, orystary da solardyń malaıy bolsa da óz elin tonaýshy bolyp júrgen qaısybir qazaqtary da aýyz tıip jatty. Báriniń attary atalyp tartylǵan sybaǵa — sybaý ǵana. Bireýler erkekshe, endi bireýler shyǵys áıelderinshe sybap barady.

Shyńyraý basynda qalǵan jalǵyz, manaǵy toqalyn joǵaltqan qazaq edi. Salyqtar orta jolǵa kelgen kezde ol sońdarynan qýyp jetip qatarlasa bere Borashtyń qulaǵyna kúńk etti.

— Shyraǵym, sen baıqaǵan joqsyń ba, ógizińniń mańynan meniń toqalym kórinbedi me?

Onyń mundaı namyssyz ezdigi Sadyqtyń qytyǵyna qatty tıdi. Qytyǵyna tıgen jandy kim bolsa da aıamaıtyn ádeti. Sol ádetimen onyń jelkesinen ustaı alyp:

Onan emes, menen sura, seniń toqalyń sol ólgen ógizdiń qoınynda jatyr, bar da tóseginen sýyryp al, — dep ony jerge shektirdi de, Borashty bir qolymen qushaqtaǵan kúıi kete berdi.

Onyń yzasy alysqa barmaı basylǵandaı edi, úılerine jete bere qaıta qozyp ketti. Ony bul sapar tutandyrǵan Beısenniń qaraker áıeli. Ol esik aldyndaǵy jer oshaqtyń basynda baqyr ustap otyrǵan-dy. Onyń birese úı jaqqa, birese qolyndaǵy baqyrashqa qarap jaltaqtaýynan ishki syryn sezgen-di. Ol qasyndaǵylardy (ishinde Beısenniń ózi de bar) keıin toqtatty da, dybysyn bildirmeı kelip tý syrtyna tura qaldy. Qaraker áıel ony baıqaǵan joq, shuńqyr toly maıdy baqyrǵa salyp otqa ustaı bere keri tartyp aldy, úı jaqtan bir tyqyr shyǵyp edi, baqyrdy otqa qaıtadan ustaı qoıdy. Maı shyjyldap erı bastaǵannan jany qosa shyjyldap baqyrdy ottan julyp aldy.

— Qurǵyrdyń túgin qaldyrmaı ákeppin-aý, júrek jalǵaýǵa jartysy da jeter, — dep shala erigen maıdy shuńqyrǵa quıa bastap edi.

— Bar ákelgen maıyń osy ǵana ma? — degen Sadyqtyń daýsy ony selk etkizdi.

Qaraker áıel óziniń baıy Beısennen góri osy Sadyqtan qatty seskenetin, sasqanynan elbelektep shuńqyrdaǵy maıdy qaıtadan baqyrǵa quıyp jiberdi.

— Em bola qalsa taǵy da ákelemin ǵoı, ıt jegir, byltyrǵy maı edi, ábden keýip qalǵan ba, erıtin emes.

— Erimegenin kóreıin, baqyryńdy otqa jaqynyraq ustashy.

Osy kezde úıdiń ishinen Aıbalanyń saı súıekti syrqyrata zarlaǵan daýsy shyǵa qalyp edi, sol zarly daýystan Túsipbaıdyń úzilip ketkenin bári de sezdi de: «oı baýyrymdaı» úıge qaraı bári de lap qoıdy.

— It jegir aı, seni nesine aıadym eken, — dep qolyndaǵy qara baqyrdy maıymen birge óziniń úıine qaraı laqtyryp jiberip, olardyń sońynan qaraker áıel de júgirdi.

Qondybaı úıge baýyrymdap kirgenderdiń bir de birin tanyǵan joq, tanymasa da árqaısynyń jaǵasynan bir ustaı alyp: alasuryp jyndana aıǵaılap júr.

— Eı, jasaǵan, adam balasynyń ala jibin attamaǵanym ózine aıan. Qaıda barsam da aldymnan Qorqyttyń kórin qazǵandaı ne jazdym men saǵan? Aıtshy, ne jazdym?..

2

Qondybaı sol qasireti mol kúnderdiń talaıyn bastan ótkizdi. Qaıǵy jeńilmeı es jınalmaıdy eken, esin áli jóndi jıa alǵan joq.

Jumysshy qaýymynyń jany jomart qoı, sol jomart jandar Qondybaıǵa joqshylyqty ázir sezdirgen joq. Ásirese, Túsipbaıdyń ólimi kezinde ortalarynan jınalǵan aqshany aıamaı jumsap, onyń ólimin myrzalardyń ólimine uqsatyp jiberdi. Jan-jaqtan saba-saba qymyz tasylyp, qoılar qos-qosynan soıylyp jatty. Sol jomart jandar onyń jetisin de, qyrqyn da jaqsy ótkizgen edi, sonan beri Qondybaı qudaıdan tileıtin jańa bir tilek taýyp aldy.

Qudaıym-aý, meni de bir esirkep mynaý meırimdi jandardyń ortasynda alsańshy. Tirlikte kórmegen qaıyrymdylyqty ólgen soń bir kóreıin de, ashtan óltirseń de osylardyń aldynda óltirseńshi.

Biraq, ol namysty edi, sondaı qurǵaq tilekpen bireýlerge masyl bolyp úıde otyra berýge namysy jibermedi. Ózi joqta kıilmeı úsh jyl boıy taza saqtalǵan kıimderin kıdi de zavod aralaýǵa shyqty. Eń aldymen aınalasyndaǵy atyrapty kózben sholdy. Bul bir kózińdi qansha alysqa jiberseń de kók jıegi birimen-biri jalǵasa sozylyp jatqan quba jondarmen kómkerilgen kózge birde bir tóbeshigi de joq dala eken. Týǵan jerin ańsaǵan kóńili kózin shyǵys jaqqa áketip edi, kútkeni — Qarqaralynyń asqar-asqar shyńdary, syńsyǵan qalyń qaraǵaıly ormany edi, kórgeni — ár jerde shoǵyrlanǵan qaraǵan kóz ushynda buldyraǵan Botaqara shoqysy. Sol keń dalaǵa kelip ornaǵan qalanyń sáni qandaı? Kózdi bir tartsa tartatyn Spasskimen eki aradaǵy tar joldyń ústinde júıtkip júrgen kishkentaı parovoz edi. Qyzyljar qalasynan dáý parovozdardyń talaıyn kórip kelgen onyń kózine myna parovoz aýyl arasynda shapqylap júrgen taı týlaqtaı kórindi.

Onyń oıynsha Qaraǵandynyń úıleri Qarqaralynyń úılerinen ádemi shirkeýi, shirkeýinen bıik meshitteri Qarqaralynyń meshitterinen kóbirek bolar dep oılaǵan edi, ondaı sáýletterdiń munda tuldyry da joq eken. Tek sonaý aqshoqynyń ústindegi tomaǵadaı tompıǵan eki aq úı men oıdaǵy qyzyl úı ǵana kóz tartady. Basqasynyń oıdaǵysy da, qyrdaǵysy da jápireıgen balshyq úıler men jer baraqtar, oıdaǵy kók ózekti jaǵalaı sýy bar jerdi saǵalaı qonǵan qarasha úıler men jalpıǵan jappalar.

Qondybaıdyń alǵashqy tapqan kásibi — osyndaı «qalany» aralap, dalany kezý; kútkeni — bir jaqsy lebiz estý. Kórgeni — eldiń túsip ketken eńsesi, estigeni — sol eldiń aýyr kúrsinisi. Onyń bul «serýeni» eki kúnnen asqan joq. Aıaq jetetin jerdiń bárin kezip, bárin kózben súzip, kóńilimen senip qaıtqandaǵy tap basyp taban tiregen senimi — ózine laıyq kásiptiń jer betinde joqtyǵy. Elge qaıtýǵa nıet joq, shahtaǵa túsýge júrek joq, endi ne isteý kerek? Júrek qansha nashar bolsa da shahtaǵa túsýden basqa shara qaısy?

Sol tuıyqqa tirelgen tumandy oımen úıine oralǵan ony balasy Borashtyń:

— Men bala emespin, — degen zildirek daýsy qarsy aldy.

Esikke Qondybaı da jetti, ishten Sadyq pen Borash ta shyǵyp kele jatty. Sadyq sóılep keledi:

— Zaboı jumysy sen oılaǵandaı egiz aıdaý emes, shyraq. Ol tirideı kómilip, yrzyǵyn tamuqtyń túbinen terip jegenmen birdeı. Sen aldymen sony bilip al. Sen áli jassyń, qabyrǵań qatsyn, buǵanań bekisin, sonan keıin shama-sharqyńa óziń de qaraısyń.

— Sadyqjan, maǵan da aıtaryń sol ma?

Sadyq ony baıqaǵan joq eken, jalt qarap sálem bere jaqyndap keldi de, oıyndaǵysyn aıtar-aıtpasyn bilmegendeı turyp qaldy:

— Sizdiń qabyrǵańyz qatyp, buǵanańyz bekigenimen ókpeńiz osal, júregińiz nashar, — dedi azdan soń — sondyqtan ony ózińiz ǵana sheshesiz. Eger, zaboıǵa túsemin deseńiz oryn ázir, qojaıyndarmen kelistim.

— Bul zamanda ókpesi qabynbaǵan, júregi talmaýramaǵan jan tabyla qoıar ma eken? Men ózimniń syrqatymnan góri senderdiń sol zaboı dajaldaryńnan kóbirek qorqamyn.

— Zaboı degen bizder jumys isteıtin qýystyń aty ǵana. Onyń qorqynyshty túgi de joq, tek bir jazym bolyp qulaǵan kezinde jeti basty jalmaýyzdaı qorqynyshty aty kóbeıip ketedi de jurttyń záresin alady. Sol laqapty shyǵaratyn jurttyń ózi. Orystar ondaı kezde ony «aval» dese, qazaqtar «zaýal» deıdi. «Zaýal» deýdi aýyr kóretinder «zaval» deıdi. Siz sıaqty jańa kelgender onyń ne ekenin bilmesten, sol sózdiń ózinen ajaldaı qorqady. Shyndyǵynda, shahtanyń qorqynyshty túgi de joq, tek jumysy aýyr, aýasy tar.

— E, baýyrym, tirideı kórge túskenniń nesi jaqsy deısiń.

— Ol — kózine qasqyrdyń izi ózi bolyp elesteıtin qorqaqtar aıtatyn sóz.

Bul sóz Qondybaıǵa unaǵan joq, unamasa da úndegen joq. Shahtaǵa túser-túspesin bilmeı qınala tolǵanyp a.i otyrdy da, aýyr kúrsinip saldy:

— Qaıtemiz, pendesi bolǵandyqtan qudaıdyń salǵanyna kónip, jer astyna tirideı túsemiz de.

— Kónseńiz erteń menimen birge barasyz da, Túsipbaıyńyzdyń zaboıyna ıe bolasyz. Ol zaboıdyń, qaı jerde ekenin kórsetemin de, kómirdi qalaı qazýdy, qazylǵan kómirdi shanaǵa qalaı salýdy, shanaǵa salynǵan kómirdi qalaı súıretip, qaıda jetkizýdi ózim úıretemin.

Qondybaı bul sózderdiń birine túsinse de, birine túsingen joq. Ásirese, shana degen sózge túsingen joq. Ol ne soz? Álde bul jer astynda qary bolatyn jer me eken? Múmkin emes... Biraq, qar joq bolsa qara jerde shana qalaı júredi?

Onyń bul oıyn Borash bólip jiberdi.

Pendesiniń biri bolǵandyqtan qudaıdyń salǵanyna men de senemin, shahtaǵa men de túsemin, — dedi de ol kete bere toqtap qaldy, — kóke, siz joq kezde men aıtqanymnan qaıtpaıtyn bolyp ketkenmin, sol esińizde bolsyn.

Ol sony aıtty da ishke kirip ketti. Balasynyń bul sózine ne der eken degendeı Sadyq Qondybaıǵa kóz tastap edi, bir nysanaǵa qadalyp oıda otyr eken, kenet basyp kóterip aldy:

— A, qudaı, meni aıamasań aıama, tek osy jalǵyzymnyń baǵyn baılama.

— Ámın balańyzǵa tilegen tilegińiz qabyl bolsyn.

Qondybaı Sadyqtyń bul sózine ishteı qatty razy bolsa da syr shyraıyn bergen joq.

Solaı, Sadyq baýyrym, adamnyń basy — allanyń doby, taǵdyr qalaı qaqsa, solaı domalap kete beredi. Basymnyń jerdiń astyna qaraı domalaıtyn mezgilin aıt, erteń dediń be?

— Erteń shańqaı taltúste. Gýdok bir ókirisimen tamaǵyńyzdy iship, jumys kıimderin kıińiz de, shahta aýzyna kelińiz, qazynanyń jumys kıimi bir aıdan keıin beriledi, gýdok eki ókirisimen jer astyna túsemiz. Tek qojaıyndarmen kelisip alǵansha Borash barmaıtyn bolsyn, kelistik qoı.

— Kelistik.

Ekeýi de ýádesinde turdy. Qondybaı tipti gýdoktiń úni shyqpastan, tamaǵyn ishpesten jumys kıimderin kıip aldy. Onyń kıgenderi Túsipbaıdyń tizesi qyryq jamaý, .balaǵy jyrym-jyrym teri shalbary men óńiri órim-órim shekpen kóılegi aıaǵyna baılaıtyn taqtaı taǵany. Ol — eki jaq julyǵynyń tórt jerinen tesilip qaıys baılanǵan, qalyńdyǵy jýan eli alaqandaı taqtaı. Túsipbaıdyń boıy shaǵyn bolatyn, sondyqtan onyń kıimderi ákesine shaq kelgen joq, shalbarynyń balaǵy ákesiniń tizesine, kóıleginiń jeńi bilegine jetken joq. Bir táýiri, ony eleıtin hal Qondybaıda joq.

A, qudaı ıgiligime kıgiz dep ústine kıerin kıip, aıaǵyna baılaryn baılap aldy.

— Al, meni? — dedi Borash úıden shyǵa kelip.

— Sen bir aı shydaısyń. Bir aıdyń ishinde men kókeńdi mynaý degen shahter etip shyǵaramyn. Sonan keıin ol seni úıretip, ózine kómekshi etip alady. Esińde bolsyn, •men de sen sekildi aıtqanynan qaıtpaıtyn adammyn.

Bir ǵajaby, Sadyqtyń osy aıtqandary túgelinen dál shyqty. Aıtqan bir aıynyń ishinde Qondybaıdy qatardaǵy jumysshynyń biri etip shyǵardy. Sadyqtar isteıtin lavanyń eki kózdeı jerine bir ózi ne boldy. Sol óz aldyna «otaý tikken» kúnniń erteńimde Borashty da ertip tústi.

Shahtanyń ishi tumandy túndeı qarańǵy, qapastaı ystyq edi, shtrektiń teń ortasyna jetpesten Borashtyń keýdesin qysyp jiberdi.

— Mynaý moldalar aıta beretin tamuqtyń ózi ǵoı.

— Joq, shyraǵym, bul shtrek deıtin ujmaǵy, tamuǵy áli aldymyzda. Biraq men tiri turǵanda sen tamuqtyń ózinen de qorqýshy bolma. Tipti qorqý degendi múldem esińnen shyǵaryp tasta... Men fonarymdy kózine taman ustap otyraıyn, sen etegimnen myqtap usta da tarta ber. Basyńdy tóbege soǵyp alma, aıaǵyń batpaqqa batyp ketpesin. Meniń izimdi bassań batpaqty baspaısyń. Men qulaı qalsam sen demep jiber. Biraq meni demeımin dep ózin qulap qalma.

Ekeýi birin-biri demep ilgeri jyljyp keledi, nege ekeni belgisiz, Borashtyń ilgeri basqan aıaǵy keri ketetin sekildi. Ákesiniń qolyndaǵy bilteli shamnyń kómeski álsiz sáýlesinen basqa túkti kóre alǵan joq, ilgeri basqan saıyn basy aınalyp, aıaǵy táltirekteı bastady, biraq ony ákesine sezdirmeýge jan salyp keledi. Bir kezde ákesi taǵy kúbirleı jóneldi.

— Qudaıym, ózin, qolda. Al, balapanym, endi eńkeı... endi eńbekte. Sábı kezińdegideı eńbekte... so laı... Endi jylansha jer baýyrlap jyljy, mine bylaı.

Ákesiniń sońǵy sabaǵy osylaı jylansha ıreleńdep jer baýyrlap jyljý boldy. Sol jer baýyrlaýmen órlep otyryp zaboıǵa da jaqyndady.

Ákesiniń eteginen aıyrylmaı kele jatqan Borash sol jaǵyna burylǵanyn, odan keıin bir tar qýysqa kep syǵyla súńgigenin bilgenimen, mańynda ne baryn, aldynda turǵanyn bile alǵan joq. Beıne kózsiz adam sekildi qarańǵyny qarmap, tóbesinen sý tamshylap turǵan qıa betke qaraı keýdesimen jerdi syza jyljyp keledi. Ol shekpen kóılektiń qysqa eteginen tarta bergen soń ákesi búktelip ilgeri jyljı almady da:

— Etegimdi bosatyp, aıaǵymnan ustashy, — dedi keıisti daýyspen, Borash ákesiniń etegin bosata sala aıaǵynan ustaǵaly jalma-jan aldyńǵy jaǵyn qarmap edi, qoly birese tastaı qatty kómirge, birese tireýge soqtyǵyp súıegin syndyra jazdady. Ákesi ósıetin taǵy aıta bastady:

— Kózińdi ábden úıretip, kókeıińe toqyp al. Kómir salynǵan shanany osy jermen súıreısiń bárin de tegis baıqap al. Mynaý kógendeı tizbektelgen qazyqtardy krep deıdi. Qazyqtaı bolsa da shahtanyń dińgegi osy. Bul qulasa shahta qosa qulaıdy da adamdy basyp qalady. Jurt álgi bir «aval» dese, endi bireýleriniń «zaýal» — «zaval» dep júrgeni osy. Uǵyp al. Ózim jańa bile bastadym: nárseni az bilseń, sonyń qorqynyshy kóp kórine beredi. Burynǵylardyń «kórmegen jerdiń oı shuqyry kóp» degeni sol eken. Sharshaǵan joqsyń ba?

Ákesi sony aıtyp aýzyn jıǵansha bolǵan joq eki tizesimen birden taıyp ketip, Borash etpetinen tústi. Súringen túımeniń buıdasy sekildenip onyń qolyndaǵy sý qaıys jylp etip shyǵyp ketti. Balasyn batpaq bógep qalǵanyn sezgen ájesi qabyrǵasyn qaıystyra búktetilip kelip ony ózine tartyp aldy da:

— Aı, qalyń sordy sheńgeldeı týǵan balam-aı... Qaıteıin-aı... Ózegiń talmaıtyn kúıim bolsa, mundaı sordy saǵan kórsetpeıtin edim-aý, — dedi.

— Kóke, ózi tar dúnıeni tarylta bermeńizshi.

Balasynan mundaı sózdi kútpegen bolý kerek, ákesi onyń betine odyraıa bir qarady da, ún qatpastan jyljyp ketti. Biraq boı jazyp kete alǵan joq, eńkeıe bere, ekpindep qatty umtylyp edi, eki tizesi birdeı taıyp ketip jerdi súze etpetinen tústi. Balasynyń jańaǵy sózi tosqaýyl boldy ma qalaı, qansha nazalansa da bul sapar ún shyǵarǵan joq, aıtaryn ishteı aıtyp, ishten tyndy da taǵy jyljydy. Tóbeden sorǵalaǵan sý bulardyń baýyryn muzdata yldıǵa qaraı ótip jatyr, sol sýdyń kesirinen zaboıǵa barar joldyń boıy kómir tasyǵan shanalardyń tabanymen taıǵaqtanyp ketipti. Qondybaı qulash jeter jerge qaılasyn qadap, sonan ustap shyqpaq bolyp edi, sermep urýǵa tóbe jibermedi, nuqyǵanyna qaılasynyń tumsyǵy batpady. Osy kezde aldyńǵy jaqtan taıǵanaqtap kele jatqan bireýdiń daýsy shyqty.

— Bul kim? — dedi ol jaqyndaı bere tura qalyp.

— Óziń kimsiń?.. Aý, qaraǵym-aý, Larınym-aý, senbisiń?.. Amansyń ba? Myna aǵylshyndaryńnyń jalmaýyzy shamamyzdy álden jalmady ǵoı, qol úshin bershi, qaraǵym.

— Dúnıede ıe kóp, jalmaýyzdar kóp. Biraq revolúsıonerlerdi jalmaı alatyn jalmaýyz eshqaıda joq... Buǵan bylaı isteńiz: qolyńyzdy sozyńqyrap kelip qaılańyzdy qadańyz da, sonan tartyp shyǵyńyz. Áýeli balańyzdy beri ótkizip jiberińiz.

— Qaılany qadadym, qulashtap urylmaǵan qaıla jerge batpaıdy eken.

— Onda qaılańyzdy maǵan sozyńyz, aldymen balańyzdy beri ótkizińiz.

Larınnyń bul dostyq demeýi Qondybaıdyń eńsesin tez kóterip jiberdi. Eńse kóterilse jan jadyraıdy, jan jadyrasa daýystyń da jaıdary shyǵatyn ádeti ǵoı.

— Qulynym, meniń qatarymnan ótseń qabyrǵań qaıysar, ústimnen ót, tek tóbeńdi oıyp alma, — dedi de, etpetinen jata ketti.

Qyl kópirdeı kóringen taıǵaq joldan ákesiniń arqasyn kópir etip balasy etti, dosynyń kómegimen ákesi ótti.

— Dúnıedegi bar baqyt basyńa ornasyn, baýyrym, endi bizge jol ber.

— Jol bermesten buryn aıtarym bar, balańyz áli jas eken, taýy shaǵylyp qalmasyn. Ol úshin jer astynda jarty smenadan artyq, ıakı alty saǵattan artyq júrgizbeńiz. Balaqaı, ol seniń ózińniń de esinde bolsyn. Sonaý shyǵar aýyzǵa alty shana kómir aparsań alty saǵatyń bitedi. Uqtyń ba?

— Uqtym.

— Uqsań sol, ákeńe myqty serik bol, sonda ǵana jurt seni azamat deıtin bolady. A, sizder Efımov Nıkolaı men Sarmanov Sadyqty kórmedińizder me?

— Olar mana ketken edi ǵoı, qalaı kelmegen?

— Ol úshin qapalanbańyz, jarty saǵattan qalmaı keler. Eger de Sarmanov kelip bir qaǵazdyń betine barmaǵyńyzdy bas dese basyńyz.

— Astaǵypyralla, ol ne qaǵaz? — dep Qondybaı shoshyp ketti.

— Shoshymańyz, ol ózińizdiń nanyńyzdy molaıtatyn qaǵaz.

— E, onda eki barmaǵymdy qabat basaıyn.

— Barmaǵymdy men de basaıynshy, — dedi Borash jalynyshty únmen.

Ların onyń betine qarap myrs etti:

— Sen óksheńdi baspasań barmaǵyń ázir jaramaıdy, — dedi de, Borashtyń tomsara qalǵanyn kórip basynan sıpady, — asyqpa, sen áli óksheńdi myrzalardyń betine basasyń.

— Astaǵypyralla, basqańdy aıtsań da ondaı kúpir sózdi aıta kórmeshi, baýyrym, — dep Qondybaı shyjalaqtaı qaldy.

— Nege? — dedi Ların onyń betine úńile qarap.

— Aýzy kúıgen úrip ishedi» ǵoı. Men osyndaı sózden aýzy kúıgen talaıdy kórdim.

— Onda múldem saq bolyńyz, tipti jańaǵy men aıtqan revolúsıoner degen sózdi esińizge máńgi saqtańyz da, aýzyńyzǵa almańyz.

— Sonyń ózi ne sóz?

— Ol — baılarmen qastasyp úıin órtegen siz sıaqtylardyń jasyryn aty.

— Astaǵypyralla, jasyryn at degen ne pále taǵy?

— Saǵyntaılar munda da az emes, sizdiń sondaı jasyryn aty bar adam ekenińizdi biri bilse bári biledi de ómir boıy qyr sońyńyzdan qalmaıdy.

— Saǵyntaıdy siz qaıdan bilesiz?

— Bilgenim beker bolmasa qaıdan bilgenimdi surap qaıtesiz. Osy aıtqandarym esińizde saqtalsyn da, tisińizden shyqpasyn, saý bolyńyz.

Sóz osymen bitti, Ların qosh aıtysty, óz jaıyna ákeli-balaly ekeýi ilgeri jyljyp ketti.

Qondybaıdyń zaboıy bergi shette edi, jumystan qaıtqandar ony basa-kóktep ótetin, búgin olardyń bireýi de joq. Olardy joqtaǵan Qondybaı joq. Jumysqa bir de biriniń kelmegeni qalaı? Tipti osy zaboıda isteıtin Sadyqtyń ózi de joq onyń bir kúngi pannan qaǵylǵany qalaı degen oı Qondybaıdyń basyna bir saǵattan soń ǵana keldi.

— Mine, shyraǵym, keń baıtaqqa jettik, endi qorqynysh joq, — dedi ákesi Borashty kóńildendirmek bolyp.

Ákesiniń «qorqynysh joq, keń baıtaq» degen sózi álsiregen denesine dem bergendeı, Boranquldyń boıyn jazyp, arqasyn qabyrǵaǵa sylq etkizip edi, ákesi baj etti.

— Oıbaı, jantaıma, jantaıǵanyńdy qojaıyndar kórse jumystan biraq qaıqaıtady.

«Jumystan qaıqaıtady» degen sóz Borashtyń janyn yrshytyp jiberdi. Ol atyp turamyn dep basyn tóbege soǵyp aldy. Biraq ákesin aıap basynyń zeńip qalǵanyn sezdirgen joq, qyzyqqan bolyp kómirge úńile qaldy. Shynynda, onyń aldyndaǵy kómir shamnyń kómeski sáýlesimen qundyzdaı qulpyryp jan qyzyqqandaı edi, soǵan shyn tańdanyp:

— Kóke, myna jerdiń kómiri bizder otqa jaǵyp júrgen kómirdeı emes, kúmisteı jaltyldaıdy, bul qalaı?

Balasynyn, bul suraýyn osydan bir aı buryn shahtaǵa eń alǵash túsken kúni Sadyqqa ózi de bergen edi, sál oılanyp sonyń bárin esine túsirip aldy.

— Bul suraýdy osydan bir aı buryn shahtaǵa jańa túsken sendeı jas jumysshy kezimde Sadyqqa men de bergenmin. Sonda: «Bizdiń shahtanyń kómiri joǵarǵy 7\4 arıa shahtasynyń kómirinen tórt ese juqa bolǵanymen, on ese qymbat, óıtkeni onyń kómiri munyń kómirine qaraǵanda qorda. Sondyqtan, jurt onyń kómirin qoqys deıdi de, bul shahtanyń kómirin «koks» deıdi. «Koks» degen sóz kúlsiz, túgel janyp ketetin asyl degen sóz dedi Sa- dyq. Sonda men qudaı da sarań-aý, osyndaı asyl kómirdi qalyńdaý jasaı salsa qaıtedi eken dep edim, ol «qudaı sarań emes, bizdiń qojaıyndar nadan. Olardyń ishindegi orystarynyń aqyly jetkenimen, aqshasy jetpeıdi; aǵylshyndarynyń aqshasy jetkenimen, aqyly jetpeıdi. Al qazaq baılarynyń aqyly sol aǵylshyn men orys baılaryna jalbaqtaýdan basqaǵa jetpeıdi» dep tistengende Sadyqtyń tisteri synyp kete jazdady.

— Joǵarǵy shahtanyń Marıa atalý sebebin suraǵan joqsyz ba?

— Suradym, biraq bile alǵan joq.

Shynynda, Sadyqtyń ony bilmeıtini ras. Ony janaǵy Larınnan basqa biletinder az. Osy shahtanyń «Djımmı» atalý sebebin de biletinder az. Al Ların ol shahtanyń aty Marıa emes Marıanna ekenin, ol osy óndiristiń bir kezdegi nesi fransýzdyń prezıdenti Karnonyń qyzynyń aty ekenin biletin. Jumysshylardyń ishindegi eń bilgiri osy Ların ekenin bala basymen Borash ta, jańa kelgen Qondybaı ba biletin. Biraq onyń bar bilgeni jumysshylardyń nanyn kóbeıtý ǵana emes, keleshegine jol ashý ekenin sol úshin onyń kórshi zaboılardyń birinde qart mysshylarmen keńesip, zavod ıelerine on eki túrli shart qoıǵan hat daıyndap jatqanyn bilgen joq. Sondyqtan «Sadyq ákelgen qaǵazǵa barmaǵyńdy basatyn bol» degen sózdi álden umytyp ketti.

Qondybaı óziniń osynda kelgeli estigen-bilgenderiniń barlyǵyn balasynyń qulaǵyna quıyp berdi de, jalǵyz tumsyqty qaılasyn qamshydaı úıirip zaboıdyń túbine shalqasynan jata ketti. Kómirdi shalqasynan jatyp shappasqa sharasy joq. Óıtkeni ózgelerdeı tizesinen, ne júresinen otyryp shabýǵa onyń shamasy joq, sereıgen uzyn denesi tar qýysqa syımaı úsh búkteledi, bir jambasynan jantaıyp jatyp syńar qolmen urǵanǵa muqyl qaılasy kómirge batpaıdy. Sondyqtan ol shalqasynan sál qıǵashtaý jatyp alyp qaılasyn qos qoldap sermep jatyr. Onyń álsiz sermelgen qaılasynyń dúmpýimen ár jerde jalǵyz-jalǵyzdan qadalǵan tireýler ólim shaqyrǵandaı syqyrlaıdy. «Men kómir bolyp jaralǵannan bergi qalpymdamyn. Seni jer betindegi qaıǵynyń bári kelip bassa da qamyqpaımyn, jigimdi taýyp dál urmasań qansha qatýlansań da qaıyspaımyn» degendeı kómirdiń qaıla tıgen jeri jalt-jult etip jymyńdaıdy. Onyń sol «qylyǵyn» mazaq etkendeı sezine me qalaı, qaılasy kómirge tıgen saıyn Qondybaıdyń tisi bir shyqyrlaıdy.

Borashta qozǵalar dármen joq. Ol qabyrǵasyn qysqan qýystan, baýyryn qaryǵan syzdan qutylǵanymen, boıynyń qurysy jazylǵan joq. Sol zaboıdyń aýyz jaǵynda, jýan eli qaıys taǵylǵan, ústinde sopaqtaý jasalǵan jáshigi bar kishkene shana jatyr. Aǵylshyndardyń qasiret qamyty bolyp ilingen bul «tehnıkasy» keshikpeı óz oıynsha ilinetinin sezgendeı Borashtyń kózi aýyq-aýyq soǵan túse beredi. Ol ishinen shanasyna qosa qojaıyndaryn bir sybap aldy da, ákesi shaýyp túsirgen kómirdi sol jáshikke sala bastady. Ol zamannyń balasy basqany bilmese de, ákesiniń tabysy az bolsa óziniń qarny ashyǵatynyn jaqsy biletin. Sondyqtan bolý kerek, jáshikke túsken kómirdiń qaramy kóbeıgen saıyn onyń qaıysqan qabyrǵasy jazylyp, qabaǵy ashyla bastady.

Qondybaıdyń kózi jáshigi úıeme bolyp tolǵan kómirge tústi de, ózi dem alǵaly etpetinen aýdarylyn tústi.

— Balam-aý, ala ógiziń tirilip kelip tartpasa, anany ekeýmiz qozǵaı almaımyz ǵoı. Jáshiktiń betimen birdeı etip qyrnap tastamasań jolshybaı shashylyp, eńbegimiz zaıa ketedi.

Borash qansha bala bolsa da eńbektiń zaıa ketkeni jaqsy emes ekenin sezetin, sondyqtan julqyna qımyldap jáshikke salynǵan kómirdi qaıtadan tege bastady.

— Qane, osyny bir jetkizip tastaıyq. Men súıreıin, sen etpetińnen jat ta eki qolyńmen kezek syrǵyt, óıtpeseń, demeý bere almaısyń. Áne, sambyrlaı sóılep Sadyq aǵalaryń da kele jatyr, olardyń kómiri shanasyna tıelgenshe biz shanamyzdy bosatyp, beri ótkizip alaıyq, — dedi de, Qondybaı qaıys qamytty moınyna ilip aldy — Iá, arýaq óziń qolda.

Sol sózdi aıtyp Borash ta etpetinen jata qalyp bar kúshin salyp bakty, ákesi de bar kúshin salyp tartyp baqty, ekeýi arýaqty jarysa shaqyryp aıǵaıdy da táýir-aq saldy, biraq kómir tıelgen shanany miz baqtyra alǵan joq. Qondybaı qansha qynjylsa da balasyna syr bergisi kelmeı:

— Aınalaıynym-aý, zaboıdaǵy kómirdi túgel tıegen ekensiń ǵoı, jartysyn qaldyra turmasaq bolmas.

Ol sony aıtyp kómirdi kúrekpen kúreı bastap edi, Borash qos alaqanymen kósı kúrep shanany lezde ortalatyp tastady.

— Bolar, — dedi ákesi.

Borash shanany qozǵap kórdi de:

— Joq bolmańdy, tym az qalypty, qalǵan kómirdiń birazyn qaıta salaıyq.

— Bul olar úshin kómir, bizder úshin nan ǵoı, salsaq salaıyq, tek taǵy da tarta almaı júrmeıik.

— Al súırep kóreıik.

— Iá ata-babamnyń arýaǵy.

— Iá, arýaq.

Kómir taǵy da kóbirek salynyp shana aýyrlap ketken eken, qaıta tógýge qımady, ol úshin ekeýiniń jany birdeı qınaldy. Qansha qınalsa da kómirdi jeter jerine der kezinde jetkizdi.

Sol ózin-ózi qamshylap jandy qınaýmen toǵyz kún ótti. Biraq sol toǵyz kúnniń ishinde Qondybaıdyń qarny shartıa bir toıǵan joq. Bar shattyǵy Borashynyń azamat bolyp qalǵanyna kózi jetti.

Amal ne, ol shattyǵy da uzaqqa barmady. Qondybaıdyń kúndegi ádettengen mezgilinde jumysqa bettep úıinen shyqqany sol edi, ańdyp turǵandaı esik aldynan keıki tumsyq jandarm sap etti.

— Tasta qaılańdy, tús aldyma, — dedi ol sózge kelmesten myltyǵyn shoshańdatyp.

Qondybaıdy oǵyń myltyǵynan góri «qaılańdy tasta» degeni shoshytyp jiberdi. Biraq:

— Nege? — degen sózi salmaqty shyqty, — qaılamdy tastaımyn, sizdiń aldyńyzǵa ıe úshin túsemin?

— Sen, — dedi de, jandarm alaqanyna jazyp alǵan bir aýyz sózge qarady da ejelep, — re-be-lýt-senersiń.

— Taqsyr-aý, ol ne sóz?

— Ol ıt jekkenge ketetinder degen sóz. Aıda marsh...

Ol sózin aıaqtamastan myltyǵymen nuqyp qalyp edi, Qondybaı qaılasyn balasyna bere salyp jandarmnyń sońyna tústi.

— Kóke, men ne isteımin? Shahtaǵa túse bereıin be? — Dedi Borash sońdarynan júre sóılep.

Qondybaı moıyn burǵan joq, óıtkeni balasynyń aıanyshty úni kózinen jas shyǵarǵan edi, ekeniń kóz jasy balanyń janyn jasytatynyn ol jaqsy biletin, sondyqtan balasyna kóziniń jasyn kórsetkisi kelmeı sóılep bara jatty.

— Ony óziń bil, qulynym. Sen endi azamatsyń, azamat adamǵa ákesiniń shaınap bergeni as bolmaıdy.

Kontordyń tórgi esiginiń mańdaıshasyna alaqandaı jez qańyltyrdyń betine «dırektor» degen sóz aǵylshynsha jazylypty. Sol jez mańdaıly esiktiń ar jaǵyndaǵy tórt buryshty shaǵyn bólmeniń ishinde úsh adam otyr. Úsheýi úsh jerde, tórde bireýi, eki qabyrǵada ekeýi. Úsheýi úsh túrli oımen shalqýda, biraq úsheýiniń kútip otyrǵan kúdigi bireý ǵana Ol — keıki tumsyq jandarmnyń aldynda jalba-julba kıimderin kótere almaǵandaı súlderin súıretip kele jatqan jańaǵy Qondybaı.

Bólmeniń naq tórinde shanıip shahta dırektory Egenson otyr. Ol úsh shahtasy ǵana bar Qaraǵandynyń ǵana qojasy emes, aǵylshyndardyń osy aımaqtaǵy bar óndirisiniń, atap aıtqanda Qaraǵandynyń da, Spasskiniń de, Nildiniń de Norstan keıingi qojasy, sondyqtan ol Norsty bul aımaqtyń kúni, ózin aıyndaı sezinetin, sol sezimnen ol bir aırylǵan emes edi, kesheden beri kútpegen bir sumdyq shyǵa qaldy. Myna qara taban qul sekildi kórinetin jumysshylar bul óndiristerdiń eń úlken qojaıyny Norstyń atyna hat joldap «mynany isteme, anany iste» degenge deıin barypty. Tipti eger ol talaptary oryndalmasa, jappaı jumys tastap ereýilge shyǵatyndaryn aıtyp jasaǵan qoqan loqqysy taǵy bar. Bul — Qaraǵandy tarıhynda buryn bolmaǵan, bolady dep qojaıyndar ózi de oılamaǵan sumdyq. Ol sumdyqtyń nemen tynaryn bile almaı esalań kúıge tússe de, ózin-ózi jalǵan jaıdarylyqpen aldap Egenson otyr. Biraq ondaı shadyman kezinde shalqasynan jatqan shashyn sıpaýdan qoly bir bosamaýshy edi, búgin ol ádetin tastapty. Onyń sym temirden ózek salyp qaıyńnyń qabyǵynan jasalǵan, basynda bas barmaqtyń úlkendigindeı kádimgi Qarqaralynyń zıalylary sánge ustaıtyn ádemi qyzyl kúreń taıaǵy bar-dy. Sol taıaǵyn búgin qolynan túsirmeı, ıegin sonyń shoqpar basyna súıep terbeletindi shyǵarypty. Kıimderinde de azdaǵan ózgeris bar. Qazaq dalasynyń keıde quıyn bolyp úıiretin, keıde daýyl bolyp soǵatyn tegeýrindi jeli ushyryp ákete bergen soń qoqyraıǵan qalpaǵyn tastapty da, onyń ornyna sıyrdyń japasyndaı jalpıǵan birdeńeni basyna japsyryp alypty. Sirá, soqqy tıe qalsa septigi tıer degen bolý kerek, búgin ony basynan alar emes. Jylannyń kózindeı jyltyldaǵan zárli kózin ózinen aýlaǵyraq, bólmeniń sol jaqtaǵy qabyrǵasyna arqasyn tireı shirenip otyrǵan shúıdeli jýan sary osy «Djımmı» shahtasynyń ınjeneri Zımın men on jaqtaǵy bosaǵaǵa jaqyndaý jerde jan-jaǵyna kóziniń astymen urlana qarap, ózinen-ózi jaýtańdap otyrǵan Qaziret deıtin qazaqqa zildene tastaıdy. Qaziret Zımınniń tilmashy, Zımın sol Egensonnyń tilmashy. Eki tilmashtyń aýzynda tynym joq. Egensonda anda-sanda tanaýyn bir dyńq etkizgennen basqa ún joq. Birinen-birine satylǵan suraýlardyń talaıy berildi, Egenson sonyń bireýine de jaýap qatqan joq.

Jandarm Qondybaıdy osy úsheýiniń aldyna alyp keldi. Egenson tańdanǵandaı óz kózine ózi senbegendeı Qondybaıǵa bir, jandarmǵa bir qarady, kúlgisi kelgendeı tanaýyn dyńq etkizdi. Onyń sol dyńq etken tanaýynan ózine bir jem túskendeı jandarm jymyńdap keýdesin kúmpıte kerip alyp óziniń qandaı qaýipti «re-be-lýt-senerdi» ákelgenin baıandaı bastap edi, Egenson qolyndaǵy taıaǵymen stoldy bir sart etkizdi de oǵan esikti nusqady. Ol ún qatqan joq, biraq taıaǵynyń úshi tesip ótkendeı jandarmnyń kúmpıip turǵan keýdesi sola qaldy da, ózi esikten biraq ytqydy.

Qondybaı tórdegi qatpar bet qarasurdyń aǵylshyn ekenin bildi, sol jaqtaǵy shúıdeli jýan sarynyn orys ekenin de bildi.

Tek oń jaqtaǵy shilmıgen shıkil sarynyń qaı jurttyń jurnaǵy ekenin aıyra alǵan joq. Óıtkeni túrine qarap ony orys deıin dese qazaqshaǵa sýdaı, tatar deıin dese sóziniń bir múdiri joq, qazaq deıin dese kózi tuzdaı, shashynan bastap túriniń túsi túgeline jezdeı jıren. Zımın ekeýiniń Qondybaımen aradaǵy sózderi adam sıaqty amandyq suraýdan bastalyp edi, aqyry qaıyrshyǵa jabyla, jarysa abalaǵan aýyl ıtterine uqsap ketti. Bir táýiri Qondybaı' onyń birin de túsingen joq. Óıtkeni Zımın óziniń sháldirek qazaqshasymen Qazirettiń sózin qaıta-qaıta bólip, ózi de eshteńe túsingen joq, ózgelerge de túsindergen joq. Egensonda áli ún joq, Stolypın, tartpasynan bir qaǵazdy eki saýsaǵynyń úshimen ilip aldy da stoldyń Zımın otyrǵan jaq shetine tastaı saldy. Zımın ol qaǵazdy ala túregeldi. Yzasy kelgen shaǵynda qazaqtardyń aıanbaıtynyn, mundaı qaǵaz túgili Zımınniń ózderi sıaqty qan sorǵyshtardyń tós súıegin qaq aıyrýdan da taıynbaıtynyn ol jaqsy biletin. Sondyqtan ol Qondybaıǵa ilgeri eki attady da jaqyndamastan turyp qaldy.

Al, revolúsıoner myrza, siz bizdiń birneshe suraýymyzǵa jaýap berińiz. Jalǵan aıtar bolsańyz janyńyz syǵylady, sony aldyn ala eskertemin. Birinshi suraý: siz hat bilesiz be? Onda myna qaǵazdyń betine qaraǵanda myna tańbalardyń ishinen óz barmaǵyńyzdyń tańbasyn kórsetińiz.

Egenson ól tilinde Zımınge áldeneni kúbirlep edi, onyń ne degenin uqpastan Qaziret Zımınniń qasyna jetip bardy. Ol mıster degen sózdi aǵylshyndardyń qosalqy aty dep túsinetin, sol túsingishtigin osy arada bir kórsetip qalǵysy kelip jylmaı qaqty:

Siz bul qaǵazdy maǵan berińiz de, mıster myrzanyń bul buzyqqa berer suraýyn maǵan aıtyp týryńyz. Sol suraýdy buǵan men bereıin de, shynyn aıtpasa janyn syǵyp alyp a. qoldaryńyzǵa bereıin.

— Otty ózgeniń qolymen kóseıtin eliniń saltyn buzǵysy kelmeıtindikten mısterdiń ózi de sony aıtyp otyr. Biraq men ózimniń qazaqtarǵa senbeıtin saltymdy buzǵym kelmegendikten, bul qaǵazdy sizdiń qolyńyzǵa bere almaımyn. Men ne aıt desem siz sony aıtasyz, at desem atasyz, shap desem shabasyz.

— Oǵan da qulmyn, — dep Qaziret elbeń qaqty. — Al bastadyq... aıta berińiz... ıá... ıá... túsinip turmyn... aıta berińiz... qaǵazdy sál joǵaryraq ustańyzshy. Azamat Qondybaı Maılybaıuly, siz mynaý qaǵazdyń betindegi tańbalarǵa, qoıylǵan qoldarǵa qarańyz. Eger hat bilmeıtiniń ras bolsa, óz barmaǵyńyzdyń tańbasyn kórsetińiz.

— E, men sizdi qazaq eken desem, tańbanyń jylqynyń sanyna ǵana basylatynyn bilmeıtin mazaq birdeńe ekensiz ǵoı.

— Sen óıtip meniń jynyma tıme.

— Qazir jyndanyp ketseń de men ótirik aıta almaımyn.

— Aıtasyń, aıtqyzamyn, ońbaǵan rebeletsener.

— Men tóbelesker de bolǵan emespin. Ras, jas kezimde qoraǵa túsken bir qasqyrdy syǵymdap óltirgenim bar, basqa jan ıesiniń birimen alysqan pende emespin, oǵan qudaı kýá.

— Meni syǵymdaǵyń kelip tur ma?

— Siz qasqyr ma edińiz?

— Men saǵan janyma tımeı sóıle dedim ǵoı.

Bulardyń sózin Zımın bólip jiberdi. Iege ekeni belgisiz, ol qazaqtardy basqa orystar sekildi «kırgız» dep kemitpeı sóıleıtin, onyń esesine bir de bir qazaqty aty jónimen ataman, túr sıpatyna bir belgi taǵyp alatyn da, soǵan «qazaq» degen sózdi qosaqtaı salatyn. Bul sapar aıtaryn eki qazaqty qabattap biraq aıtty:

— Eı qazaqtar, sender tym uzaq ottasyp kettińizder ǵoı, manaǵy aıtylǵandardy túgel surańyzshy.

Qaziret irkelgen joq, Zımınniń «manaǵy» degen sózinen Qondybaıǵa taǵylar aıyptyń barlyǵyn saılap aldy:

— Qaraǵandy Qaraǵandy bolǵaly jetpis jyl, bul zavodtyń zavod bolǵanyna elý jyl. Sol elý jyldyń ishinde qulaǵy bir selt etýdi bilmeı kelgen jumysshylar sen osynda kelgennen beri sabynsha buzylyp ártúrli tentek minezder kórsete bastady. Tipti jan balasy buryndy-sońdy estimegen «ereýil» deıtin sumdyqty taýyp aldy. Eger qoıylǵan tilekteri qabyldanbasa erteń ereýilge shyǵatyn bolypty. Bul jeke adamdardyń qylyǵy emes, jasyryn uıymnyń búligi. Ol búlikshiliktiń uryǵyn aıdaýdan ákelip jumysshylar arasyna sepken sensiń. Sondyqtan meniń mısterim de, myna myrzam da senen mynany suraıdy. Ol uıymnyń mundaǵy basshylary kimder? Olar bas qosqanda qaıda jınalady? Ol uıymnyń tamyry qaıda? Aqmolada ma, Peterbýrgte me?

— Qudaı úshin, siz aldymen maǵan ezińizdiń ne aıtyp turǵanyńyzdy túsindirińizshi. Shyn aıtamyn, munyń bári maǵan tús sekildi birdeńe.

— Men de shynymdy aıtaıyn, — dedi Qaziret onyń bul sózine qatty shamdanyp, — ne qazir osy jerde bar shynyńdy aıtyp qutylasyń, ne erteń ertemen ıt jekkenge aıdalasyń, qalaǵanyńdy qazir al.

«Aıdalasyń» degen sóz Qondybaıdyń júregine qanjardaı tıdi. Biraq jaratylysynda buryn bolmaǵan bir qaısarlyq ony bılep aldy da, kózi Qazirettiń shegir kózine qadala ketti. Uryp jibergisi kelgendeı judyryǵy ózinen-ózi túıilip barady, manadan qaltyrap turǵan zor denesi jańa bir qaıratqa tolǵandaı burqanyp ilgeri bir attap edi, aıaǵyndaǵy taqtaı taǵany syrly edenge sart ótip úsheýin birdeı selk etkizdi.

— Men uıaty bar adammyn, uıaty bar adam ótirik aıta bilmeıdi. Shyndyqty aıtýdan da aýzym kúıgen-di, sondyqtan ony da aıtpaımyn. Atsańdar da, aıdasańdar da aıtarym osy.

Ol sony aıtyp kete berip edi, ıtarshylyqqa ádettengen Qaziret ushyp baryp onyń qarsy aldyna tura qaldy.

— Toqta, ońbaǵan! Saǵyntaı sıaqty qasıetti adamnyń ordasyn órtep, elde joq sumdyqty bastaǵan sen sumyraıdan bárin de kútýge bolady, bárin de aıtasyń, men aıtqyzamyn!

Alystaǵy Saǵyntaıdyń úıi órtelgenin bular qaıdan biledi degen oı sap etti de, Qondybaı ańyrap onyń betine qaraı qaldy:

Saǵyntaıdyń úıip meniń órtegenimdi siz qaıdan bilesiz?

Biz bárin de bilemiz, seniń sonan bergi basqan árbir iziń, sanaýly. Bul zavodqa kelgen sońǵy bir jyldyń ishinde senen basqa bir de bir bógde adam joq, endeshe bul búlikti salýshy basqa emes, sensiń. Endi ótirik músápir bolýmen kózdi aldap, surqıalyǵyńdy qaıyrshynyń kıimderimen búrkeı almaısyń, rebetsener azamat myrza, ondaı qýlyǵyń órge baspaıdy.

Qondybaıdyń judyryǵy burynǵysynan da qattyraq túıilip ketti, biraq sózi salmaqty shyqty.

— Bárin de biledi ekensiz, tek uıalýdy bilmeıtin ábilet ekensiz, tfý laǵnat, — dep betine túkirgeli tap berip edi, Qaziret Zımınnyń arjaǵynan biraq shyqty Qondybaı onyń betine arnaǵan túkirigin alystan jiberdi de, taqtaı taǵanyn tarsyldatyp shyǵa jóneldi.

— Toqta! — dedi Zımın aqyryp, Qondybaı ony tyńdaǵan da joq. Zımın jandarmdy shaqyrǵaly qońyraýdy qolyna alyp edi, Egonson onyń qolyn alaqanymen basyp qalyp stolǵa sylq etkizdi. Onyń qoly Zımınniń qolynda, jıirkene qadalǵan, qandy kózi Qazirettiń kezinde.

— Netken uıatsyz, netken jyrtqysh edińiz! — dedi de, aspanǵa qarap ketti. — O táńirim, osyndaı, birin-biri óltirmesten jeıtin taǵylardyń ortasyna nege ákeldiń meni?

Onyń ne dep otyrǵanyn Qaziret túsingen joq, Zımın túsindirgen bolyp otyryp ári Qazirettiń jer-jebirine jetti, ári óziniń zymıandyǵyn búrkep qaldy:

— Mısterimizdiń ıe degenin uqtyńyz ba? — dedi ol kólgirsı sóılep.

— Meniń mısterim bir ózińizsiz ǵoı, zor mártebeli myrzam, — den Qaziret óziniń maımylsha maıysyp, malsha jorǵalaıtyn mashyǵyna basyp edi, bul sapar ol óneri órge baspady.

— Mundaı senimsiz adamdy shahta jumysyna alǵany úshin sizdiń ózińizdi qosa jumystan qýylsyn, erteńnen bastap bul qyzmette joqsyz deıdi.

Muny kútpegen bolý kerek. Qazirettiń tili kúrmelip qaldy, tek erinderi jybyrlap, tizeleri dirildeıdi. Sol dirildegen tizeler teńselip baryp denege tars etti. Tórdegiler onyń basy soǵylsa da eleıtin emes, ekeýi alystan estilgen qonyraý únine qulaq tige qaldy.

— Bizdiń alaqandaı memleketimizdiń patshasy kele jatyr, bul qalaı? Álde bizdi jumysshylardyń talabyna qarsy tura alatynymyzǵa senbedi me eken?

Egenson sony aıtyp terezege jetip bardy. Opyq aıtqany ras. Bul aımaqta qońyraýlatyp júretin Hops qapa, sondyqtan ol bul kele jatqan kim ekenin qońyraý daýsynan da dál tanydy. Spasskıden keletin joldyń ústinde naızanyń jebesindeı qulaǵy kókke shanshylǵan úsh qara arǵymaq-jeldeı esip, kúımeni jelekteı jelpip keledi. Ol kúımeniń ústinde shúńirek kózin kókjıekke deıin mańǵazdana tastap Hops keledi. Jumysshylardyń hatyn alǵan saǵatynda mundaǵy orynbasary Egensonǵa: «Jumysshylardyń talabyn qabyldaý aǵylshyndardyń saltynda joq ekenine kózderin jetkizińder. Ol úshin bir de bir talabyn oryndaýshy bolmańdar» degen buıryǵyn mundaǵylarǵa sol saǵatynda jibergen-di. Sol buıryǵynyń oryndalatynyna senbedi me, joq álde ushqynnan ert qaýlaıtynyn sezdi me, áıteýir, ol aýyr oıda kele jatyr.

Al bizdiń Qondybaı batyr munyń bárinen de bıhabar. Munan kún buryn shahta ishinde Larınnen bir sybys estigen edi, ol estigen saǵatynda esinen shyǵyp ketken-di, qaǵazǵa basylǵan barmaq tańbasy deıtin birdeńeni sol úni estigen edi. Búgin aldynan taǵy shyqty. Bir táýiri barmaqtyń» búgingi jyry da esinen tez, tipti esikten shyqpastan shyǵyp ketti. Tek qulaǵynda Qazirettiń «ıt jekkenge aıdalasyń» degen sózi ǵana uıalapty. Sol sóz janyn jep, ólimnen basqany oılatar emes. Aıdaladaǵy Saǵyntaıdyń úıi órtelgenin bilgen bular shynynda meniń basqan izimdi ańdýda eken. Endi bárin de biledi, meniń aıdaý merzimin túgel ótemesten osylaı syrǵyp ishkenimdi de biledi. Ony bilse men qurydym, kettim sý túbine. Joq men ol azapqa endi kónbespin, sertim sert, ólsem de osy jumysshylardyń ortasynda ólermin. Ol úshin qazir shahtaǵa túsemin de...

Qarsy aldyna kelip osqyra tura qalǵan úsh qara at onyń oıyn bólip jiberdi, úrkip ózderi toqtady ma, joq álde Morstyń atshyǵa bergen ámiri solaı ma, áıteýir attar Qondybaıǵa jete bere toqtaı qaldy. Bul da ózinshe bir kórsetkisi kelgen qyry bolar Hops toıǵa baratyndaı sándi kıingen eken. Jol bermesten sereıip qaltasyna qol sala bastap edi, Qondybaı jerden judyryqtaı tas aldy. Nors onyń bul qylyǵyna túsine almaı seskenińkirep qaltasynan alǵan elý tıyndyq kúmisin usynyp edi, Qondybaı basyn bir shaıqady da, qolyndaǵy judyryqtaı tasyn usyndy. Eger Hops qolyndaǵy kúmis aqshasyn sadaqa etip laqtyra qalsa ol qolyndaǵy tasyn oq etip atqaly tur. Onyń sol oıyn túrinen sezgendeı Norstyń atshysy attardy aıdaı jóneldi.

Hops túgili allanyń ózi kelip basyna altyn úıse de Qondybaı ózinin alǵashqy alǵan betinen qaıtatyn emes. Sol oımen úıine de jetken edi. Borashy munyń jolyna qarap manaty turǵan jerinde áli tur eken. Júgirip kelip qojaıyndardyń ne úshin shaqyrǵanyn surap edi, Qondybaı jaýap qatqan joq. Borashynyń basyn qushaqtaı alyp mańdaıynan uzaq súıdi de, onyń qolyndaǵy qaılany ala bere aqyryn kúńk etti:

— Shesheń qaıda?

— Jumystan áli qaıtqan joq.

— Balam, sen azamat boldyń erteńnen bastap shesheńe jumys istetýshi bolma. Bar, oǵan shaı qaınatyp qoı.

— Men jumysqa barmaımyn ba?

— Barmaısyń.

— Nege?

— Qojaıyndar solaı deıdi. Áke men bala bir zaboıda jumys isteý zańǵa tompaq deıdi.

— Qojaıyndar seni sol úshin shaqyryp pa?

— Iá, sol úshin.

Munan ári sóılese sózden ustalyp qalatynyn sezgendeı Qondybaı shahtaǵa qaraı syrǵı jóneldi.

Bir belgisiz aýyr sezimniń tuńǵıyǵyna batqan Borash sol ornynda sileıip turyp qaldy. Kózi ózimen-ózi alysyp, alasuryp bara jatqan ákesinde.. Ol qaıysqan qabyrǵasyna demeý etkisi kelgendeı ıyǵyndaǵy qaılasyn birese beline kóldeneń ustaıdy, birese ıyǵyna qaıta saldy. Qaılasy ıyǵyna shyqqan kezde sonyń salmaǵynan maıysqandaı sereıgen uzyn turqy ımıip ketedi. Múmkin, onyń qabyrǵasy qaıyspaǵan bolar, biraq Borashtyń kózine solaı, tipti ákesiniń búkil tulǵasy qaýsaǵan qańqa sekildi kóringeni anyq. Sondyqtan da onyń júregi tez eljirep ketti. Sondyqtan ol zamany qanyn syǵyp, qańqasyn ǵana qaldyrǵan ákelerdiń jazyǵyn suraǵysy kelgendeı:

— Eı, jasaǵan! — dedi aspanǵa qarap.

Jasqa býlyǵyp basqa sóz aıta alǵan joq, tek óksip qoıa berdi. Kózi jasqa kómýli, kóńil oty sónýli bolsa da ákesin kórýdi ańsap ketken jaǵyna qarap edi, ol shahtaǵa jetken eken. Qaraýyzdan jer astyna qaraı kete bere toqtap artyna, óziniń Borashyna sońǵy ret bir qarady da joq boldy.

Sol ketkennen ol úıine qaıtyp oralǵan joq.

Tek eki kúnnen keıin dál jumysshylardyń ereýilinen bir saǵat buryn shahta ishinen qulaǵan jerdiń astynan óligi ǵapa tabyldy.

Qulaǵan jerdiń eki tireýine qaıla tıgen eken, jumysshylar onyń qandaı erlikpen ólgenin sonan bildi de, belgi túsken eki tireýdi ózimen birge jerlep jiberdi.

Qaıran ákeler-aı!..

1935

---