InfoHub Logo

(poves)

Sarjannyń dápterinen

İ

— Jaına, zarsyz, muńsyz bolashaq! Búgin Sarjandy qandaı asyǵa kútsem, seni de sondaı asyǵa kútemin..

Kútken kúnim jetti. Kútken saǵatym soqty, oqýshym. Oǵan, mine, tórt jyl.

Sol kúnge jetkenimdi sezgen keıbir oqýshylarym «Sarjannyń sur dápteriniń betin qashan ashar ekensiz, biz ony qashan oqyr ekenbiz», — degen tilekti árdaıym qoısa da, meniń berer jaýabym bolmaı keldi. Óıtkeni ómir men elimniń alýan túrli aýyr aıqasy jazylǵan ol dápterdi Sarjannyń ózi qaıtyp alǵan edi. Sol tórt jyldan beri ótelmeı júrgen boryshtan qutylýdyń sáti endi túsken sıaqty. Biraq oqýshylarym kútken soǵys dápterdiń emes, beıbitshilik ómir jaıynda jazylǵan basqa dápterdiń betin ashqaly otyrmyn.

II

Ómir boıy kóksegenim týǵan jerim Moıynqumdy elimniń eń qutty mekeni etý bolatyn, Bul úmitimdi búkil álemdi bes jyl boıy qaltyratqan soǵystyń surapyly da, ókpeme qadalyp alyp jeti jyl boıy aldyrmaı qoıǵan jaýdyń oǵy da úze alǵan emes. Jaý jeńildi, jara jazyldy, endigi maqsat — degenime jetý. Sol maqsatqa jetýdiń jolyn izdep osy jyldyń bas kezinde Moıynqumdy sharlap qaıttym. Sol jolǵy bir jas náresteniń shyryldaǵan daýsy meni syry jumbaq sezim teńizinde maltytty. Eger sol saparymdy oılaı qalsam, búkil dala sol balanyń únine ún qosyp turǵandaı seziledi.

Ol osydan toǵyz aı buryn — marttyń bas kezi edi. Kóligim — jalbyr jaldy, qatqan qara sur aıǵyr. Serigim sol qara sur aıǵyrdyń ıesi «Qyzyltý» kolhozynyń Dáýir deıtin bastyǵy.

Shúıdesi shyǵyńqy, mańdaıy shynashaq eli bastyq sózge sarań, oıy qorashtaý adam eken. Sol tapshylyq ózi qulazyp jatqan qum taýynyń alabyn onan saıyn qulazytyp, meni múldem zeriktirip jiberdi.

— Jol qysqarsyn, áńgime aıtyńyz, — degen sózdi aýyldan shyǵa bere qaqsap, on kılometr jerdegi qumǵa jetkenimizshe áldeneshe ret qaıtaladym. Biraq onyń áńgimesi joldy uzarta tústi. Tek alǵashqy sátte ǵana ol kolhozynyń baılyǵyn jol azyǵy etkisi kelgendeı, tamaǵyn bir kenep alyp;

— Bilem, bilem, sizdiń kómeıdi (kókeıdi degeni bolar) tesken ne ekenin. Meniń kolhozymnyń baılyǵy ǵoı bilmegińiz. Alań bolmańyz, aldymdaǵy bar baılyǵym alaqanymda. Men ony aqsaq taýyq, qotyr laǵyna deıin aıtyp bere alamyn, tek jadyńyzǵa jaza bilińiz.

— Qulaǵym sizde, aıta berińiz.

— Aıta bersem, bizdiń baılyq mynandaı: bizde qazir úsh myń segiz júz on eki qoı, úsh júz otyz eki sıyr, úsh júz jetpis jylqy, qyryq alty shoshqa bar.

Onyń bar baılyǵy osymen bitti de, basqa aıtary bolmaı, yńyldap baryp túshkirip salyp:

— Járákimálla, jalǵan emes eken, — dedi.

— Myń qabat túshkirseńiz de, munshalyqty kedeı kolhoz bar degenińizge sený qıyn, — -dep edim, ol:

— Qanaǵat, baýyrym, qanaǵat, — dedi atyn borbaıǵa bir tartyp jiberip, tebine túsip, — burnaǵy jyly juttan bul kolhozda tórt-aq otar mal qalǵan-dy, qanaǵat...

Qara ala shabyrlana bastaǵan qum tóbeshikke ekeýmiz jarysa shyqtyq. Sol sátte-aq betpaqqa deıin keń jazylyp jalpıyp jatqan bul taý jaıyndaǵy túsinigimniń bári kúl-talqan boldy. Óıtkeni bul - taý deýge, saı-salasy joq, dala deýge alaqandaı alańy joq, kókjıekke deıin kóz súrinter birde-bir shoqysy joq, beıne - bir daýyldy kúngi teńizdiń beti sekildi bederlenip jatqan keń dala.

Kóktemi jaqyndaǵan kún shyǵanǵa shyǵyp alyp, bar meıirimin tógip-aq tur. Biraq myna dalanyń áli tiriler túri joq. Tipti, onyń muzdaǵan denesi ázir jylynatyn da emes, tek bastyqtyń únemi býsanyp turatyn mańdaıy sekildenip qary ǵana jyltyraıdy.

— Endi menen alystamańyz, — dedi meniń serigim jipsigen mańdaıyn jeńimen bir sıpap tastap, alysqa kóz jiberip, — alystaı qalasańyz-aq, myna qatparshaqtyń ishinen adasýyńyz sózsiz. Jaman aıtpaı jaqsy joq. eger adasa qalsańyz, sonaý kóringen obalardyń birin qaq mańdaıǵa alyńyz da, tarta berińiz. Oba bar jerde malshylar bar. Bizdiń endigi betimiz — sonaý oń jaǵynan sanaǵanda jetinshi oba. Biz túneýge jaraıtyn kúrkeniń táýiri de sol mańda, búgin odan uzamaǵanymyz jón.

— Nemene, malshylardyń kisi túneýge kelmeıtin kúıde turatyndary da bar ma?

— Ózim úshin «altyaıaqtyń» qaısysy da altyn saraıdaı, men sizdiń jaıyńyzdy oılap kelemin.

Ol meniń ne. derimdi tosqan joq, tipti, rıza ettim degen oıdan da cay emes-aý deımin, baǵytymyzdy qolmen de, ıegimen de nusqap turyp sony aıtty da, kez ushynda kóringen obalarǵa qaraı jorta jóneldi. Oǵan ilese men de jóneldim.

Kóp uzamaı jańaǵy obalardyń deńgeıine de jetip qalyp edik. Kenet gúrs etken myltyq daýsy meńireý dalany selk etkizdi. Kilt toqtaı qalyp qulaq tikkenimizshe bolǵan joq, bir áıeldiń ashshy aıǵaıy emis-emis estile qaldy.

— Qap bireýdiń qoıyna qasqyr shapty-aý, qaı jaqtan shyqty ózi?

Men attar qulaǵyn tigip turǵan jaqqa qaraı shaba jóneldim. Baǵdarym durys eken, áýdem jerge jetpeı-aq qarsy aldymyzdan bir otar qoı dúrkirep shyǵa keldi de, bizdi es kerdi me, qalaı, ańyra qarap tura qaldy. Sol qoılardyń aldyn kese bir áıel bizge qaraı ushyp keledi.

— Eı, eı, maldy ıesiz tastap qaıda barasyń eı?! — dep, sońymda kele jatqan Dáýir baj ete qaldy. Áıel ony elegen joq, júgirgen boıy kelip bir shok butanyń túbine jete bere qolyndaǵy myltyǵyn laqtyryp jiberip, etpetinen tústi de, áldeneni qushaqtaı qaıta turdy.

«Bul ne? Álde aramza týǵan qozy ma?»

Basyma osydan basqa oı kelmeı, qoıshy áıeldiń ár qımylynan kóz almadym. Áıeldiń qolyndaǵy qozy emes, týǵanyna úsh-aq aı bolǵan bala eken. Onyń ińgálaǵan daýsy meni de teńseltip jiberdi.

Qoıshy áıel bizdi kórer emes, nárestesin kókiregine qysa túsip:

— Qulynym-aı, kúnim-aı, qoıy qurǵyrdy qorǵaımyn dep, seni qasqyrǵa jegize jazdadym-aý, qulynym, — dep, kúbirlep tur.

Men jete bere attan túse qalyp, qolymdy usyna jaqyndap:

— Sálemetsiz be? — dep edim, ol balasyn kókiregine qysa yrshyp tústi de, úreıli otty kózimen jalt qarady. Qaraı sala óziniń aǵattyǵyn sezip qalyp, myrs etti. Sirá ol elsiz dalada kózge kórinbeı kelip, tula boıdy zildeı basatyn jalǵyzdyqtyń sheńgelinen qutylǵanyna qatty qýanǵan bolý kerek, aspannyń kúni men dalanyń jeli qushyrlana kógi súıgendikten, altynǵa býlanǵan kúmiske uqsap, narttaı totyqqan betine shattyq nury oınap shyǵa keldi. Usynǵan qolymdy almaı, kúle qarap tur.

— Siz nemene, menen qorqyp tursyz ba?

Sonda ǵana ol mıyǵynan kúle ún qatty:

— Bizge kelgen bastyqtar tek tumsyǵymen ǵapa amandasatyn edi, — dedi.

— Tumsyǵymen amandasqany qalaı?

— Qaıdan bileıin, amandasa qalsań, qaısybiri tumsyǵyn bir kóteredi de, jem suraǵan sıyrsha yńyldaıdy.

— Iá, malshyny mal kóretin ondaı janýarlardyń bar ekeni ras, — dedim de. balany qolyma alyp, betine úńildim. — Eı, batyr, saǵan qoı baǵý áli erte emes pe?

— Toqabaı deıtin kórshimiz toqalynyń belin tartys dep, jalynyp-jalpaıǵan soń, ákesi sonda ketip edi, úıge Jalǵyz qaldyra almaǵanym.

Onyń jaıbaraqat aıtqysy kelse de, áldekimge tistene shyqqan bul sózi meniń júregimdi tilip tústi.

— Toqalynyń belin tartqany qalaı?

— Bosana almaǵan áıeldiń belin tartatyn dúleılik bizden áli qalǵan joq.

Men: «Masqara!» — deýden basqa sóz aıta almaı, balany sheshesine bere salyp, atyma mindim.

— Ol kórshileriń qaı jerde?

— Myna kóringen obanyń teriskeı jaq túbinde bizdiń «altyaıaq» tur. Sopyń arǵy búıirindegi tóbeshikke shyqsańyzdar, onyń «úıi de» kórinedi.

Nendeı oıdyń jetegine ergenimdi ózim de bilmeımin, áıteýir kelinshek nusqaǵan obaǵa qaraı shaba jóneldim. Dáýir de sońymnan qalmaı jalbaqtap keledi. Júndesteý kelgen qulaqshyny múldem tıip ketipti.

Ekeýmiz úzdik-sozdyq jortqan kúıde Toqabaıdyń kúrkesine de kelip jettik. Durysynda bul «altyaıaqqa», ıá kúrkeniń basqa túrine uqsamaıtyn, jýandaý úsh qaıyń qadanyń basyn býyp, kıgiz jaba salǵan birdeńe.

Attan biz de tústik, kúrkeniń ishinen shyr etken náresteniń, oǵan ilese áldekimniń: «A, qudaı, aqsarbas», — degen daýsy estiledi.

Toqabaı degenimiz tomardaı ǵana shal eken. Ol qýanyshyn kúrkesine syıǵyza almaı azdan soń dalaǵa júgirip shyqty da, jón suramastan qolymyzǵa jarmasa ketti.

— Baýyrlarym-aı, qydyrlarym-aı, aınalyp keteıinder-aı, kesheden beri áke-sheshesin birdeı qınap týmaı qoıǵan bala senderdiń attan túsýlerińdi kútip tur eken ǵoı, — dep, ol báıek bolǵan saıyn Dáýirdiń murty jybyr-jybyr etip, kózi shatynap ketti.

— Perzentińniń ómirli, baqytty bolýyna tilektesińiz, biraq myna qylyǵyńdy esh ýaqytta keshpespiz, — dedi ol tistene sóılep.

— Óz kinámdy keshpeseń keshpe, tek sol bóbegimniń tilegin tileseńder bolady.

— Perzentińizdiń tirligin shyn tileseńiz, sheshesin áıelder bosanatyn úıge nege jibermedińiz? — dep, men de bir sóz tastap edim, ol uıala kúlimsirep:

— Qartaıǵan bolýym kerek, qaraǵym, qara basyp, esebinen jańylyp... Mezgilin bilmeı qalyp, — dep mińgirledi.

— Soqpa ótirikti?! Qaraýyńdaǵy bes júz saýlyqtyń qaısysy qaı kúni qozdaıtynyn jaqsy bilgende, óz qatynyń qaı kúni bosanatynyn qalaı bilmeısiń?

Jańa ǵana mop-momaqan kórinip turǵan Toqabaı Dáýirdiń myna sózinen keıin kenet aıbattanyp ketti.

— Nemene! Eńbekkúnsiz ashtan óleıin be? Joq, álde jalǵyz ózim bir otar qoıdy qasqyrǵa jegizip, Itjekkenge keteıin be?

Dáýirdiń ashý shashyp turatyn kezi burynǵydan beter shatynap, murty burynǵydan da beter jybyrlap, shybjyńdap ketti. Biraq Toqabaıdyń aıtyp turǵany shyndyq. Sol shyndyqqa bastyqtyń tili baılandy da, ún qata alǵan joq.

— Ashyǵyraq aıtyńyzshy, eńbekkúnsiz deýińizdiń mánisi qalaı? — dedim men Toqabaıǵa.

— Mánisi sol: bizde býaz maldy jumysqa jegý bylaı tursyn, jemdep kútpeý de qylmys. Al, malshy áıelder maǵan dese bir tapqanda bes uldy qabat tapsyn, báribir jumys istemese eńbekkún berilmeıdi. Qaladaǵylardyń áıelderi alatyn dekret bizdiń áıelderge tımeıdi.

— Nege?

— Qaıdan bileıin, myna bastyqtar biledi de, — dep, shopan bir kúrsindi.

Sol kúrsiný meni de kúrsindirip, atyma ne úshin, qalaı tez mingenimdi de bilgenim joq. «Úıge kir» deıtin qal Toqabaıda qandaı joq bolsa, kiretin hal mende de sondaı joq edi. Ómirge adam ákelgen baıǵus ananyń dıdaryn kóre almastan, bóbegine aıtar jaqsy tilegimdi kúrke syrtynda, at ústinde turyp aıttym da, júrip kettim. Biraq qansha uzap ketsem de sonaý jas náresteniń aıanyshty álsiz úni qulaǵymnan keter emes.

Bar kórsetken kóm'egim jańaǵy medsestralyq pen baqsylyqtyń rólin qabat oryndaǵan «batyrdy» jiberip, dáriger keltirttim.

Qasymdaǵy «qamqorshym» keshke qaraı eń baı atalyp júrgen qoıshynyń úıine qaraı tartyp edi, men oǵan bolmastan alǵash kezdesken kúrkege túse qaldym. Bul ózi kedeı bolǵanymen jany baı shopan eken. Baryn aldymyzǵa tosyp, bar qurmetin kórsetip bakty. Kúrkeniń qaq ortasynda...Manaǵy náreste esime taǵy tústi de, túni boıy dóńbekship, uıyqtaı almadym. Tek sol kúni, sol kúrkede ǵana emes, Moıynqumda ótken barlyq kúndi men túgel solaı ótkizdim.

Sonan beri toǵyz aı ótse de, sol náresteniń shyryldaǵan daýsy qulaǵymnan áli ketken joq. Ol qulaǵyma kelgen saıyn ózime ózim ant etip áldeneni kúbirleımin. Ózimniń de, júregimniń de bar aıtary «el yrysy, mal órisi bolmaǵan alaqandaı jer qaldyrmaý Moıynqumnyń shólinen». Sony ǵana maqsat etip, sony ǵana tileýmen jaz boıy júrgizgen ázirligim jańa ǵana aıaqtaldy, búgin sol joryqqa attanbaqpyn.

Jolǵa shyǵar mezgil jetti. Qandaı uzaq sapar bolsa da ázir sekildi edim, dál júrerden az ýaqyt buryn qaıdaǵy bir tumandatqan kúdikti oılar qaptap ketti. Manadan bir kitapty qumarlana oqyp otyrǵan Gúljahan sol oıymdy kóz janarymnan kórgendeı qaraı qalyp aqyryn kúrsindi de, kitapty stol ústine tastaı saldy.

— Sen degenine jetpeı qoımaıtyn aqjoltaı ediń, osy saparyń qalaı bolar eken?

Onyń bul sózi denemdi dir etkizdi, biraq syr sezdirgenim joq.

Iá, bul sapardyń kúdigi úlken. Óıtkeni kólemi Evropanyń keıbir kishigirim memleketi syıyp ketkendeı Moıynqumnyń jaralǵaly jan baspaǵan áli de talaı jeri bar. Men bastap bara jatqan ekspedısıanyń kózdegeni — keleshekte on mıllıondaǵan maldyń otary bolatyn sol quba jon-qum adyrdyń alaqandaı jerin de, bir tamshy sýyn da ıesiz qaldyrmaýdyń jolyn tabý. Ol úshin eń aldymen malshylarǵa qysqy meken bolatyn jer tabý, jasandy shabyndyqqa aınaldyrýǵa bolatyn qobylardyń esebin alý. Bul asa aýyr bolǵandyqtan buryn oıǵa da ilinbegen, aýyzǵa da alynbaı kelgen másele.

«Qolaıly jeriniń joqtyǵynan ol qumnyń ishinen meken salý múmkin emes» degen sózdi myń adamnan estisem, «múmkin» degen sózdi bir adamnan estigen emespin, biraq úmitim onyń birde-birin elegen emes. Sol ójet oıymdy Gúljahanǵa aıtqaly oqtaılanǵan kezimde bireý esik qaqty. Biz jaýap qatqansha bolǵan joq, shegir kóz sary jigit kirip keldi de, oıymdy bólip jiberdi.

— Sarjan Muratov deıtin joldas osy úıde tura ma? — dedi ol keıisti túr kórsetip.

Onyń zildene sóılegeni, ásirese, «deıtin» degeni qytyǵyma tıin ketti. Shegirleý kózinen bastap shıryǵyp turǵan shymyr tulǵasyna kózimdi bir júgirtip ettim de:

— Sarjan Muratov deıtin joldas aldyńyzda tur, — dedim keketindi daýyspen.

Ol óziniń sál aǵattyq etkenin endi sezgendeı kózin kúlimdete bastady.

— Meniń sizdi kútkenime bir qyryq mınýt boldy, qane júreıik.

— Qyryq mınýt kútpeı, qyryq qadam jer júrseń, biz endigi talaı qyrdan asyp ketetin edik qoı, — dep men bar kináni onyń ózine aýdaryp tastadym da kıine bastadym.

— Gýdokty qyryq qabat úıden de ótetindeı etip-aq berdim. Estimeseńizder qaıteıin.

Ol osy sózben kináni ózime qaıta aýdaryp tastaǵan soń aty-jónin suraýdan basqa aıtarym bolǵan joq.

— Óz atym Nıaz, ákem aty Malbaǵar. Mynaý sizdiń zattaryńyz bolar? — dedi de, ol meniń jaýabymdy kútpesten jol jabdyǵy salynǵan eki úlken sýmkany ala jóneldi.

Syrtqa shyqsam, Gúljahan mashınaǵa salynǵan zattardy túgendep tur eken, men jaqyndaı bergen kezde ol aqyryn kúńk etti:

— Maýzerińdi almapsyń ǵoı?

— Ony qaıtemin?

— Jolbarys, qaban sıaqty jyrtqyshtar kezdese qalsa qaıtesiń? Seniń qyrǵaýyl atatyn oǵyń olardy órshelendirmese, óltire almas, — dedi de ol úıge qaraı júgire jóneldi.

Men osy sapar Úsharaldyń tusynan Moıynqumdy kesip ótip, Shýdyń aıaǵyndaǵy «Ulanbel», «Jıdeli» deıtin jerlerge deıin barmaqshymyn. Olarǵa barar joldyń qaı jerinde qabandar qalyń, qaı jerinde jolbarys baryp talaı estigenmin. Sony oılap, Gúljahan ákelip usynǵan maýzerimdi alaryn alsam da, el ishinde jaraq asynyp júrýdi ersileý kórip qaıta berdim.

— Munyń jóndeıtini bar, Dúısetaıǵa aparyp ber, men kelgenshe jóndegi qoısyn. Al, saý bol. Sen cay bolsań, men árqashanda saýmyn, — dep betinen bir súıdim de, tez baryp mashınaǵa otyra kettim. Bar taýyp aıtqan syltaýym sol ǵana, ol syltaýyma Gúljahan sendi me, senbedi me bilmeımin, ún qatpastan keıin shegindi, shegine bere Nıazǵa áldeneni aıtyp kúńk etti. Men moınymdy buryp qaraǵansha bolǵan joq, ol: «Aý, mynaý esikteriń ashyq qalypty ǵoı», — dep mashınanyń artqy esigin sart etkizdi, biz júrip kettik. Men onyń eshqaısysyna mán bergenim joq, óz oıymmen alysyp kete bardym. Gúljahannyń neni oılap, nege únsiz qalǵanyn da, janaǵy maýzerimniń ózimmen birge kele jatqanyn da sezgenim joq. Eger ol maýzerim úıde qalyp qoısa meniń bul sapardan aman qaıtpaýym da múmkin eken.

Ekspedısıanyń adamdarymen kezdesetin kúnim erteń. Ýádelesken jerimiz Moıynqumnyń Sverdlov pen Talas aýdandarynyń shekarasyndaǵy jıegi bolatyn.

Qumǵa bastap baratyn adamdardy Talas aýdanynan almaqshy edim, sondyqtan betimdi sol aýdannyń ortalyǵyna burdym.

Jambyl qalasynan shyqqanymyzǵa biraz ýaqyt boldy. Soltústikten qıyr batysqa beıimdeý jatqan keń joldyń eki jaǵyndaǵy baý-baqshaly birneshe kolhozdyń sáýletti qalasy artta qalyp barady. Ár jerine tóbe-tóbe qyzylsha úıilgen egin jaıdan da etip, kóz tartatyn kórki joq, kóse betke uqsaıtyn qulazyǵan dalaǵa kelip tústik. Áredik kezdesetin sulý belesteri bolmasa, qyzylshaqa qıyrshyq tastardan boılaı almaı, diril qaǵyp turǵan alýan túrli esimdikteri ár jerden bir seltıedi, kóz tartatyn sıqy joq.

Jol jaqsy, mashına zaýlap keledi. Kóz ushynda kógildirlenip kóringen belesterdiń túsi jaqyndap kelgende josaǵa uqsap ketedi. Sondaı birine-biri uqsas belesterdiń talaıynan ótip, taǵy bir jazyq dalaǵa tústik.

— Mine, Talastyń dalasyna jettik. Endi qalasy da alys emes. Týra qyryq toǵyz kılometr, — dedi jas bolsa da bul keń dalada talaı jortqan Nıaz.

— Soǵan deıin el joq, pa?

— Bul eki ortada el túgili ebelek te joq.

— Talastyń barlyq jeri osyndaı ma?

— Joǵa, — dedi ol namystanǵandaı túr kórsetip, — baıaǵyda qalmaqtar osy óńirdegi eldi Arqaǵa qaraı bir shubyrtypty ǵoı. Sonda Málikbaı deıtin babamyzdyń: «Átteń, at saýyryna syımaısyń-aý, bókterip áketer edim» — dep, jylaǵan jeri osy aýdanda.

Men onyń bul.sózinen sóz týǵyzǵym kelip:

— Ol jer alys pa? — dedim.

— Myna tusta, jaqyn.

— Onda maqtamaı-aq qoı...

— Nege?

— Shektes jatqan dalasynyń sıqy mynaý. Ol qaıbir ońǵan jer deısiń.

Nıaz úndegen joq. Jańaǵy sózimdi unatpaǵanyn qabaǵynan tanyp men de únsiz kelemin. Azdan soń ol maǵan kóz qyryn sýyq tastady da:

— Ózińiz qaı jerde týǵan edińiz? — dedi.

Men onyń sóz saıysyna shyǵatynyn sezdim de týǵan jerimdi onyń jerinen asyrǵym kelip:

— Bir ázinen bıyl elý batyr shyqqan jer, — dep edim, ol betime jalt qarady da, basyn shaıqady.

— Apyr-aı, á!.. Ǵajap eken.

— Onyń nesi ǵajap?

— Otyz eki batyry bar bizdiń Talastyń dańqy alty álemge jaıylǵanda elý batyry bar sizdiń aýdannyń ataǵy joq, bul qalaı?

Men myrs etip kúldim de, onyń arqasynan qaqtym.

— Sen jeńdiń, men jeńildim. Endi elińdi de, jerińdi de maqtaı ber, maqtana ber. Oǵan seniń haqyń bar.

Ol endi nasattana sóıledi:

— Siz menen kóbirek bilesiz ǵoı, bilgenińizdi ósirmeı de jasyrmaı da aıtyńyzshy, búkil Qazaqstanda Eńbek Eri ataǵyn bizdiń Talastan kóp alǵan aýdan bar ma?

— Qazaqstan ǵana emes, búkil Sovet Odaǵynda joq. Mynandaı qý dalada óshpes dańqqa ıe bolǵan Talastyń adamdary shynynda tamasha. Ondaılar keleshekte de az kezdeser, — dep edim.

— Ádil sózdi jada aıttyńyz-aý, — dedi ol shirene túsip, — siz qaıta salqyn kezde keldińiz ǵoı, eger de jazdygúni kelseńiz janyńyzdy qoıarǵa jer tappas edińiz, — dedi de, kózin joldyń jıegine kóńilsiz tastap alyp, — myna jatqan qıyrshyq tastar kún qyzǵan kezde qyp-qyzyl shoqtaı bolyp ketedi de, betińizdi ottaı sharpıdy. Malshylardy sol azaptan qutqarýdyń jolyn nege oılamaısyzdar? Árıne, kúnniń kózine qum shasha almapsyzdar, biraq oı jumsasańyzdar qorǵanýdyń jolyn tabasyzdar ǵoı. Mysaly, keıbir shopandar ystyqqa shydaı almaı otaryn kúndiz jýsatyp, túnde órgizetin bolyp júr, menimshe, solardyń osy sandalbaıynda bir sańylaý bar. Sizder tym bolmasa soǵan zer salsańyzdar eken.

Ómirinde mal baǵyp kórmegen shoferdiń sózi maǵan úlken oı saldy. Sol oıdy jurtshylyq aldyna tartqym kelip, dápterimdi aldym da: «Jaılaýdaǵy jaryq tún» degen sózdi jazyp qoıdym. Árıne, bul meniń keleshekten kútken jada úmitim. Endi sol úmitke qalaı jetýdi oılap kez aldyma bir ózi búkil bir jaılaýdyń túnin jarqyratyp turǵan projektordy elestetip otyr edim:

— Mine, Talasyńyzdyń qalasy, — degen Nıazdyń daýsy ol oıymdy bólip jiberdi. — Átteń, ýaqyt jetpeı jatyr, áıtpese Talastyń boıyna kóshiretin-aq, qala, — dedi.

— Nege? — dep, men oǵan jalt qaradym.

— Nege ekenin ózińiz de.kórip kelesiz ǵoı. Jeri mynaý, qus qanatynyń lebindeı jeli de borap jatqany.

— Mańaıynda el joǵy qalaı?

— El túgil bir tal shóp te joq. Eń jaqyn degen kolhozdyń ózi qyryq bes kılometr jerde.

— Úıleri tomaǵadaı ádemi eken.

— Áı, qansha ádemi bolsa da kenepke jamalǵan jibektiń qıyǵyna uqsap tur-aý.

Onysy ras, kóshesinde aǵashy joq shańdatyp jatqan qala kóriksiz kórinedi eken.

— Bul qalaı, álde, mundaǵy batyr joldastar mal esirýden basqany oılamaı ma?

Bul suraýdyń jaýabyn ol bere alǵan joq. Mashınany shetkerirek turǵan bir úlken úıdiń aldyna ákelip toqtatty da:

— Ony osy úıdegi batyrlardan surarsyz, bul aýdandaǵy eki úlken batyrdyń ekeýi de osynda, — dedi.

Onyń eki úlken batyr dep turǵany aýdandyq partıa komıtetiniń sekretary Smaǵulov Mámbet pen aýdandyq, Sovet atqarý komıtetiniń predsedateli Dosymbaev Ábdijapar ekenin sezdim. Mashınadan túsip, ústimniń shańyn qaǵyp tur edim, bir bala júgire basyp keńsege kirip bara jatyr eken. Sonan jón suraǵym kelip:

— Eı, bala, beri kele ket! — dep edim, ol jalt buryldy. Bala degenim saqal-murtyn qyryp tastaǵan jigit ekenin kórgende men óz sózimnen ózim qysylyp qaldym. Ol meniń ańdamaı aıtqan aǵat sózime shamdanǵan joq. Qaıta kúlkisi kelgendeı jymıyp kele jatty. Men de onyń boıy kishkentaı bolǵanymen oıy úlken ekenin omyraýyndaǵy Altyn juldyzdan tez sezdim de, qysylýdy tez umyttym.

Ol jaqyndaı bere shalqasynan qaıyrǵan qara shashyn keıin qaraı bir sıpap tastady da, qolyn usyndy.

— Arapov!

Men de aty-jónimdi aıtyp amandasýdyń yrymyn istedim. Bul kishkentaı batyr osy dańqty aýdannyń eń jaýapty jumysyn júrgizip otyrǵan aýyl sharýashylyq bólimin basqaratyn Naǵashybek Arapov - eken. Onyń buryn Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetinde qyzmet istegenin, negizgi mamandyǵy zootehnık ekenin, aýyl sharýashylyǵyn jaqsy biletin maman adam ekenin Almatyda oqyp jatqan Smaǵulov joldastan estigen edim, ekeýmiz tez shúıirkelesip kettik. Bir kezde men aınalaǵa kóz jiberip sál kidirip qalyp edim:

— Qalaı, qalamyz unamaı tur ma? — dedi ol.

— Sizderge mal ósirýden góri aǵash esirý kıyn sekildi.

— Sýy joq jerdegi eldiń qoly sholaq, aıaǵy aqsaq eken ǵoı.

— Oı olaq bolmasa qoldyń sholaqtyǵy da, aıaqtyń aqsaqtyǵy da bóget emes, — dep, men onyń sóz oraıyna qaraı tıise sóıledim.

— Munyńyz bir jańalyq eken, — dedi ol kúlimsirep, — osynda kelgenderdiń bári bizdi maktaı kelýshi edi, siz synaı keldińiz ǵoı.

— Qansha batyr bolsa da adamnyń segiz qyry birdeı bolmaıdy.

— Árıne, bizdiń de segiz qyrymyz birdeı emes. Sol sıaqty mindi aıtý da min emes. Kelgenderdiń bári maqtaı bergen soń búgin ózimizdi ózimiz synap jatyrmyz. Ony estigińiz kelse Dosymbaev joldastyń kabınetine júre qalyńyz. Al myna qalamyz jaıynda kinálamaı-aq qoısańyz da bolady. Endi bir-eki jylda kelseńiz bul qalany ne Talastyń jasyl jaǵasynan, ne óziniń jasyl qalaǵa aınalǵanyn kóresiz.

Men keleshekke senimmen qaraǵan adamdy súıýshi edim. Sondyqtan bolý kerek, onyń bul sózinen keıin keleshektiń bir saltanatty qalasyn kóz aldyma keltirip tur edim, osy jerde tap bolǵan bir jýan qaranyń kesirinen ol sulý elestiń ómiri uzaq bolǵan joq. Meniń oıymdy bólgen onyń basyna jazdyń, ústine qystyń kıimin kıgeni emes, tipti, onyń ketik tisi men jýan qara murtyna kóz de salǵanym joq. Ózi aýyl sovetiniń bastyǵy bola týra aıtqan myna sózi boldy.

Naǵashybek óziniń jaýapty jumysyn esik aldynda da umytpaı, oǵan eki myń túp alma aǵashy jiberilgenin aıtyp, sony tez ekkizýdi surap edi, álgi ketik qara, taǵy bir tisi julynǵandaı qynjylyp ketti.

— Naǵashyjan-aý, basqa naýqandaryńdy aýmaǵynan asyra oryndap bereıin, tek osy aǵash egýdiń azabynan qutqarshy meni.

— Nege?

— Aǵashty ekkenimizben kebenekter qoıar emes.

Nıaz onyń bul sózine bir myrs etti de teris aınalyp ketti. Men kózimdi ketik qaranyń adyraıǵan ala kózinen ala almaı turyp qaldym. «Kózi adyraqtyń mıy azyraq» degen ras bolar-aý dedim ishimnen.

Onyń janaǵy sózine Naǵashybektiń de yzasy kelgen bolý kerek.

— Beri júrińiz, — degen daýsy zildirek shyqty.

Biz májilis júrip jatqan jerge keldik.

Úıdiń ishi toly adam. Munyń ishinde aýdannyń basty qyzmetkerlerimen birge, keıbir mektep dırektorlary da otyr. Qaq tórde qasqaıyp bireý sóılep tur. Ol qasqaıǵan saıyn omyraýyndaǵy Altyn juldyz jarqyraı túsken sıaqty. Biraq men onyń Altyn juldyzyna emes, ózine, ásirese, onyń mańdaıyn qaq jara túsken tańbanyń jińishke syzyǵyna qadaldym.

Bul jańaǵy Nıaz aıtqan osy aýdandaǵy eki úlken batyrdyń biri, aýdandyq Sovet atqarý komıtetiniń predsedateli Dosymbaev Ábdijapar eken.

Ol otyrǵandardy qysqasha tanystyrdy da, qaıtadan sóılep ketti.

Men muny ertede, bir asa qıyn jaǵdaıda kórgen sıaqtymyn, qaıda kórdim? Maıdanda kórdim be desem, omyraýyndaǵy tizilip turǵan orden men medaldardyń ishinde Otan soǵysyna qatynasqanyn kórsetetin medal joq. Endi qaıda kórdim?

Ózime ózim osy suraýdy bere otyryp, aýyq-aýyq onyń mańdaıyndaǵy syzyqqa, otty kózine áldeneshe ret qaradym. Betimdi basqa jaqqa buryp, onyń daýsyna qulaq salyp ta baıqadym. Biraq, qaıda kórgenimdi taba almadym, Bir kezde kózim jaǵalap baryp onyń sol jaq qolynyń saýsaǵyna túsip edi, esime munan jıyrma bes jyl buryn bir urylardyń qolyna túsip, ólim halinde kezdesken túıeshi bala tústi de:

«Apyr-aı, álde sol ma eken...», — dedim ishimnen.

Ol áli sóılep tur. Onyń syny qattyraq tıgen bolý kerek, keıbir shúıdeli bastar da tómen tuqıyp ketipti. Meniń kózim — sol tuqıǵan bastarda, oıym — sóıleýshiniń kim ekenin izdeýde.

— Taǵy bir mysal, — dedi ol, bir kezde salmaqty únmen, qynjyla sóılep, — jýyrda men Amankeldi atyndaǵy kolhozdyń mektebinde boldym. Sol mektepte oqıtyn bir bala kenetten aýyryp qalǵan soń dáriger aldyrdyq, — dedi de, ortadaǵy uzyn stoldyń ter jaq shetinde birese mańdaıyn, birese kózin sıpalap otyrǵan qapsaǵaı boıly kisige qarady, — joldas Aqylbaev! Sizdiń sol mektepte orys tilinen oqytatyn Kerimbaev Qarataı deıtin muǵalimińiz kelgen dárigerge: «Myna bala aýyryp qaldy», — degen sezdi oryssha aıta almaı, sen aıtyp jibershi dep, aýyl sovetiniń sekretaryna jalyndy. Muny ne deımiz? «Ańqaý elge aramza molda» deımiz be? Joq, joldastar, oqý bóliminiń ańqaý bastyǵy bolsa bolar, qazir ańqaý el joq. Al, «Birlestik» kolhozyndaǵy mekteptiń dırektory, myna otyrǵan Sharıpov joldasqa óziniń oqytatyn balalary «Robınzon Krýzo» degen at qoıypty. Onyń dál Robınzonǵa uqsap saqal-murty esip, kir-kir bop júrgenin ózim de eki ret kórdim. Muny ne deımiz!? Balalarǵa sen de solaı bol deımiz be? Joq, olaı deı almaımyz. Endeshe, Sharıpov joldasqa tárbıeni balalardan buryn eń aldymen ózińe ber deımiz.

Eń aqyrǵy bir mysal: myna otyrǵan Jańabaev joldas ózi mekteptiń dırektory bola tura besinshi klasta oqıtyn qaryndasyn oqytpaı qoıypty. Muny ne deımiz?..

— Ol Jańabaev joldastyń ejelgi ádeti. Úlken qaryndasyn da besinshi klastan keıin oqytpaı júrip, aqyrynda kúıeýge bergen, — dep, shydaı almaǵan bireý sez tastady.

Bul — aýdannyń partıa komıtetiniń kadr jónindegi sekretary Toqsanbaev eken. Ol Jańabaevty otty kózimen bir atty da, Dosymbaevqa-qarap:

— Sóıleı berińiz, — dedi.

— Joldas Jańabaev, eger de bul sizdiń ádetińizge aınalsa, eger de siz sovet tárbıesin osylaı túsinseńiz, biz sovet mektebinen sizge oryn joq dep túsinemiz.

— Men aıtýdaı-aq aıttym, áke-sheshem de, qyzdyń ózi de kónbeıdi, men qaıteıin, — dep mińgirlegen Jańabaevtyń daýsyn estigenim bolmasa, ózin kere alǵanym joq.

— Eger de siz ózińizdiń áke-shesheńizge, ózińizdiń qaryndasyńyzǵa bedelińiz joq bolsa, endi kimniń aldynda bedeldi bolmaqsyz? Joq, joldastar! Biz mundaılardyń bir de birine endi tózip otyra almaımyz. Biz mal sharýashylyǵyn órkendetýde ǵana emes, mádenıet jóninde de barlyq aýdannyń aldy bolýǵa mindettimiz. Ol úshin bizdiń eń myqty tiregimiz — sizdersizder. Ol úshin árbir muǵalim men oqytýshylar eń aldymen ózderiniń aldarynda turǵan maqsattyń qandaı ekenin, ózderiniń halyq aldynda qandaı qaryzdar ekenin túsinetin bolsyn. Men Sharıpov joldastyń saqalyn jaı aıtyp turǵanym joq. Sizder sol ózderińiz turǵan jerdiń sáýleti sizder. Sáýletke túspeıtin kóz joq. Endeshe, sizderdiń boılaryńyzdaǵy qasıettiń bári de kózdiń aldynda. Sondyqtan árbir qadalǵan kóz sizderden ómirge kerekti qasıetin ǵana kóretin bolsyn. Bizde ondaı úlgili muǵalimder az emes. Sizderdiń kópshilikterińiz solardan bilimsiz emessizder. Biraq mektepten alatyn bilim bar da, ómirden alatyn bilim bar. Eger de ómirden túk oqymaı, mektepten alǵan bilimmen ǵana qalsańyzdar, onymen uzaqqa bara almaısyzdar. Aıtar qorytyndym da, qoıar tilegim de bireý-aq: sizder eń aldymen ózderińizdiń búgingi kúni árbir balaǵa oqytqan árbir áripterińizdiń keleshek úshin ekken jemisterińiz ekenine kózderińiz jetse, bárin de jeńesizder...

Ol osyny aıtyp otyra bergen kezde, meniń qasymda otyrǵan Naǵashybektiń aýzynan «aǵash» degen sóz shyǵyp edi, ana jaqta otyrǵan ketik qara túshkirip saldy.

— Saý bolyńyz! — desti mańyndaǵylar.

— Dál osy sanar sol kisiniń saýlyǵy qalaı bolar eken. Maǵan sóz berińiz...

III

— Maǵan sóz berińiz...

Osy sóz árkimderdiń-aq aýzynan shyqty.

Qatal synmen bastalǵan májilis keleshektiń basqyshyndaı izgi mindetter júkteýmen bite bergen kezde, esik jaqtan áldekimniń alystan kúrkiregen kúndeı kúńgir daýsy shyqty.

— Kirýge bolar ma eken?

M. Áýezov. Á. Ábishev 1056 jyl. Kavkazda.

L. Tolstoı, Á. Ábishev jyl. Almatyda.

Z. Kedrına. Ǵ. Músirepov, Á. Ábishev, E. Rahmadıev, Qazaqstan jazýshylary VII sezinde. 1976 jyl.

J. Saın, Á. Ábishev, Juban Moldaǵalıev. 1948 jyl. Moskva ózeni jaǵasynda.

B. Qundaqbaev, Q. Muhamedjanov, Á. Ábishev, Á. Mámbetov. Teatrdaǵy kezdesý.

1948 jyl. Qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigi. Moskva ózeniniń jaǵasynda.

SSSR jazýshylary VI sezinde. 1976 j.

Qazaqstan jazýshylary VII seziniń delegattary: Q. Bekhojın, Á. Ábishev, S. Qojamqulov, Á. Sháripov, M. Lýkonın, J. Bekturov. 1976 j.

T. Ahtanov, Á. Ábishev, E. Býketov. Qaraǵandy ýnıversıtetindegi kezdesý. 1977 j.

Á. Ábishev Qaraǵandy jastarynyń arasynda. 1967 j.

T. Ahtanov, Á. Ábishev, S. Shaımerdenov Qarqaraly taýy baýraıynda. 1977 j.

S. Shaımerdenov, Á. Ábishev, S. Dosymov, D. Ábishev. Qarqaraly taýynda. 1977 j.

Qarqaraly jerinde. 1977 j

Jas jazýshylardyń Búkilodaqtyq birinshi konferensıasy. Ortada otyrǵandar: V. Kataev, A. Fadeev, P. Pavlenko. ,1938 j. Moskva.

Á. Ábishev Shaıtan kóli jaǵasynda,

Men bul kezde osyndaı alys túkpirde jatqan, dárejesi kishkene adamdardyń úlken oıyna, óz minin ózi kóre biletin kóregendigine, óz minin ózi synaı biletin kúshtiligine súısinip, «kimde-kim ózin synaýdan qoryqsa — essizdigi, onyń álsizdigi, kimde-kim óz minin kóre almasa — onyń» degen sózdi dápterime jazyp otyr edim. Basymdy kótergenshe bolǵan joq:

— A, qarıa, kelińiz, kelińiz, — dep, terdegi Dosymbaevtan bastap, otyrǵandardyń bári de kelgen adamǵa qurmet kórsetip, oryndarynan atyp-atyp turdy. Men bir ǵajaıyp qaharmandy kórgendeı, topty qaq jaryp kele jatqan alyp adamǵa qadalǵan qalpym, otyryp qaldym.

Salaly aq saqaly týdaı jelbiregen, alyp deneli qart keń bólmeni tórt-aq attap kelip, amandasqaly ózi» ne qarsy júrgen Ábdijapar Dosymbaevpen qol alysty da, jaǵalaı kóz tastap:

— Báriń de kóp jasańdar, qaraqtarym, otyryńdar! — dedi. Sirá, meniń elden erek jalǵyz otyryp qalǵanymdy unatpaǵan bolý kerek, maǵan jóndi qaraǵan joq.

Otyrǵandardyń qaısybireýleri qartpen de, onyń qasyna ere kelgen orta boıly qarasur jigitpen de qol alysyp, qaısybireýleri alystan bas ızesip amandasty da, qaıta otyra bastady.

— Tanysyńyzdar! — dedi Ábdijapar, bizdiń bir-birimizdi tanymaı otyrǵanymyzdy sezip.

— Myna aqsaqal — bizdiń Qartabaı Atshabarov deıtin qart batyrymyz. Keshegi soǵys kezinde óziniń qandaı erlik jasaǵanyn, maıdanǵa jibergen sáıgúlikteriniń qandaı qaırat kórsetkenin «Pravda» gazetiniń betinen de talaı kórgen bolarsyz. Al myna jigit — Qartekeńniń kón shákirtteriniń biri, «Bostandyq» kolhozynyń jylqy fermasynyń bastyǵy, sondaǵy partıa uıymynyń sekretary, bolashaq batyrymyzdyń biri Eraly Qadyralın joldas, — dep, orta boıly bolsa da, Qartekeńniń qasynda qarshyǵadaı-aq kórinetin qarasur jigitke kóz tastady.

Mem Qartekeńmen amandasyp, saýsaqtary somdap soqqan som bolatqa uqsaıtyn qolyn ustadym da: «Jetpiske kelgende mynadaı! Jas kezinde qandaı boldy eken», — dedim ishimnen.

Májilis bitip, jurt taraı bastady. Ábdijapar telefonmen úıine baratyn qonaqtardyń kóbeıgenin aıta otyryp, aldynda jatqan qaǵazdardy jınastyra bastap edi, Qartekeń kesek bir qozǵaldy da:

— Aıtatyn aryzymyz bar. Qaǵazyńdy jınamaı qoıa tur. Naǵashybek, sen de ketpeısiń! — dep, qaıtadan nyǵyzdana tústi.

Endigi qalǵan beseýmiz. Eki úlkenge sóz berdik te, qalǵan úsheýmiz tyńdaýshy ǵana bolyp otyryp qaldyq. Meniń kózim áli de Ábdijapardan taıar emes. «Qaıda kórdim?» — degen suraýdyń sońynda áli otyrmyn.

Joq, ózinen suramasam taba alar emespin.

Sózdi ázilmen Ábdijapar bastady.

— Aryzdy men sizge aıtaıyn dep otyrsam, sizdiń maǵan aıtamyn deýińiz qalaı?

— Aryz degen ámiri kúshtige aıtylatyn bolar.

— Durys aıtasyz, aryz — ámiri kúshtige aıtylady. Sondyqtan da men sizge aıtqaly otyrmyn. Anaý-mynaý ámirden aqylgóı qarttyń sózi artyq.

— Estıtinim osyndaı kelemej bolsa men aryzymdy aıtpastan kete beremin.

— Meniń esim cay, esi saý adam ózin-ózi kelemejdemes bolar.

— Túsinbedim, — dep, Qartekeń ańyrap qaldy.

— Sizdi kelemejdeý — ózimdi kelemejdeý ǵoı.

Qartekeń Obkomnyń tapsyrýy boıynsha osy aýdannyń qysqa daıyndyǵyn tekserip qaıtqan-dy. Onyń ústine oblystyq Sovettiń depýtattyǵyna osy aýdannan saılanǵan-dy. Ábdijapardyń mezep otyrǵany sol saılaýda artqan amanaty ekenin sezdi de Qartekeń tez jadyrady, biraq jeńilse de ıile qoıǵan joq.

— Áı, Ábjan-aı, — dedi murtynan kúle sóılep, — jyǵylar jerińdi biletin jigit ediń, osy sapar taıa bastyń-aý.

— Qalaı? — dep, Ábdijapar qaraı qaldy.

— Sen meni oblystyń depýtattyǵyna saılasań, men seni búkil Qazaqstannyń depýtattyǵyna saıladym. Men batyr ataǵyn alsam, sek de aldyq. Men bir fermany basqarsam, sen búkil bir aýdandy basqaryp otyrsyń. Sonda qaısymyzdyń dárejemiz úlken bolǵany?

— Kimniń eńbegi úlken bolsa, sonyń dárejesi úlken. Ózińiz buryn mundaı emes edińiz, qartaıaıyn degensiz be?

— Mine, bul sapar tap basyp taýyp aıttyń. Shynynda men qartaıa bastappyn. Ómirimde aldymnan qasqyr qutylyp kórgen joq edi, kárilik shirkin jeńeıin de¬gen be qalaı. Keshe bir qasqyr qutylyp ketti. Onymen de qoıǵan joq, ol: «Á, Qartabaı, elý jyl boıy qasqyr ataýlynyń ajaly bolyp kelgen ediń, endi qaıter ekensiń», — deı me, áıteýir, túnimen ulyp uıqy bermedi. Qasqyrdyń bulaı qutylǵany — Qartabaıdyń utylǵany. Qartaıǵanda qasqyrdyń mazaǵy bolyp júre almaımyn. Qalaıda maǵan bir vıntovka taýyp ber, men qýmastan jetip, kezemesten atyp qurta bereıin. Osy ǵana óz basymnyń aıta kelgen aryzy. Endi jerdiń zaryn, eldiń aryzyn tyńdańyz.

— Aryzdan buryn saparyńyzdyń bergenin aıtyńyzshy, qaı jerge deıin baryp qaıttyńyz?

— Men mal jatqan jerden ári onsha uzaǵanym joq. Moıynqumnyń Sverdlov aýdany jaq shetinen tústim de, jıekte jatqan otarlardy aralaı otyryp, sonaý Úsharaldyń aıaǵynan baryp bir-aq shyqtym.

— Onda barlyq otardy kórgen ekensiz ǵoı.

— Taý jaqtaǵy kolhozdardyń qumǵa áli jetip úlgirmegen alty otarynan basqasyn tegis kórdim.

— Neshe kún júrdińiz?

— Osy sapar anyq kórdim, bizdiń aýdan shynynda tym baıyp ketken eken-aý, 40 jyly raıkom ekeýmiz...

— Aýdandyq Partıa Komıtetiniń sekretary deńiz.

— Iá, sol ekeýmiz osy aýdannyń barlyq otaryn eki-aq kúnde aralap shyqqan edik. Men osy sanar myna shetinen myna shetine on jeti kúnde azar shyqtym.

Ol kezde qyryq myńǵa da jetpeıtin maldyń qazir eki júz otyz myńnan asyp ketkenin bilmeýshi me edińiz?

Men dápterimniń betin ashtym. Qıalym sońǵy ótken segiz jyldy kezýildeýde. Soǵys kezinde maıdannan osy elge kelip bir aı dem alyp qaıtqanmyn-dy. Sol saparymda men eńbek dalasynan erliktiń alýan túrin kórip qaıtqan edim. Meniń eń jaqsy oqyǵan sabaǵym tarıh bolatyn, sondyqtan bolar, men tarıhyn oqymaǵan halyq az. Óz elimniń erligindeı ǵalamat erlikti sol tarıhtyń eshqaısysynan, tipti eshbir eldiń ertegisinen de kezdestirgen emespin. Sonyń bir aıǵaǵy aldymda otyr.

Bes jylǵa sozylǵan soǵystyń surapyl sumdyǵyn elemesten maldaryn segiz jyldyń ishinde on alty esege jýyq kóbeıtken osylar. Men sony oılap dápterimniń betine «ǵalamat» degen bir sózdi qaıta-qaıta jazyp bir joldy toltyrdym da, olaı deýimniń sebebin jaza bastadym. Qulaǵym — eki batyrdyń áńgimesinde, kózim — dápterimde, qıalym — keleshekti kezýildeýde.

Kózimdi bir sát Qartekeńe tastap edim, ol túnerińkileý otyr eken. Ábdijapardyń jańaǵy bir sóziniń oraıyn jańa tapqan bolý kerek, bir kezde keýdesin kóterip aldy, daýsy da kesek shyqty.

— Aýdanymyzdyń malynyń sanyn ózim túgili balamnyń balasy da biledi, sapasyn biletin kim bar? — dedi de, qaltasynan bir qaǵaz alyp Ábdijapardyń aldyna tastaı saldy.

— Bul ne?

— Bul — oblystyq aýyl sharýashylyq bóliminiń ústinen Almatyǵa jazylǵan shaǵym, osyny sizder arqyly jibergim keledi.

— Olardyń jazyǵy ne?

— Jazyǵy sol: ondaǵylardyń maldy asyldandyrý kerek degende tańdaıy taqyldamaıtyn bireýi joq. Al berýge kelgende bireýiniń úni jóndi shyqpaıdy. Maǵan asyl tuqymdy tórt aıǵyr beremiz degenine eki jyl boldy. Áli bireýiniń tuıaǵyn da kórsetken joq. Qoıdy qurtatyn bıeniń qanyn jibergenshe, sol aıǵyrlardy nege jibermeıdi?

Qartekeńniń aıtyp otyrǵany Zavadovskııdiń býaz bıeniń qanyn egý jolymen qoıdy kóp tóldetýdiń ádisi ekenin sezip, bir suraý bergim kelip edi. Ábdijapardyń oıyn bilgim keldi de, toqtap qaldym.

— Siz álgi oıyńyzdy ashyǵyraq aıtyńyzshy, Zavadovskııdiń ádisi qoıdy qurtatyn ádis deısiz be?

— Zamanymyzǵa qarasaq, solaı deýge bolady. Óziń oılashy, ol tozyp qalǵan eski tájirıbe emes, jana ǵana bizdiń zamanymyzda ǵana tabylǵan ǵylmı jańalyq. Endeshe, bizdiń zamanymyzda, bizdiń sovet ǵalymdary tapqan jańalyqtyń eshqandaı zıansyz bolýy kerek emes pe? Sol ádis qoldanylǵan qoılardyń birsypyrasy bıyl jeti-segiz qozydan tóldep edi, bireýiniń de eltirisi eltiri bolǵan joq. Onyń ústine, qoılardyń ózi mal bolmaı qaldy. Al eki-úsh qozydan tóldegen qoılardyń túgi de ketpeıdi eken, qozysynyń eltirisi de jaqsy bolady eken. Ol bıeniń qany nege solaı bárin eki-úsh qozydan ǵana tóldeıtin etpeıdi?

— Sizdiń osy sózińizdi men 42 jyly Samarqanda ótkizilgen Búkilodaqtyq qarakúl sovhoz qyzmetkerleriniń májilisinde Zavadovskııdiń ózine de aıtqanmyn, Oǵan kináli bıeniń qany emes, ózimizdiń qalaı jumsaýdy bilmegen nadandyǵymyz eken.

— Sol nadandyǵymyz joıyla qalsa tek qarakúl qoıyna emes, barlyq qoıǵa da qoldanar edik-aý, á? Ózin bıege qoldanýdyń joly tabylmas pa eken?

Naǵashybek myrs etip kúlip jiberdi.

— Qulyndy egiz-egizimen órgizeıin deısiz ǵoı, tegi?

— E, órgizse nesi bar eken. Osy sender qyzyqsyńdar-aý! Jylqyny kóbeıtýge kelgende, qyzara bórtip qymyzyn ishkendeı nege umtylmaısyńdar osy?

— Qarteke, — dedi Ábdijapar kúlimsirep, — sizdiń bıege qoldanaıyn dep otyrǵan ádisińizdiń ózi sol bıeniń qany ǵoı.

— Á, aıtpaqshy solaı eken-aý.

— Aryzyńyz meniń atyma jazylmasa da qabyldandy, tilegińiz kóktemge deıin oryndalady. Bul áńgime osymen tamamdalsyn. Siz osy saparyńyzdan kórgen-bilgenińizdi baıandap, bizge berer keńesińizdi aıtyńyz. Meniń sizden bilmegim, ásirese, aldaǵy qysqa daıyndyǵymyz?

— Jerdiń túgi jaman emes — qut-berekesin shashyp balbyrap-aq tur. Jurttyń ázirligi de jaqsy. Soǵan qaraǵanda bizdiń kolhozdyń bir-eki otarynan basqaǵa jut kele qoımas.

Qartekeńniń bul sózine túsine almaı Ábdijapar ańyryp qaldy.

— Nemene, bir óziniń alty batyry bar kolhozben ǵana aıqasýǵa attanǵan aıryqsha bir jut bar ma eken?

— Sol alty batyr, bastyǵy men bolyp, jazdyń eki aı tórt kúnin toı-toılaýmen ótkizippiz de, aldymyzda qylyshyn súıretip qystyń kele jatqanyn oılamappyz ǵoı. Sonyń saldarynan qumǵa baratyn malshynyń úıleri jyrtyq ekenin kórmeppiz. Esterińde bolsyn, malshy jutamaı mal jutamaıdy. Al, jyrtyq úıdegi malshy jutamaı qoımaıdy.

Ábdijapar meniń ekspedısıaǵa qashan jetýim kerek ekenin surap aldy da, Naǵashybekke qarady.

Onda sen ázirlen. Myna Qartekeń aıtyp otyrǵan jaıdy da esker. Eskerip qana qoıma, qaıtse de úı tabyńdar. Qarteke, buǵan siz de kómektesińiz.

— Kómek bere alatyn kúıde bolsam, suranyp nem bar? Maǵan senip qalma, — dedi Qartekeń shyǵyp bara jatqan Naǵashybekke daýystap, — Kesheden beri qarastyryp túk shyǵara almaǵan soń keldim ǵoı. Kıgiz basa qoıatyn kolhozda jún joq. Bireýine óz úıimdi bergennen basqa meniń berer kómegim joq.

— Sizdiń úı de alynbaıdy, basqa úı de tabylady. Qalaı tabýdy Naǵashybek biledi. Basqa otardaǵy malshylardyń kúıi qandaı?

Basqa otardyń kúıi jaqsy, tek «Yntymaq» kolhozyndaǵy bir qoıshynyń qysqy kıimderi juqalaý eken. Bastyqtaryna aıtyp, eki pardan jyly kıim bergizdim.

Ábdijapar kenet oıyna áldene túskendeı maǵan jalt qarady.

— Ǵafý etińiz, sizdiń munda ne jumyspen keletinińizdi keshe telefonmen habarlaǵan edi. Sizge beriletin kisilerdi sol jaqtan belgilep búgin ekspedısıańyzǵa jónelttik. Basqa jumysyńyz joq bolsa, asyqpaı dom iship attanyńyz. Myna kisilerdiń kolhozyna jetkenshe el joq.

Ol almastaı jarqyldaǵan adam eken. Meniń jaýabymdy kútpesten betin tez buryp áketti de, ar jaqtaǵy dıvanda otyrǵan Eralyǵa qarap:

— Al sen qandaı jumyspen keldiń? Meniń Qartekeń ekeýińe qoıǵaly otyrǵan bir úlken tilegim bar. Jumysyńdy tez aıt, — dedi.

— Meniń aıtarym qysqa, biraq daýy uzaq bolýy múmkin, — dedi Eraly sózin kúlimsireı bastap, — biz malshylardyń eńbekkúnine tıisti malyn bergeli jatyrmyz. Birinshi jumysym: osy jóninde sizben aqyldasý.

— Onyń ne aqyldasatyny bar? Qansha maldan beretinderińdi bilmeısińder me?

— Bilemiz. Biz bıyl burynǵydan basqaraq túrde bermekpiz.

— Basqaraq degen ne?

— Basqaraq degenim: árbir qoıshyǵa maldy óz otarynan berý.

— Ol ne úshin?

— Birinshiden, bireýdiń eńbegi bireýde ketpes úshin, ekinshiden, malshylardyń yntasyn kóterý úshin. Eger de eńbegine tıisti maldy óz otarynan beretin etip, baǵýdyń nasharlyǵynan aryq bolǵan maldy sol nashar baǵýshynyń ózine qaldyratyn tártip qoldansaq, ári bireýdiń aqysy bireýge ketpeıdi, ári malshylardyń yntasy kóteriledi de, maldyń kútimi jaqsarady.

Jasyratyny joq, Dosymbaev qansha kóterip aıtsa da, men onan mundaı sózdi kútken joq edim. Myna sózi úlken oıdyń teli ekenin sezdim de:

— Qaraı gór? — dedim ishimnen.

Eńbek jónindegi ýstav pen zańdardyń tarmaqtaryna oı jiberip aldy ma, qalaı, Ábdijapar uzaq oılanyp baryp ún qatty:

— Qoıshylarǵa mal bıyl qanshadan tıetin túri bar?

— Aldy otyz, arty on jeti qoıdan.

— Nashar qoılar qanshadan keletin?

— Bárine birdeı bólsek, jıyrmadan keletin.

— Bir otardan shyqqan aryq maldyń sany qanshadan qanshaǵa deıin barady?

— On besten otyz ekige deıin.

— Sonda; sen otyz qoı alatyn adam aryq maldyń otyz ekisin alsyn deısiń be?

— Egerde óz otarynan shyqsa, alsyn. Biraq bizde bul kerisinshe bolyp tur.

— Mysaly?

— Mysaly, Yrysdáýlet deıtin qoıshymyzǵa on jeti qoı tıisti bolsa, Ońǵarbaı deıtin qoıshymyzǵa otyz qoı tıisti. Al Yrysdáýlettiń aryq qoıy otyz eki de, Ońǵarbaıdiki on jeti. Eger de ekeýiniń aryq qoıyn qosyp jiberip birdeı bólsek, maldy onsyz da az alatyn Yrysdáýlettiń aqysy kóp alatyn Ońǵarbaıda ketedi.

Ábdijapar onyń ishki dúnıesin jana kórgendeı kóziniń astymen súısine qarap, az otyrdy da:

— Taǵy ne aıtasyń? — dedi.

— Ekinshi aıtaıyn degenim: Qartekeń ekeýmiz bıyl jylqyny alysqa taman aıdamaqshymyz. Sol jóninde sizderge bir úlken tilek aıtqaly keldik.

— Jylqyny qaıda aıdamaqsyńdar?

— Jyldaǵy otarlap júrgen jerimizden júz kılometrdeı ári.

— Onda ne bar eken?

Ol jerge jaralǵaly tuıaq tıip kórmegen desedi.

— Kórmegen desedi!» Sóz emes, otyr.

Dosymbaevtyń bul sózi jaı aıtylsa da, Eralyǵa jeńil tıgen joq. Oz oıynda bir shıkilik baryn osy arada ǵana sezgendeı, mandaıyn bir shart etkizip, otyra ketti. Biraq, Qartekeńniń óz ishine ǵana túıip kelgen bir syry bar eken. Ol sony aıtqan kezde, ana ekeýiniń óńindegi yzǵardyń eshqandaı izi qalǵan joq.

— Ol kórmese, men kórgenmin, — dedi Qartekeń qatýlanǵan keskinmen. — Baıaǵyda ol jerge eki jyl jylqy baqqanmyn. Eraly ekeýmiz aldymen ol jerdiń qazir qandaı ekenin kórip qaıtpaqpyz.

— A, onda áńgime basqa, — dedi Ábdijapar endi jadyraı túsip.

— Meniń sizderge qoıǵaly otyrǵan tilegimniń ózi osy edi. Esterińizde bolsyn, biz órisimizdi jyl saıyn keńeıte bermesek, keıin jer taba almaı tarylamyz da, taryǵamyz. Sondyqtan biraz maldy, bıyldyń ózinde sonaý jaralǵaly jan baspaǵan «Qyryq qazyq», «Jıdeli», «Ulanbelge» deıin jibermekpiz, Sizderden tilegim, qastaryńyzǵa on shaqty kisi alyńyzdar da, sol jerlerdi túgel sholyp qaıtyńyzdar.

Qartekeńniń oıy basqa jaqta ma, joq álde qart adam ol jerlerdi alyssyndy ma, saqalyn sıpap únsiz otyryp qaldy.

— Nege oılandyńyz?

— Byltyr ǵana emes pe edi ol jaqty oblystaǵylardyń zerttep qaıtqany?

— Ol ras, biraq bizge bıylǵy kúıin bilý qajet. Qum shóbiniń jazǵy ystyqta kúıip ketpegenine kim kepil. Jylda kúz saıyn barar óristi osylaı sholyp shyǵý bizdiń munan bylaıǵy ádetimiz bolsyn, saltymyz bolsyn. Basqa aıtarlaryńyz bolmasa úı jaqqa baraıyq...

Dalaǵa shyǵyp edik, qalanyń suryqsyz sıqy kózime taǵy tústi. Naǵashybekke aıtqan manaǵy ázil-syqaǵymdy bularǵa aıtar-aıtpasymdy bilmeı kele jatyr edim, qatarymdaǵy Ábdijapar ol oıymdy bólip jiberdi.

Ol:

— Siz ne oılap kelesiz? — dep edi,- men:

— Jáı, ózimniń ótken ómirimdi oılap kelemin, — deı saldym.

— Qalaı, ótken ómirińiz qyzyq pa eken?

— Óte qyzyq sıaqty. Biraq. bala kezimde sizben qaı mektepte birge oqyǵanymdy esime túsire almaı kelemin.

Ol jymıyp kúldi de:

— Siz qyzyqty ómirińizdi aıtsańyz, ol mektepti esińizge túsirip bereıin, — dedi. Bul sózinen meni tanyǵan eken dep edim, olaı bolmady, ómir jaıynda úlken áńgime aıtýǵa menen ýáde aldy da:

— Men bala kezimde Saǵynbek deıtin baıdyń túıesin baǵýdan basqa. mektepti kórgenim joq. Siz de sondaı mektepte oqyp pa edińiz? — dedi kúlimsirep. «Sol urylardyń qolyna túsken túıeshi bala osy, osy, osy» — dep soqty júregim, biraq syr sezdirgenim joq.

— Solaı ma, onda men qatelesken ekenmin.

— Qane, ýádeńizdi oryndańyz.

Bul kezde biz onyń úıine de jetken edik. Nıaz mashınanyń shanyn súrtip tur eken. Ol ete bir qupıa syr aıtatyn kisideı qymtyrylyp kelip, meni ońasha shyǵaryp aldy da:

— Sizdiń manaǵy tastap ketken maýzerińiz mashınanyń ishinde jatyr, — dedi.

— Qalaısha?

— Qalaısha ekenin men qaıdan bileıin, áıteýir, jatyr. Sirá, áıelińiz sizdiń qarýsyz júrgenińizdi unatpaıtyn bolý kerek.

Ol taǵy birdeńe aıtqysy kele jatyr edi, men tyńdaǵanym joq. Mashınanyń esigin ashyp jiberip edim, maýzerim kózime túse ketti. Muny kórgende qandaı qýanǵanymdy aıtpasam da bolar. İshimnen Gúljanyma alǵys aıttym da, úıge bettedim.

Bizdi aýyzǵy bólmeden úı ıesi móldir kóz, qaratory kelinshek qarsy aldy.

— Tanysyńyzdar, — dedi Ábdijapar, — osy úıdiń Qartabaıy, Qurmankúl deıtin kisi.

— Kóp jasa, qaraǵym. Qartabaıdaı kóp jasap, Qartabaıdaı baqytty bol, — dedi de, Qartekeń tergi úıge bettedi. Sońynan biz de kirdik. Durysynda bul tórgi úı emes, ortalyq bólme eken. Terezeden túsken kún shuǵylasymen ózgeshe sáýlettenip turǵan saltanatty bul bólmege onan saıyn kórik berip Bota deıtin eki jasar bala oınap júr. Onymen bárimiz de shurqyrasa amandasyp edik, ol úlken kisilermen qol alysyp amandasqanyn maqtan kóredi me eken, nasattanyp baryp ákesin qushaqtaı aldy.

— Mine, eń baqytty jandar, — dedim balaǵa qarań — bul ákesi kórgen qasiretti kórmek túgil estimeıtin de bolar.

Meniń «ákesi kórgen qasiret» deýimde ne mán baryn bul otyrǵandardyń eshqaısysy ańǵarǵan joq. Tek, sol bóbekterdiń keleshegin ańsaǵan Qartekeń:

— Iá, eń baqytty zaman osylardiki, — dedi.

Sol ańsaý Ábdijaparda da bar-ay deımin. «Iá!» dep, keýdesin kere bir dem aldy da, balasyn kóterip úıdiń ishin kezip ketti. Baıqap otyrmyn, maǵan aýyq-aýyq kóz tastap, ótken ómirine oı jiberip júr. Men kórgen ómir qyzyǵyn óz ómirinen izdep ol únsiz, ómir ózgerisin sózben de, oımen de jetkize almaı men únsiz. Qalyń kórpe, mamyq jastyqqa jantaıǵan soń sharshaǵan denesi raqattanǵan Qartekeń de, buryshtaǵy stoldyń ústine tekshelene jınalǵan kitaptarǵa úńilýmen Eraly da únsiz. Biraq bul únsizdik uzaqqa barǵan joq. Kórgen qyzyǵyn izdep ár tarapqa bir laqqan oıyn tejedi de, Ábdijapar otyra qalyp sóz bastady:

— Al, Qarteke, myna kisiniń ómir jaıyndaǵy áńgimesin tyńdaıyq, — dedi ol.

Qartekeń kesek bir qozǵaldy da:

— Ómir jaıynda degen soń ózim de uıyqtamaı otyrmyn, — dep, maǵan qarady.

Men qazir óziniń bala kezinde basynan keshirgen bir aýyr jaıdy aıtqaly otyrǵanymdy Ábdijapardyń júregi sezgen bolý kerek, kúlimsireı qarap, kózine qadalyp edim, óni áldeneshe qubylyp ketti. Qashan áńgime aıtylyp bitkenshe men de sol qubylystan kóz aıyrǵanym joq:

— Aǵat aıtsam aıyp etpeńizder, men sizderge ózimniń bala kezimde basymnan keshken bir jaıdy aıtqaly otyrmyn. Bul bir ǵana meniń basymda bolǵan jaı emes, osy otyrǵan bárińizdiń de bastaryńyzdan ótken bolar dep aıtamyn. Ony aıtýdaǵy maqsatym: bizder keshe kim edik, búgin kim boldyq, bizder kimge, ne úshin boryshtymyz? Sony eske túsirý.

Otyrǵandar tyna qaldy. Men Ábdijapardyń munan jıyrma bes jyl buryn jylap otyryp aıtqan sezin esime túsirdim de, bolǵan jaıdyń kórinisin kóz aldyma keltirdim.

— Áli esimde, kún keshkirgen kez. Teristikten kúzdiń yzǵarly jeli soǵyp tur. Basymda tysy tozǵandyqtan júni burqyrap turatyn qara bórik. Ústime kıgenim kún sýyqta deneni temirdeı qarıtyn taqyr shalbar men teri ton. Astymda arqasy jaýyr shaban qara býra bar. Bir qora túıeni aýylǵa qaraı qaptatyp kele jatyr edim, aýzyn qara shúberekpen baılap alǵan bireý shaýyp keldi de: «Aýylyńnyń adamdary qaıda?» — dedi.

— Men... — deı bergenimde Ábdijapardyń maǵan qadalǵan kózi jypylyqtap ketti.

— O, tamasha!

— Men onyń ury ekenin bilgenim joq jolaýshy shyǵar dep oıladym da, aýyl adamdarynyń alystaǵy bir qadirli adamnyń janazasyna ketkenin aıtyp edim, ol qumnyń ishine qaraı shaba jóneldi. Onyń ury ekenin sonda baryp bildim. Bilgenmen, endi amal joq, túıeni tastap ketsem baı óltiredi, tastamaıyn desem urylar óltiredi. Qaısysynyń qolynda ólýdiń artyqtyǵyn oılap edim, urylar óltirmes degen oıǵa keldim. Sóıtkenshe bolǵan joq, qumnyń ishinen tórteýi jetip keldi de, en. aldynǵy bireýi meni soıylmen bir salyp óte shyqty. Ondaı kezde adam basyn qorǵaı beredi eken, men osy qolymmen basymdy qorǵaı berip edim, sermelgen soıyl qoısyn ba, qolym men qabat basyma da tıip túıeden julyp tústi. Urylardyń kóńili oǵan da kónshir emes, on shaqty túıeni iriktep tizip aldy da, meniń qasyma jetip keldi.

— Balam, rasyńdy aıtshy, sol jerde qalaı baqyrdyń?

— Joq, Qarteke, rasymdy aıtsam, meniń baqyrýǵa da shamam kelgen joq. Olar kózimdi baılap, bireýi artyna mingestirip aldy da, shaba jóneldi. Á degende, aǵataılap jalynyp edim, ony tyńdar qý emes, ótirik mińgirlep birdeńe deıdi, olaryna men túsinbeımin, tek qana:

Únińdi óshirmeseń — ólesiń» — degen sózderin ǵana uqtym. Ún eshti, para-parasy shyqqan tonnyń panasy bolmaı, dene muzdady. Qaı jaqqa qaraı ketkenimdi de bile almaı, júregim qan jylap keledi. Bar ańǵarǵanym, jel soltústikten edi, urylar iz tastaý úshin júıtkip, olaı bir ketedi, bulaı bir ketedi, kóbinese jelge qarsy júrgenderine qarap, sonaý Arqadan kelgen urylar ekenin sezip kelemin. Endi ne bolsa da dalaǵa tastamaı eline ala ketse eken dep kele jatyr edim, ol tileýim taǵy kesildi. Bir mezgilde basqalary júrip ketti de, meni ákele jatqan ury toqtaı qaldy. Ol meni jerge túsirdi, kózimdi sheshti, myńqyldap turyp: «El osy jaqta», — dep, qolyn bir sermedi de, shaba jóneldi. Amal bar ma, men japan túzde jalǵyz qaldym.

Manadan azar shydap otyrǵan Ábdijapar ornynan atyp turdy da:

— Osy anyq ózińiz kórgen jaılar ma? — dedi.

Men túsimdi sýytyp aldym.

Siz senbeıtindeı eshteńe de aıtqanym joq.

Ol uıalǵanynan qyzaryp ketti.

— Keshirińiz, dál osyndaı bir ýaqıǵa meniń basymda da bolǵan edi.

— Ony keıin ózińiz aıtarsyz.

— Oı, Ábjan-aı, ondaı aýyr kúı kimniń basynda bolmady deısiń? — dedi de, Qartekeń maǵan qarap, — góıleı ber, qaraǵym, — dedi.

— Meniń áńgimem osymen bitti, urylardyń túnimen jorytqan jerin men jaıaý-aq jortyp elge keldim.

Meniń bul sózime olar sengen joq. Shynynda, onyń japan túzde jalǵyz qalǵannan keıin ne istegenderi uzaq áńgime edi de, oǵan ózim de aralasýshy edim. Sondyqtan endigisin Ábdijapardyń ózine aıtqyzǵym keldi de:

— Endi úı ıesiniń urylardyń qolynan qalaı qutylǵanyn tyńdaıyq, sonan keıin men aıtaıyn, — dedim.

— Ǵajap-aı, á? — dep, Ábdijapar. bir nysanadan kóz almaı tesile qarap az otyrdy da, — jaraıdy, aıtsam aıtaıyn. Men de sondaı bir túıe baǵyp júrip qolǵa tústim. Tipti, astymdaǵy kóligim de, kıgen kıimderim de sizdiń kóligińiz ben kıimderińizge uqsaıdy. Maǵan da aldy men aýzyn tańyp alǵan bireý shaýyp kelip, jańaǵy sizge bergen suraýdy berdi, bári-bári uqsap tur. Eń aqyry olardyń «el osy jaqta» dep, at soǵardy shyǵys jaqqa qaraı sermegeni de kóz aldymda.

— Men qolyn qaı jaqqa sermegenin ańǵarmaı qaldym, — dep, bir sóz tastadym da, — aıta berińiz, sonymen, qalaı-qalaı qutyldyńyz? — dedim.

— Sonymen, sol jerde uzaq turdym. Dybys kútip qulaqty qansha tiksem de, tisimniń saqyldaǵanynan basqa túk estı alǵanym joq. Osylaı tura bersem tań atqansha óletinmin. Endi ne isterimdi, aıaqty qaı jaqqa qaraı basarymdy bilmeı tur edim, jyǵylǵan ústine judyryq degendeı alystan qasqyrdyń ulyp qoıa bergeni.

— Sen baqyrǵan-aq shyǵarsyń, — dedi Qartekeń kúlip.

— Á degende baqyrsam da, daýysymdy estip qalar degen oımen óz únimdi ózim juttym. Biraq, sol qasqyrdyń ulyǵany maǵan paıda boldy. Esime qasqyrdyń ottan qorqatyny túsip edi, qaltamda sirińke bary túse ketti. Jan ushyrǵanda adam jaı otynan da shapshań qımyldaıtyn bolý kerek, bir qushaq sekseýildi demge jibermesten úıip tastap astyna ot qoıyp edim, ári jylyndym, ári abaı boldy. Qasqyrlar alystan kórip bezsin degen oımen shala janǵan sekseýildi jalynymen qosa aspanǵa atyp, ózime endi ermek te taptym.

— Qaraı gór ózin.

— Sol ottyń basynda kún kóterilgenshe otyrdym da, túndegi urylar meńzegen jaqqa qaraı júrip kettim. Áli júrip kelemin, áli júrip kelemin, el qarasy áli joq. Aýyq-aýyq tyń tyńdaımyn. Eshbir dybys bilinbeıdi. Kún batýǵa eńkeıip barady. Kún eńkeıgen saıyn, meniń ensem de eńkeıip ketti. Túnge taǵy qalsam ólemin-aý degen qorqynysh ilgeri basqan aıaǵymdy keıin tarta ma, joq álde ábden qaljyradym ba, bilmeımin, júrisim ónbeı qoıdy.

Kún batty, qaryn ashty. Dala kúńgirttenip, aınalamnan qorqynysh qorshaı bastady. Sirá, álim jeter jerine jetken bolý kerek, bir jerge keldim de quladym. Qansha ýaqyt jatqanymdy bilmeımin, bir ýaqytta esimdi jınasam: bireý basymdy kóterip aýzyma sý tamyzyp otyr, Kózimdi ashsam aspanda juldyz jaınap tur.

— O, baıǵus balam, tirimisiń? — degen ákemniń daýsy shyqty.

— Áke, áke! — dep, basymdy súıep otyrǵan adamdy qushaqtaı aldym. Joq, kózine qarasam, ómirimde kórmegen bireý.

— Siz kimsiz? — dep edim, ol:

— Ákem dep jatqan joqsyń ba eziń. Men seniń ákeńmin, sorly bala, min arqama! — dedi de, kóterip ala jóneldi. Sól sátte ol maǵan týǵan ákemnen kem kóringen joq. Men bir qum tóbeniń basyna shyǵa bere qulaǵan ekenmin. Sirá, kózim qaraýytyp kóre almaı qalǵan bolýym kerek. Áıtpese qumnyń jıeginde turǵan jalǵyz qarasha úıdiń shańyraǵynan shyqqan ot sáýlesi kózge qazir aıqyn kórinip tur. «Áke, bul qaı el?» — dedim, shaldyń arqasynda kele jatyp.

Bul jerde el joq, shyraǵym. Mynaý úı — sekseýildiń kómirin satyp kún kórip otyrǵan meniń úıim. Sen úıge bara ber, men otty kórip keleıin, — dedi de, anadaı jerde janyp jatqan bir tóbe sekseýilge qaraı ketti.

Aınalaǵa kóz jiberip biraz turyp qaldym. Shynynda, osy jalǵyz qarasha úıden basqa eshbir el joq. Úıdiń qasynda bir sıyr kúısep jatyr. Oman basqa mal balasy da kórinbeıdi. Aqyryn basyp úıge kirip edim, ortada janǵan ottyń tór jaǵynda ózimnen kishirekteý bir bala otqa jylynyp otyr eken. Sirá, qany jýylmaǵan betim jan shoshyrlyq bolý kerek, bala meni kórisimen jerde jatqan baltany ala sala atyp túregeldi.

— Apa, mynaý ne pále, jyn ba, shaıtan ba? — dedi. Sóıtkenshe bolǵan joq, qurýly shıdiń ishinen sheshesi shyńǵa keldi de:

— Astapyralla! — dedi shoshynyp.

— Sheshe, shoshymańyz, dalada ólip jatqan jerimnen osy úıdegi ákeı keldi.

— Soqpa ótirikti, ákemniń ólgen adamdy tiriltetin qudaı emes ekenin bilemin, — dep, bala baltany ala umtylyp edi, sheshesi ustaı aldy.

— Toqtashy, kúnim.

Sol eki arada úı ıesi kelip qaldy da, meni balanyń ashýynan tez qutqaryp jiberdi. Onyń úıge kirip kele jatyp:

— Kempir, jyly sý daıynda, qanyn jýaıyq sorlynyń, — degen daýsy qulaǵymnan osy ýaqytqa deıin ketken joq.

— Onda sen ol adamdarǵa ómir boıy qaryzdar ekensiń.

— Iá, Qarteke, ol meniń ómir boıy óteı almaı júrgen úlken boryshym. Amal qansha, sol kempir-shaldyń atyn da umytyp qalyppyn.

Men endi shydap otyra almaı:

— Múmkin, sol ózińizge balta ala umtylǵan balany umytpaǵan bolarsyz?! — dedim.

— Túsin kórsem tanýym múmkin, biraq atyn umyttym.

— Múmkin, qyzyl eltiri jaǵasy bar tondy umytpaǵan bolarsyz?

— Qaıdaǵy ton? — dep, ol maǵan qadala tústi.

— Sol balta ala umtylǵan bala sizge eltiri jaǵasy bar tonyn bergen joq pa?

— Baýyrym-aý, sen sol emessiń be?

— Múmkin, — dedim men kúlimsirep.

— Anyq pa, anyq pa?

Ol osydan basqa sóz aıta alǵan joq. Kózinen jasy yrshyp ketti de, meni kelip qushaqtaı aldy.

IV

— «Qanaǵat, balalar, qanaǵat! Keshegi bir zar zamanda kúrsinýmen kúle almaı, kúńirenip etken babalarymyzdyń neni ańsap, neni kóksegenin umytpańdar! Sol ata-babalardyń álimsaqtan beri arman etip ańsaǵany osyndaı baqytty ómir edi ǵoı, kúfirlik etpeı qanaǵat etińder, qanaǵat!»

Munan da baqytty, munan da nurly bolashaǵymyz týraly sóz bola qalsa, ótken ómirdiń ashshy zaryn kóp kórgen Qartekeńniń aıtar ónegesi osy eken. Erterek kezde aıtqan sol sózinen endi ózi de uıala ma qalaı? Naǵashybek sony aıtqan kezde Qartekeń atynyn basyn tarta berip:

— Osy sen meniń sol sózimdi qaı jyly estidiń, esińde me? — dedi, jaqtyrmaǵan tur kórsetip.

— Esimde, qyrqynshy jyly bolatyn.

— Shyraǵym-aý, ózin bir oılansańshy, men ol kezdegi Qartabaı emespin ǵoı, — dedi de, taǵy birdeńe degeli yńǵaılanǵan Naǵashybekti sóıletpeı, — boldy, boldy, jarar, — dedi.

Aýdan ortalyǵynan shyqqaly jol ermegi bolatyn bir áńgimeni bastaı almaı, bárimiz de únsiz kele jatyrmyz. Aldymyzda adyr-budyr alasa belesteri kóp, keń dala jatyr. Sol keń dalany qaq jaryp, kóz ushynda kóringen quba belge qaraı tike tartyp kelemiz, Júrisimiz keıde búlkil, keıde bóken jelis. Shóldiń tomardaı túıilip, ár jerge bir shoqtanǵan alýan túrli ósimdikteri at tuıaǵyn jıi qaǵyp, júrisimizdi óndirtpeı keledi.

Manaǵydaı emes, biraz júrgennen keıin dala ózgere bastady. Birte-birte ósimdikter qoıýlanyp, uzara bastaǵan kóleńkesimen túrlendirip, dalany kóz tartatyn bir sulýlyqqa bólep tur. Kózim — dalanyń osy sulý sýretinde, oıym — kelesheginde. Keıbir ózime belgisiz ósimdikterdiń jaıyn Qartekeńnen surap, kerektilerin qalta dápterime jazyp kelemin.

Aldymyzda taǵy bir keń dala jatyr, keýdem qazir sol daladaı keń sıaqty, asqaqtaǵan oılardyń alýan túri kelse de, oǵan sıa beretin. Eger de osy betimmen sonaý Arqaǵa deıin tike júre bersem, bir ózine Belgıa sıaqty bes memleket tegis syıyp ketetin Betpaqtan basqa da elsiz, sýsyz dalanyń talaıyn kóremin. Sol dalanyń keleshegine kóz salsam, jaınaǵan jańa baqshasyn, sáýletti jańa qalasyn kóremin de qýanam.

Malyn otarlap baǵatyn oblystardyń, aldynda turǵan asqar beldiń biri sol shól dalany jaınatý ekenin oılap, keleshektiń ózime artar júgim salmaqtap kele jatyr edim, qıys alǵa taman ketip bara jatqan Qartekeńniń astyndaǵy kók aıǵyrdyń júrisi, ózimniń Berlın túbinde nemisterdiń, snarády túsip ólgen dál osyndaı kók tulparymdy esime túsirdi. Esime sol at túsip edi, ony maıdanǵa jibergen Darabaı deıtin belgisiz bireý qosa tústi.

Darabaı deıtin kisini men 44 jyldan .beri júregime saqtap júrmin. Shyǵys Prýssıanyń shekarasynan kirgen kúni bir kezde ózim batyp ólgim kelgen ózenniń jaǵasynda, atshymnyń sol kók tulpardyń kekiliniń túbinen qalamnyń ushyndaı jińishke qaǵazdy taýyp alyp, ony maǵan qalaı bergeni de esimde. Biraq ol qaǵazdaǵy Darabaı degenniń kim ekenin, qaıdaǵy adam ekenin osy ýaqytqa deıin bilgen emespin, tek: «Maıdandaǵy baýyrlarǵa: men — Darabaı», — degennen basqa sózderi óship qalǵan jińishke shytyrlaq qaǵazy tós qaltamda áli júr.

— O, ǵajap! — dedim men, myna aıǵyrdyń músini ǵana emes, júrisi de sol kók atymnyń júrisine uqsaıtynyna tańdanyp. — Qarıa! Sizdiń myna aıǵyryńyz meniń maıdanda ólgen bir tulparyma qatty uqsaıdy eken.

— E, shyraǵym, buǵan uqsas talaı tulpar ketti ǵoı. Men bir ǵana osynyń úıirinen on jeti tulpar jiberdim.

Maıdanda ólgen atym sol on jetiniń biri degen senimmen:

— Siz Darabaı deıtin kisini bilesiz be? — dedim.

— Joq, ol kim edi?

— Kim ekenin ózim de bilmeımin. Áıteýir, maǵan osyndaı bir jaqsy at jibergen Darabaı deıtin qazaqtyń baryn bilemin.

Qartekeń murtynan kúlip, kóz qıyǵyn bir tastady da:

— At syılaǵan dosyńnyń kim ekenin bilmeýiń qalaı? — dedi.

— Onyń sebebin keıin aıtaıyn, jalǵyz-aq siz rasyn aıtyńyzshy, Darabaı degen kisini shyn bilmeısiz be?

— Ondaı kisini ómirde estigen emespin.

— Onda men jańylǵan ekenmin, — dep, qatarymdaǵy attardy saý jeldirtip kele jatqan kók aıǵyrdyń aıańyna qarap edim, tejelgen oı qaıta sharyqtap ketti de, kók tulparym aldyma kelip tura qaldy. Osy ekeýiniń tuqymy bir degen oıǵa taǵy keldim.

— Qarıa, osy kók aıǵyrdy qaıdan, qashan aldyńyz?

— Eshkimnen alǵanym joq. Óz bıemniń balasy.

— Bıe ózińizdiki me? Joq, kolhozdiki me?

— Shyraǵym-aý, kolhozdiki, ózimdiki deıtin baram osy kúni, 36 jyly sonaý Merkeden kolhozǵa ózim ákelgemin. Onda bul aıǵyr qulyn bolatyn.

— Al, sonan beri munyń tuqymyn eshkimge bergen joqsyz ba?

— Maıdannan basqaǵa bergen emespin.

Bul sóz «ekeýiniń tuqymy bir, ony maıdanǵa osylardan alǵan basqa bireý jibergen bolar» degen úmitti taǵy da úzip tastady. Óıtkeni, ol qyryq tórtinshi jyly besti bolatyn. Sondyqtan: «Siz maıdanǵa jibergen attaryńyzdyń kekiline eshteńe taǵyp jibergen joqsyz ba?» — degennen basqa suraýym da qalǵan joq. Biraq munan da eshteńe shyqpady. Ol meniń bul suraýyma namystanǵandaı túr kórsetti.

— Qaraǵym, báıge atqa tumar taǵatyn burynǵynyń shaly emespin men.

— Keshirińiz, qarıa! Men ondaı oıdan aýlaqpyn. Darabaı deıtin adam óziniń atyn jazypty da, maıdanǵa jiberilgen bir attyń kekiline baılap jiberipti. Tumar emes, sol sıaqty hat edi meniń surap kele jatqanym.

— Aı, balam-aı, oı túbinde jatqan ókinishimniń otyna maı quıdyń-aý.

— Ǵafý etińiz...

— Basqasy úshin emes, osy kóktiń úıirinen ketken on jeti tulpardy atap turyp óz atymnan arnap jibermegenime osy kúnge deıin ókinýdemin. Eger de men olardy arnap jibersem, bizdiń batyrlar, jaýǵa jetken kezde: «Qartabaı úshin», — dep, semserin talaı sermeıtin edi ǵoı. Tipti, ol da ókinish emes-aý, Qartabaı úshin demese de, Qartabaıdyń Otany úshin, Qartabaıdyń halqy úshin dep, olardyń semserdi talaı sermegenin sezemin. Meniń ókinetinim: sol batyrlardyń talaıy, sóz joq, osy kúni elde júr. Al, men olardyń kim ekenin osy ýaqytqa deıin bilmeımin, tipti, máńgibaqı biletin de emespin. Eger biletin bolsam: qalaı balalar, meniń kók tulparym kóńilderińe unady ma, soǵysqa jaraı ma eken? Qandaı kemshiligi boldy, jasyrmaı aıtyńdar, men ol kemshilikti joıyp, naǵyz bizdiń zamannyń batyrlaryna laıyq etip ósiremin der edim ǵoı.

— Bizdiń zamannyń batyrlaryna qandaı tulpardyń kerek ekenin men-aq aıtyp bereıin, — dep edim, ol at soǵaryn alǵa qaraı bir sermedi de:

— Joq, shyraǵym, sen ony aıta almaısyń! — dedi.

— Nege aıta almaımyn?

— Aıta almaıtynyń sol — maǵan keregi ózim ósirgen attardyń jaıy. Men olardy jyly jerde, qum shóbine ósirdim. Al, olardyń qary qalyń ormanda, aıazy qatty dalada qandaı bolatynyn bilmeımin. Maǵan sony aıta alatyn, estigenin emes, kórgenin aıtatyn, dál Qartabaı ósirgen qara kókterdiń barlyq syryn biletin adam kerek. Eger de men solardy jibererde osy sózderdi jazyp, jalyna taǵyp jibersem, osy kúni bárin de bilip otyratyn edim ǵoı. Amal ne, kesh oılappyn. Qudaıdyń maǵan álgi seniń Darabaıyńa bergen aqyldy da bermegenin qarasańshy.

Bul Qartekeńniń úlken ókinishiniń biri ekenin osy sózderinen sezdim de, úndegenim joq. Al meni ańsatyp, qaıda ekenin tapqyzbaı júrgen Darabaı degen kisige endi bir saǵattan keıin kútpegen jerden kezdesetinimdi, Berlın túbinde ólgen kók tulpar dál osy kók aıǵyrdyń balasy ekenin men áli sezgenim joq. Áıtpese, qun alsyn, almasyn meıli, men qazaq jylqylarynyń birsypyra kemshiligi baryn aıtatyn edim, Tipti, sol ózimniń esimnen ketpeı júrgen kók tulpardyń bir kemshiligi qarǵa osal edi. Men sony aıtatyn edim. Osy oıymdy dál sezgendeı Qartekeń betime jalt qarap:

— Balam, ne oılap kelesiń? — dep edi, áńgimeniń betin joqty izdeýden barǵa burǵym kelip:

— Kárilikti oılap kelemin, — dedim.

— Qalaı, kárilik jaqsy ma eken?

— Sizdiń manaǵy bir sózińizge qaraǵanda, jaman emes sıaqty.

— Men ne dep edim?

— Qazir neshedesiz?

— Alpys segizdemin.

— Siz mana: «Ol kezdegi Qartabaı emespin», — dep, segiz jyldy bir-aq serpip tastadyńyz. Soǵan qaraǵanda, alpystan góri jetpistegi kez qyzyq pa deımin.

Ol «ras aıtasyń ba?» degendeı, betime tesile parady da, óńimnen eshteńe ańǵarmaǵan soń:

— Áı, shyraǵym-aı, oılap qarasań ózin de munan segiz jyl burynǵy qalpyńda emessiń ǵoı. Aǵat aıtsam aıyp etpe, sender burynǵy ómirdiń zaryn tartyp, ýyn tatpaǵandyqtan búgingi ómirdiń qadirin bizdeı bilmeısińder. Árbir saǵatyn desem maqtanǵan bolarmyn, men óz ámirimniń árbir jylyna kóz jiberip, oı tarazysyna salyp salmaqtap otyramyn. «Ol kezdegi Qartabaı emespin» degende munan on shaqty jyl burynǵy bir myń úsh júz elý eki qoı men júz elý tórt jylqynyń sońynda, Qartabaı atym aýyl arasynan uzap shyqpaı júrgen kúnderim esime tústi.

— Qyrqynshy jyly sondaı-aq maldaryńyz bar ma edi?

— Iá, sondaı-aq edi.

— Qazir qansha?

— Qazir sondaǵy júz elý tórt jylqymyz segiz júz tórtke, sondaǵy bir myń úsh júz elý eki qoıymyz qazir on jeti myń bir júz elýge jetti. Ol kezde ekeýiniń de ferma bastyǵy men edim. Oıdyń kózin onan ári jibersem, áke-shesheden toǵyz jasymda jetim qalyp, otyz jyl boıy qulshylyqta júrgen qasiretti kúnderimdi kóremin. Sodan, shyraǵym, bul Qartabaıdyń alpamsadaı denesi qasiret tasyn az kótergen joq, átteń, ne kerek, otyz jyl keıin týmadym.

— Onda kárilik jaqsy emes eken ǵoı.

Ol «ras aıta ma» degen oımen maǵan taǵy da qadaldy, qansha qadalsa da taǵy eshteńe ańǵara alǵan joq.

— Oı, balam-aı, kárilik qansha qadirli bolsa da qaıran jastyqqa ne jetsin, — dep kúrsinip edi, bul sózin Naǵashybek ilip áketti.

— E, onda siz jastyq shaǵyńyzdy sol zamanymen qaıtyp berse, alǵandaı ekensiz ǵoı, — dedi ol.

Qartekeń tizginin tejeı berip, oǵan jalt qarady.

— Senińshe ómirdiń eń qyzyqty kezi qaı kez?

— Jıyrma men otyzdyń arasy.

— Endeshe, sol zamannyń jıyrma men otyzyn sen-aq al! Men zamannyń bir jetpisi emes, júz jetpisine de rızamyn.

Naǵashybektiń jeńetinine kóz jetpeı qozǵalmaıtyn da ádeti bar eken. Ol osy sapar jeńetindigine kóz jetken soń qozǵalypty.

— Eger, — dedi ol qartty taǵy da shamdandyryp alar ma ekenmin degendeı qyzara kúlimdep, — jastyq shaqtaryńyz sondaı sorly bolsa, ony ne úshin kókseısizder?

— Kim kóksepti?

— Kim derińiz bar ma, «Aha-haý, jalǵan jıyrma bes eki aınalyp kelmeıdi arman» demeıtin qazaqtyń bir shalyn kórgen emespin.

Qartekeń bul jerde oılanbady. Oılanǵanda, Naǵashybekti jeńetin sózdi tabatyn edi. Sondyqtan ol: ony aıtatyn da sender degen sıaqty óktem ókim omyraýǵa salyp ketti. Al, Naǵashybektiń:

— Qaıran jastyq dep, kúrsinetin de biz be? — degen suraýyna jaýap taba almaı, tili kúrmeldi de, kúlip jiberdi. Onyń tilin kúrmegen óziniń «Qaıran jastyq» dep jańaǵy bir kúrsingeni ekenin sezdim de:

— Qarıa, osynyń jaýabyn sizdiń atyńyzdan Naǵashybekke men bersem qaıtedi? — dedim.

— Bershi, qaraǵym, aıamashy. Óz sózimniń ózime buǵaý bolyp, tilimdi baılap kele jatqanyn kórdiń be?

— Siz azyraq oılanbadyńyz. Oılansańyz: «Qaıran jastyqty» men aıtsam, zamanymnyń tarlyǵynan jastyq shaqtyń qyzyǵyn kóre almaǵandyqtan aıtamyn, al, sony erteń sen aıtar bolsań, zamanym tar boldy deı almaısyń. Sen sony osy bastan oıla da, sońyra «aha- haý, jalǵan, jıyrma bes eki aınalyp kelmeıdi arman» dep, kókimeıtin bol. Ol úshin, ómirge ilese bil. İlesý úshin, súıe bil, oqı bil, úırene bil ómirden» der edińiz.

— Naǵashybek, estip kelesin be?

— Esitip kelemin-aý, biraq advokatyńyzdyń aqysyn tóleı almaı boryshty bolasyz ba dep, qorqyp ta kelemin.

— Qoryqpaı-aq qoı, senen mal suramaımyn.

— Qartekeń jastyq shaǵynda kórgen bir qyzyǵyn aıtyp berse, at beket soǵan rıza, — dedim. Ondaǵy oıym! ol zamandaǵy jastardyń en qyzyq degeni ne ekenin bilý edi, bul arada Qartekeń meni jaltara tastap aldap ketse de, bul áńgimeden kútkenimnen estigenim artyq boldy. Omy der kezinde aıtarmyz, ázirshe qarttyń áńgimesin tyńdaıyq.

— Maqul, — dedi ol julyp alǵandaı, — mynadaı alyp denemen júrip qyzyq kórmeýim múmkin emes qoı. Men osy alpamsadaı denemdegi ǵajaıyp kúshtiń arqasynda jastyqtyń talaı qyzyǵyn kórdim, bárin de aıtyp bereıin. Munan keıingi aıtqan sózimniń bireýi jalǵan bolsa, saqalymnyń aǵyna tapsyryńdar da, tyńdaı berińder.

— Sert bermeseńiz de senemiz, aıta berińiz, — dedim.

— Joq, sert kerek. Sert bar jerde dáldik bar. Ol etken ómirdi dál túsirý úshin de kerek. Eger ár ýaqyt dál túsirip qoımasam, bul ómirdiń qadirin dál bilmeýim de múmkin, — dedi de, áldenendeı bir sýretterdi kóz aldyna keltirgendeı sál bógelip qaldy. — Ákem aty Atshabar, Atshabardyń ákesi Aıýbaı, Aıýbaıdan: Aralbaı, Narbaı, Atshabar, sol Atshabardyń balasy Umsynaı deıtin qyz ben men.

Týǵan jerim — Talastyń boıyndaǵy «Taıtóbeniń» túbi. Sol tóbe men jańaǵy ózimiz shyqqan Aqkóldiń arasy alpys-aq shaqyrym jer. Arǵy atamyz Qanaıdan maǵan deıin bizdiń tuqymnan bir adam sol Aqkóldi de kórmepti ǵoı. Netken «keń» zaman deseńshi!.. Iá, sonymen ne kerek, ol zarly zaman meni de az zarlatqan joq. Baqytsyzdyq ómirim en alǵash jetimdikten bastaldy. Toǵyz jasqa jana jetkende áke-shesheden jetim qalyp, «Taıtóbeniń» úńgirinde jalǵyz zarlap bir qaldym. Ol kezde baılar jaılaýǵa kóship ketetin edi de, Qanaıdyń tuqymy kóshýge kelip, tigýge úıi joqtyqtan jer úıshiginde qalyp, aǵash soqamen egin salatyn edi.

Qanaıdyń tuqymy ol kezde alpys úı bolatyn. Jalǵyz jetimdi asyraýǵa sol alpys úıdiń birde-bireýiniń hali kelgen joq. Ár esikti bir qaǵyp, ár bosaǵada bir túnep júr edim, bir kúni eń janashyr, jaqyn degen jeńgemniń: «Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeı óledi, ıt qurly joqsyn ba?» — degen sózin estidim.

— Ondaı adamdy jeńge demeseńiz de bolar.

— Oı, shyraǵym-aı, zaman tar kezde kóńil de tar keledi ǵoı. Biraq jeńgeıdiń sol sózi qanjardaı tıdi de, basym aýǵan jaqqa qańǵyryp kete bardym. Shirkin, týǵan jer, qıyn eken. Tastap kete almaı Talastyń ózeninen on ret ótip, on ret qaıttym. Biraq aýylǵa qaıtyp barmadym. Sońǵy ret sýyq sýǵa bir súńgidim de kete berdim.

Sonymen ne kerek, kóringennen jón surap, kóringen esikke bir jaldanyp on jyldan soń qaıta keldim. On jyldaǵy tapqanym jalǵyz taılaq. Biraq jaıaý ketip edim, túıe minip keldim, jalańash ketip edim, muzdaı kıinip keldim, ol kezde bala edim, endi jıyrmadaǵy jigitpin. On jyl boıy kórmegen elim, burynǵysynan júdemese, túlemegen eken. Saǵynyp kórgendikten be, alǵashqy kezde aǵaıyndar jyly shyraıly sıaqty edi, olaı emes eken. Olardyń ómiri qandaı yzǵarly bolsa, qabaqtary da sondaı ekenin tez sezdim. Jetim balanyń kekshil keletin ádeti ǵoı, sondyqtan ba, bilmeımin, áıteýir, maǵan aýyldaǵy Ákbar deıtin shubar moldadan basqanyn, ózi de, sózi de tikendeı kórindi. Maǵan jyly júzben qarap, jyly sóıleıtin de tek sol shubar molda. Onyń eki sóziniń biri: «Iá, jappar haq. Jetimdi jylatqan, jetimniń aqysyn jegen adamnyń kúnásyn alla keshpeıdi!» — deý bolǵan soń, men ony ózimniń qamqorshym kerip, muńymdy soǵan shaǵamyn, zarymdy soǵan aıtamyn. Keı kezde qamyǵyp: «Moldeke! Osy meniń qudaıǵa qandaı jazyǵym bar, meniń de adam bolyp, el qataryna qosylar kúnim bar ma?» — desem, ol: «Iá, jappar haq, — dep, tasbıǵyn tarsyldata túsedi de: — Allanyń aq jolymen júrseń, muratyna jetesiń, balam, bul dúnıede jetpeseń ol dúnıede jetesiń. Múmkin, sen allataǵalanyń súıgen quly shyǵarsyn, sondyqtan ol seni bul dúnıede emes, ol dúnıede jarylqaıtyn bolar» deıdi. Soqyrǵa kún men túnniń bári bir ǵoı. Onyń aýzynda alla turǵan soń qulqynynda túıem turǵanyn kórmeppin ańqaý basym, aramza mollanyń arbaýyna túskenimdi jıyrma jyldan keıin bildim.

Sonymen ne kerek, arada bir jyl ótti, Byltyrǵy taılaǵym qunan shyǵar túıe boldy. Túıem — sol mollanyń túıelerimen birge, ózim — kóringenniń esigindemin. «Bas ekeý bolmaı mal ekeý bolmaıdy» degen oımen túıemdi qalyń malǵa berip, bireýdiń qyzyn alǵaly júr edim, bir kúni moldekem shaqyryp aldy.

— Balam, aldyma kelip tizeńdi búk, — dedi de, ol ózin-ózi qylqyndyryp jaǵasynan ustaı aldy. — Iá, jappar haq, óziń keshire gór, ata-anasynyń qaryzyn ótemeı júrgen laǵynatty bala dedim, keshire gór, jasaǵan keshire gór, — dedi zarlanyp. Záremniń ketkendigi sondaı, «taqsyr-aı, men ata-anama qandaı qaryzdar ekenimdi bilmeımin ǵoı, aıtsańyzshy» dep aıaǵyn qushaqtaı aldym. Sol-aq eken, onyń jaǵasyna jarmasqan qoly birte-birte tómendep kelip, meniń mańdaıymdy syıpaı bastady. «Táýba, táýba! — dedi ol kúbirlep. — Balam, jana bildim, sen qudaıdan qorqyp, ata-anańnyń arýaǵyn syılaıdy ekensiń. Munyńa men de, qudaı da rıza. Endi sen menen estigenińdi adam balasyna aıtpasqa ant ber. Men saǵan áke-shesheńniń amanatyn aıtamyn», — dedi. Onyń qashan, qaıda, qalaı aıtylǵan amanat ekenin bilmesten men ant etip edim, ol basymdy joǵary kóterdi de:

— Ótken túni túsimde senin, áke-shesheń maǵan aıan berdi. Sen muny jan balasyna aıtýshy bolma! Sep osy ýaqytqa deıin olar úshin birde-bir quran shyǵartpapsyń? — dedi.

Onyń bul sózine sengendigim sondaı, osy sózdi dál qazir maǵan áke-sheshemniń ózderi aıtyp otyrǵandaı sezildi de:

— Taqsyr-aı, netken áýlıe edińiz! — dep, jylap jiberdim. Ol judyryqtaı jutqynshaǵyn ersili-qarsyly júgirtip bir qylqydy da:

— Men olardan seniń bireýdiń qyzyna úılengeli júrgenińdi de estidim. Osy ras pa? — dedi.

— Ras edi, taqsyr.

— Qara túıeńdi qalyn, mal úshin sol qyzdyń ákesine bermek bolǵanyńda ras pa?

— Ras edi, taqsyr..

— Endeshe, esińde bolsyn, balam. Moınyńda ata-anańnyń qaryzy turǵanda jıǵan malyn zeketsiz, alǵan áıeliń nekesiz. Zeketsiz mal da, nekesiz áıel de haram. Ata-anańnyń qaryzynan qutylmaı turyp ol ekeýine boı ursań eki dúnıede ońbaısyń. Ol týraly quranda bylaı degen, — dep, áldenendeı bir duǵany oqyp shubyrta jóneldi de, — mine, quranda osylaı deıdi. Aıtý maǵan qaryz edi. Men qaryzymnan qutyldym. Allaý aqpar! — dep, betin bir sıpady da, quranyn jaıyp, ishinen oqı bastady.

Men ne isterimdi bilmeı áli otyrmyn. Mal degende barym jalǵyz túıe, ony qalyń mal úshin qaınyma bermekshi bolyp qoıǵanmyn. Mal almaı qaınym qyzyn bermese, shubar molda ımanyn bermeıdi, bir túıeni ekeýine qalaı bólemin? Usaq malǵa aıyrbastap, ekeýine bólip berer em, ony azsynyp, ekeýiniń de almaıtyny sózsiz, endi qaıttim?

Osyndaı alasurǵan aýyr oıda uzaq otyrsam da, eshbir aqylyn taba alǵanym joq. «Aqysyn eteıin, ekeýine eki quran shyǵaryp berińiz!» — dep, moldanyń ózine jalynyp edim, ol basyn shaıqady.

— Joq, shyraǵym, meniń ári ýaqytym joq, qazir bireýdiń ákesi úshin qyryq quran shyǵaryp jatyrmyn, ári nesıege quran júrmeıdi. Ekinshiden, áke-shesheńniń arýaǵyn eki quranmen rıza etem dep oılama. Keminde jeti-jetiden on tórt quran shyǵartýyń kerek; — dedi ol.

— Sonda on tórt qurannyń quny qansha bolar eken?

— Ár quran saıyn bir qoı, ne bolmasa bir qoıdyń qumy.

— Taqsyr-aý, meniń jalǵyz túıemnen basqa malymnyń joǵyn qudaıdyń ózi de biledi ǵoı, jeti qoı úshin ony bersem de, qalǵan jeteýin ómir boıy taba almaımyn ǵoı? — dep edim, ol:

— Onda meniń jumysym joq, endi basty qatyrma, — dep, qatty yzǵarmen qolyn bir-aq sermedi.

Endi ne isterimdi bilmeı úıden shyǵyp bara jatyr edim, art jaǵymnan moldanyń: «Balam, toktaı turshy!» — degen daýsy shyqty. Jańaǵydaı emes, úni de maıda, túsi de jyly. Men nesıege qaraıtyn bolar degen úmitpen qasyna jetip baryp edim, ol qolymdy ustaı aldy da:

— Allanyń atymen ant et, ata-anańnyń qaryzynan anyq qutylǵyń kele me? — dedi.

— Anyq, taqsyrym.

Endeshe bar, túıeńdi ákel de bizdiń qoraǵa baılap qoı. Sem jańa ony jeti qoı úshin berer edim dediń ǵoı? Men seniń jetimdigińdi eskerip, on qoıdyń esebine alaıyn. Qalǵan tórt qurannyń qunyn áliń kelgen kezde tólersiń, — dedi.

Túıeni oǵan beremin degen oı esh ýaqytta kelgen emes edi. Amal bar ma? Ol kezde moldanyń sózin táńiriniń óz sózindeı kóretin basym: maqul, dedim de, úıden shyqtym.

Mine, oǵan elý jyl. Qara túıe shubar moldanyń óńeshinde kete berdi. Al onyń neshe quran shyǵarǵanyn osy ýaqytqa deıin bilmeımin.

— Qyz ne boldy? — dedim shydaı almaı.

— Qyzdyń qyzyǵy keıin, — dedi Qartekeń, — qara túıeni shubar moldanyń qorasyna baılap tastap, on basqan boıymdy bıleı almaı, nemere aǵaıdyń úıine qaraı kele jatyr edim, qaıdan, qalaı barǵanymdy bilmeımin, aýyldyń eń shetindegi qyzdyń úıine baryppyn.

— Adassańyz da betińiz jón eken.

— E, shyraǵym, eki birdeı jastyń qyzyqty ómiri bir túıeniń, tabynynda qalatyn zamanda kimder adaspady, kimder aljaspady deısiń, — dep Qartekeń aýyr kúrsindi. — Barsam, qaıyn atam esik aldynyń qaryn kúrep júr eken. Men munda qalaı kelgenimdi bilmeı, ańyryp qalyp edim, ol meni kóre sala úıine kirip ketti. E, bul meniń qara túıeni moldaǵa bergenimdi bilgen eken. Endi meni kórgisi kelmegeni ǵoı, degen oıda kete berip edim, úıden kelini júgire shyqty da:

— Kúıeýjan-aý, attan túsirip alsyn dep tursyń ba? Úıge júr, — dedi kúlimdep.

— Keketkeniń durys, al úıge júr deýine jol bolsyn? — dedim, kelinshektiń sózin onsha kek kórmeı.

— Atań ruqsat etti, uıalmaı kele bersin deıdi. Sorly baıǵus, júregiń jarylyp ketpesin, baıqa, — dep kelinshek ázilmen qaǵyta qolymnan tartyp edi, men:

— Joq, barmaımyn, — dep keıin shegindim.

— Hege? — dedi kelinshek tańdana qarap.

— Atań meni shaqyryp alyp urǵan ıtteı etkeli otyr.

— Páli, sen ol kisiniń ózińdi týǵan balasyndaı kóretinin bilmeıdi ekensiń ǵoı. Sózdi qoı da, júri Erkejan da seni kórgenshe asyq bolyp otyr, — dep, qalyńdyǵymnyń ańsap otyrǵanyn eskertse de, men keıin shegine berdim.

— Sen ol kisiniń meni balasyndaı kórse, maldy onan da jaqsy kóretinin bilmeısiń. Men bul úıge bergeli júrgen túıemdi Ákbar moldaǵa berip qoıdym.

— Ne deıdi, masqara?! — dep kelinshek shoshyp ketti. — Oǵan ne úshin berdiń?

— Áke-shesheme quran shyǵar dep berdim.

— Apyraı, ana quzǵyndy-aı, — dedi de kelinshek bireý estip qoıdy ma degendeı jalt qarady. — Onda ataıdyń Erkejandy saǵan bermeýi múmkin.

— Men de solaı bolar dep turmyn.

Ol kúıeýin mensinbeı júrgen áıel edi. Bizdiń kúıimiz onyń da qaıǵysyn qozǵap jiberdi me bilmeımin:

— Qudaı-aı, áıelderdi osynsha sorly etip nesine Barattyń eken? — dep jylap jiberdi.

Bul kezde ózimniń baqytsyzdyǵymdy oılap, men de İshteı qan jylap tur edim. Qansha oılansam da qalyńdyǵymdy tastap, tiri kete alatyn emespin. Ol úshin bireýden ólýge de, ıa bireýdi óltirýge de ázir sıaqtymyn. Tek qyzdyń betin bilýim kerek. Eger qyz kónse, ómir boıy qashqyn bolyp etýge de barmyn. Biraq áke-shesheniń rızalyǵynsyz ketý degen eldiń saltynda, zamannyń zańynda joq. Sol salttan qyz shyǵa ala ma, sol zańdy qyz buza ala ma? Oǵan kózim jetpeıdi. Ony ertip alyp, bir jaqqa qashqannan basqa jol taǵy joq. Osy jaıdy aıtyp, kelinshekten aramyzǵa dáneker bolýyn tiledim de, qyzdy shaqyrta jiberdim. Ondaǵy oıym: qyz úı-ishiniń ańdýyna túskennen keıin, menimen kezdese almas, onan da ákesi túıeniń habaryn estimes buryn qashýdyń jaıyn kelisip qoıý edi. Ol úmitim de dalaǵa ketti.

— Nemene, qyz kónbedi me?

Kelinshektiń ketkenine biraz ýaqyt boldy. Qyz áli joq. Kúnniń burqyraǵan boranyna qaramastan, qyzǵa aıtar sózimdi ishteı saılap, esik aldynda áli turmyn. Áli keledi, qyz joq. Birese: «qyz áke-shesheniń rızalyǵynsyz eshqaıda ketpeımin dese qaıttim?» degen kúdikti oıǵa batamyn. Birese: joq, ol meni súıetin. Súıgen júrek bir túıeniń tabanynda qalý múmkin emes, dep úmittenemin. Osyndaı deldalda, keń dúnıeden bir jutym dem taba almaǵandaı, keýdem qysylyp tur edi, qyzdyń ákesi shyǵa keldi.

— Eı, túıeńmen qosa joǵalmaı bu jerde nege tursyn? Joǵal, kózime kórinbeı! — dep tura umtyldy. Ol tipti, aıbar kórsetip qana qoıǵan joq, kele salyp salyp jiberdi. Men taıaǵyn julyp alyp, laqtyryp jiberdim de, úndemesten kete berdim. Endigi óshigip kele jatqanym janaǵy kezi dos, kóńili qas kelinshek. Biraq ol beıshara jazyqsyz eken. Onyń bir óz kúıeýi bolatyn. Biz esik aldynda sóılesip turǵanda, sol shirik qoranyń ishinde turyp sózimizdiń bárin estipti. Talaı shirikti kórgen edim, dál óz áıelin ózi ańdıtyn sondaı ózdi kórgen emespin.

— Sonymen, qyz ne bolady? — dedim shydamsyzdanyp.

— Úsh kúnnen keıin jeńgesi arqyly qyzdan habar aldym. Ol sertim sert, ólsem birge ólemin, tek jaz shyqsyn, oǵan deıin ekeýmizge kıim ázirleı bersin depti.

— Osy kúngi áıelińiz sol kisi me?

— Joq, ol beıshara erte ólip ketti. Sonymen ne kerek, sol kúnnen bastap qashýdyń jabdyǵyna kiristim. Kıim alý úshin aqsha kerek, al mende nyspy joq. Sekseýil jaǵyp, kómir satýdan basqa kásip taǵy joq. Onyń ózi de ınemen qudyq qazǵandaı bir azap. Qys boıy azaptanyp júrip azdaǵan aqsha taptym da, oǵan bir qabat kıim aldym.

Alty aı ańsatqan jaz da jetti. Jaz shyǵysymen sertimizge biz de jetip, bir kúni túnde Áýlıeataǵa qarap (osy kúngi Jambyl qalasy) elsiz dalamen jaıaý qashyp berdik. Kózge túspes úshin, kúndiz jatyp, túnde júrýmen arada tórt kún ótti. Túnniń qysqalyǵynan júrisimiz ónbeı, jolǵa alǵan azyǵymyz taýsyldy. Endigi azyǵymyz da, jol kórseter temirqazyǵymyz da Talastyń ózeni. Baratyn qalamyz sol ózenniń boıynda ekenin kórmesem de bilemin. Biraq qansha jer ekenin, áli de qansha jer júretinimizdi bilmeımin. Sonymen ne kerek, osy kúngi bes saǵattyq jerge bes kúnde ázer jettik. Onda meniń qaıbir salqyn úı, salýly tósegim ázir tur? Kúni boıy kezip júrip, bireýdiń qysta sıyr qamaıtyn saraıyn ýaqytsha jaldan aldym. Endi kásip izdeýim kerek, ol qaıda? Qalaı tabý kerek? «Mendigerlikten» basqa onyń joly joq.

— «Mendigerlik» degenińiz ne?

— «Mendigerlik» dep bazarda otyratyn jumyssyzdardy aıtady eken. Basqasha aıtqanda jumysqa dilgerlerdi aıtady, ony basqaraq aıtady eken, men tórkini dilgerlikten shyqqan sóz bolǵan soń «mendilger» atap kettim. Sonymen erte barsam erte ótermin, elden buryn baraıyn degen oımen tan atar atpastan kóshege shyqsam, ana jerde, myna jerde de: «Mendilger, jaldap alatyn kim bar?» — dep, aıǵaılap kele jatqandar. Ondaılar ár kósheden shyǵyp, bara-bara kóbeıe bastady. Bárinin de aıtatyny sol sóz. Birazdan - keıin solardyń «ánine» qosylyp, aıǵaıǵa men de bastym. Sol: «Mendilger, jaldap alatyn kim bar?» dep aıǵaılaýmen júrip bazarǵa barsam, ózim sıaqtylardyń eki júzdeı tóbe basyna jınalyp qalypty. Olardan basqa qybyr etken jan joq, bazarǵa eń erte keletin mal satýshylar da endi-endi kele jatyr.

Tóbe basyndaǵylar gýildesip, áldenege daýlasyp jatqandaı edi, nege ekenin bilmeımin, men jaqyndaı bergen kezde bári jym boldy. Sálem berip edim, eki-aq adam úp qatty. Onyń bireýi: «E, bul da bolsa bizdiń sorymyz ǵoı», — dep kúrsindi de, bir eńgezerdeı:

— Áı, mástek, esekshe baqyrmaı aýlaq ket. Bar, «mendilger» bolsań basqa jerge baryp otyr, — dedi. Onyń kishilik etip bergen sálemimdi las sózben qorlaǵany janyma batyp ketti de, qasyna jetip bardym.

— Ne deısiń?

— Solaı deımin, al qaıtesiń? — dep, ol da taısalmastan atyp turdy. Endi baıqadym, onyń kózderi birine-biri qarap turatyn shapyrash eken. Sol kemtarlyǵyn kórgen soń ashýym qaıtyp, tastaı túıile qalǵan judyryǵym jazylyp ketti. Biraq. aýzyma kelip qalǵan sózdi irke almaı:

— Solaı degeniń úshin bir kózińdi bir kózińe qosaıyn dep edim, aıap turmyn, — dedim.

Sony aıtýym-aq muń eken, kózi burynǵysynan da beter shapyrashtanyp ketti de, ol jaǵamnan ala tústi.

— Qarańdy óshiresiń be, joq pa?

— Bul jerge kelgen adam qarasyn óshiretin bolsa, buryn kelgen sen óshir aldymen.

Súıtkenshe bolǵan joq, qaba saqaldy bir adam atyp turdy.

— Jigitter, osy ekeýiniń ne úshin tóbeleskeli turǵanyn bilesińder me? — dep, ol aıǵaılap edi:

— Joq, bilmeımiz, bilmeımiz! — dep, bári de shý ete tústi.

— Bilmeseńder, turyndar. Mundaı peıili tar ońbaǵandardy soıý kerek. Ásirese, myna shapyrashty.. Tek judyryqpen, shapalaqpen, — dedi de, bizge jetip keldi. — Qane, ekeýiń tatýlasasyńdar ma, joq, soıylasyńdar ma?

Baıqaıym, túrleri tóbeles izdep tur.

— Aǵataı-aý, meniń jazyqsyz ekenimdi ózińiz de kórip tursyz ǵoı, — dedim shapyrashtyń qolynan bosaǵan jaǵamdy endi ózim ustaı alyp.

— Joq, sen de jazyqtysyń. Jazyǵyń sol atamyz qazaqtyń «bir kún qarny ashqan kisiden qyryq kúnge deıin aqyl surama» degen ósıetin bilmegendigiń. Sen sony bilmeıtindikten, ózin neshe kúnnen beri alýshy taba almaı, qarny ashyp, qaljyrap otyrǵan adamnyń bir aýyz sózin kótermediń. Ekinshiden: ol seniń jasy úlken aǵań edi, aǵańdy syılaı bilmediń. Mine, seniń jazyǵyń.

— Aǵańdy syılaı bilmediń degenińiz durys. Al, aqyly basynda emes, qarnyndaǵy adam úshin aıyptaýyńyz teris, — dedim.

— Nemene, sonda atalarymyz ony bilmeı aıtqan ba?

— Ony aıtqan atalarymyz emes, qarnynan as ketse, basynan aqyly ketetin osy sıaqty qulqynnyń quldary.

Meniń bul sózime basqalar kúlse de shapyrash pen qaba saqaldy kúlgen joq. Osymen janjal bitkendeı bolǵan soń, men eń shetterine baryp otyr edim, jańaǵy qaba saqaldy qasyma keldi de:

— Shyraǵym, sen búginshe bul jerden ketesiń, — dedi.

— Nege? — dedim men tandana qarap.

— Óziń jańaǵy shapyrashty tanısyń ba?

— Joq, ómirde kórgen adamym emes.

— Al, onyń ómirde kórmegen senimen ne úshin óshteskenin bilesiń be?

— Joq.

— Mine, sen bilmeısiń, sondyqtan sen meniń sózimdi tyńda. Bul otyrǵandardyń ishinde ózinen zory bolmaǵan soń ol eldiń eń aldymen ótemin dep neshe kúnnen beri qarny ash bolsa da, kóńili toq edi. Búgin ózinen zor sen kele qalǵan soń, onyń sol úmiti úzilip qaldy. Bireýdiń rızyǵyn tartyp alýmen ońbaısyń, sezdi qoı da bar.

— Men eshkimniń rızyǵyn tartyp alǵaly otyrǵanym joq.

— Tartyp alǵan emeı nemene, eger de alýshy búgin ǵana kelgen seni áketse? Sen turǵanda bizdi kim almaq? Bul baılar degenniń aqshasy kóp bolǵanymen aqyly joq. Kúshtiń boıǵa qaramaıtynyn bilmeıdi.

— Nemene, alýshylar sondaı-aq az ba?

— Az ǵana emes, joq. Sońǵy bes kúnnen beri bir de alýshy kelgen joq. Oılanshy óziń, neshe kúnnen bergi kúnge kúıip, zaryǵyp otyrǵan bizder qala beremiz de, sen kele sala ótip ketesiń. Bul baryp turǵan qıanat emes pe? Tym bolmasa biz kórgen kúıdi sen de bir kún kórseńshi.

— Jaraıdy, aqsaqal, óligi ketsem de shydadym, — dep, men kete berip edim, qaba saqaldy etegimnen ustaı aldy.

— Seniń jumys isteıtin aspaptaryń qaıda? — dedi ol.

— Aspapty baıdyń ózi bermeı me?

— Joq, shyraǵym, olar kúshtiń boıǵa qaramaıtynyn bilmese de, bermeýdiń jaıyn jaqsy biledi. Ondaılyq aqyly bar. Sondyqtan olar saǵan bas barmaǵyn da bermeıdi. Mine, óziń qara, qur qol otyrǵan bireýimiz joq.

Men endi baıqadym, shynynda, qur qol otyrǵan bireýi joq eken. Tipti, keıbireýleriniń qolynda balta, ketpen sıaqty aspaptardyń bes-altaýy birden otyr. Árkim óz shamasyna, ez ebine qaraı qarýlanǵan, árkimniń qolynda ár túrli aspap.

— Muny qaıdan alýǵa bolady? — dedim ózimniń búgin ótpeıtindigimdi endi sezip.

— Dúkenderden satyp alasyń.

— Ony satyp alatyn aqshany qaıdan alamyn?

— Shyraǵym-aý, ózińniń esiń durys pa? Baltanyń quny úsh som, eger úsh som aqshań bolmasa, kúnge kúımeı úıińe qaıt, — dedi de, qaba saqaldy turyp ketti.

Oılap qarasam, onyń aqyly durys sıaqty. Biraq kúnnen qashyp úıge barǵanda ne bitirem, úsh somdy maǵan úıde kim beredi?.. Qansha oılansam da sol úsh somnyń jolyn taba almaı, endi ne isterimdi de bilmeı tur edim, dúken jaqtan shyǵyp qoıǵa qaraı júgirip bara jatqan bir qasapshynyń belindegi eski baltaǵa kózim tústi. Jaǵalap otyryp, ár qoıdyń beldemesine qolyn bir salyp qalyp júrgen sol qasapshynyń qasyna bardym. Ondaǵy oıym qaltamda eki som aqsham bar, sol eki somǵa qasapshynyń eski baltasyn alý edi. Biraq onan eshteńe shyqpady. Adam alýshylar joq bolǵanymen, qoı alýshylar kóp eken. Túgimen jutatyndaı jutynyp, ash qasqyrdaı jalaqtaǵan qasapshylar qoılardy top-tobymen áketip jatyr. Men solardyń qoıdy kórgende qasqyr kózdenip ketetinderine qaıran qalyp tur edim, keıingi jaqtan «mendilgerlerdiń» shýyldaǵan daýystary estildi.

— A, qudaı, bere gór. Áshir myrza kele jatyr.

— Joq, ol emes.

— Tap ózi, anaý byltyrǵy alǵan toqaly.

— Ol bolsa toqalynyń betine qaraı kórmeńder.

— Qarasa qaıtedi?

— Taıaq jeısiń de, úıińe qaıtasyń.

— Toqalynyń betinde perdesi bar emes pe?

— Bar bolsa da qaramańdar.

— Ózi sulý bolý kerek, júrisiniń sulýyn qarashy!

— Óshir únińdi!

— Baıqa, áıeliniń aıaǵyna qaraımyn dep basyńa taıaq tıip júrmesin!

Qala jaqtan eki adam kele jatyr. Onyń bireýi — mes qaryn, quj moıyn, býryl saqaldy, qara kisi. Ekinshisi — betinde perdesi bar, názik deneli kishkentaı áıel. «Mendilgerlerdin» aıtyp otyrǵany osylar. Sirá, olar maljandy adamdar bolý kerek, at-arbany oıdaǵy bir úıdik, kóleńkesine toqtatypty da, ózderi jaıaý keledi. Tóbege órlegen saıyn mes qarynnyń basy ishine kirip ketkendeı kújireıgen shúıdesi ǵana kórindi de, yńq-yńq etken dybysy estile bastady. Betin «Mendilgerlerge» qaraı burǵan soń, meniń olarda jumysym bolǵan joq. Ber jaǵynan baryp manaǵy shapyrashtyń alýshy kelgen kezdegi túrin bir kórgim kelip edi, aıadym da barmadym. Jas toqaldyń kóz tartatyn denesine kózim tússe de, kóńilim baltaly qasapshyǵa aýyp ketti. Ol bir qora qoıdan tórt qoıdy tandap alyp, mal ıesimen qol soǵysa bastaǵan eken. Alaqandary sart etken kezde «otyz tıyn», «qyryq tıyn» desip tańdaılary taq ete túsedi. Baıqap turmyn, alaqandar bes ret shart etti de, tańdaılar bes ret taq etti. Qasapshynyń on tıyn úshin osynsha úzdigýine shoshynyp:

— Mynanyń túri jaman eken, baltasyn arzan sata qoımas, — dedim ishimnen. Aqyrynda ekeýi kelisip edi, qasapshynyń eki somy jetpeı qaldy. Ol jetim qozydaı árkimge bir telmeńdep zyr qaqty. Biraq eshkim qaryz berer emes. Qalǵan dáýletim eki somnyń ıgiligin endi kóretin bolarmyn, mynanyń qysylyp turǵan kezin paıdalanyp qalaıyn degen oımen qaltama qol sala bastap em, ol jetip keldi de:

— Baýyrym, bir-eki som bere turshy, qazir et satylǵasyn bereıin, — dedi.

— Baltańyzdy berseńiz bereıin.

Ol eki sózge kelmesten belinen baltany sýyryp aldy da:

— Má, segiz som ákel, — dedi.

— Nansańyz osy eki somnan basqa túk pulym joq. Ózi eski balta kórinedi ǵoı, osyny alyńyz da berińiz.

— Joq, shyraǵym, mundaı balta bul sháhárde joq. Myna bir kóp paıdadan qalatyn bolǵan soń ǵana berip turmyn. Áıtpese, uńǵysyna deıin asyl baltany on somǵa da bermes em. Eger aqshań joq bolsa, men eki somyńa eseptep eki kún toıatyn et bereıin, ákel endi, quny jetti ǵoı, — dep, ol qolyn sozyp edi, men:

— Mundaı aqsha bul sháhárde de joq. Qaǵazyna deıin altyn aqshany qysylmasam men de bir baltaǵa bermes edim, — dedim de, aqshany qaltama salyp qoıdym. Ol mańdaıynan sorǵalaǵan ashshy terin sybanýly bilegimen bir sypyryp tastap, aqshany qaıdan tabaryn bilmeı alaqtap tur edi, kózi «mendilgerlerdi» aınaldyra qarap, tańdap júrgen jańaǵy mes qarynǵa tústi de tura júgirdi.

Meniń onda endi jumysym bolǵan joq. Osy adam saýdasy men mal saýdasyna qaraýdan basqa isteıtin kásibim de joq. Qoılar top-tobymen ótkende, bizdiń bireýimizdiń etpeı qalǵanymyzǵa nazalanyp tur edim, jańaǵy qasapshynyń:

— Saǵan balta ne úshin kerek? — degen daýsy sańq etkizdi. Jalt qarasam, ol jańaǵy tórt qoıdy ákete almaı, myqshyńdap tur eken.

— «Mendilgerlik» isteıin dep edim, soǵan kerekti aspaptar satyp alýǵa aqsham bolmaı tur.

— Alatyn kisi tabyldy ma?

— Joq, aldymen qural satyp alý kerek kórinedi.

— Oıboı, aqymaq baýyrym-aı, manadan beri sony aıtsań bolmaı ma? Men saǵan barlyq aspapty ózi beretin baıdy tabaıyn, sen ol úshin myna qoılardy dúkenge jetkizip ber.

— Aldymen sol baıdy taýyp berińiz, sonan soń aparaıyn, — dedim aldap tur degen oımen. Joq, ol aldamaǵan eken, qoıdy maǵan ustata saldy da júgirip baryp jańaǵy mes qaryndy beri alyp shyqty.

— Myrza, men sizge bir dáý jigit taptym. Eki kezi bar demeseńiz, naǵyz dáýdiń ózi. Men qoıdyń aryq-semizin qandaı bilsem, jigitterdiń áldi-álsizin de sondaı bilemin. Sóz joq, ol bir ózi on kisiniń jumysyn isteı alatyn adam. Jalǵyz-aq onyń eshqandaı aspaby joq kórinedi. Oǵan úıińizdegi eski ketpen-baltalardyń bir-ekeýin beresiz de, eńbek aqysynan ustap qalasyz ǵoı. Ózińiz oılańyzshy, meniń esebim qaı jaǵynan bolsa da durys shyǵyp tur.

Olar aýlaqta tursa da men barlyq sózin estip turmyn. Mes qarynnyń:

— Ol qaıda? — degen qýanyshty daýsyn da estidim.

— Áne, ana tur.

— Áı, beri kel, — dep, mes qaryn qolyn bulǵap edi, meniń qýanǵanym sondaı, qasapshynyń qoıyn tastaı júgirdim. Ol qoılar kóp qoıdyń ishine qosylyp ketti. Sol úshin qasapshy meni sybap baqyryp barady. Men ony da elegenim joq, júgirip baryp mes qarynnyń aldyna tura qaldym. Ol bas-aıaǵyma kózin bir júgirtip etti de:

— Boıdaqsyń ǵoı, á? — dedi surlanyp.

— Joq myrza, kelinshegim bar, — dep edim, onyń surlanǵan óńi jadyrap sala berdi. Bul qubylysta nendeı syr baryn keıin sezdim.

— Bilegińdi, kórsetshi... O, myqty bolǵandaı ekensiń. Qane, mynalardyń qataryna otyr, joq, ol jerge otyrma, myna shapyrashtyń qasyna otyr.

Ol buıyrǵan soń amal bar ma, mana ózimmen janjaldasqan shapyrashtyń oń tizesin basa otyra kettim. Mes qaryn birese aldymyzdan, birese jelkemizden kelip qarady da:

— Jigit, menen bir jylyńa qansha suraısyń? — dedi.

— Qudaı bilsin, ózińiz bilińiz, — dedim men óz qunymnyń qanshama ekenin bile almaı.

— Basqalarǵa otyz som berýshi edim, saǵan qyryq som bereıin. Biraq sen jumysty basqalardan artyq isteıtin bolasyń.

— Basqalardan on som artyq berseńiz, artyq isteıin.

Osy arada shapyrashtyń kesiri bir tıe jazdady. Ol ornynan atyp turdy da:

— Qurmetti myrza, men sizdeı mártebeli kisiniń otyz bes somyna da rızamyn, meni alyńyz, myrza! — dep, aıaǵyna jyǵyla ketip edi, mes qaryn oılanyp qaldy.

— Otyz bes som deısiń be? Toqta, sen mynadan qartańsyń ǵoı, otyz som al da, razy bol.

— Razymyn, myrza, otyz somǵa da razymyn.

— Onda jas jigit, saǵan ruqsat, — dep, mes qaryn maǵan tumsyǵyn kórsetti. Men dál bir basyma qonǵan baqyttan aırylyp qalǵandaı kúıinip otyr edim, baǵyma jas toqaldyń sol sátte kele qalǵany.

— Myrza, men barlyq dúkendi aralap on eki túrli nárse aldym. Al siz bolsańyz áli bir de malaı almaı kúnge kúıip júrsiz, ha-ha-ha! Qaıtatyn ýaqyt boldy ǵoı, — dedi nazdanyp.

— Maǵan myna bireýi unap tur, sen de kórshi, ózi kúshti, ózi arzan.

— Astaǵpyralda, — dedi áıel shapyrashtyń kózinen shoshyp ketip, — aýlaq, aýlaq, áket myna pálendi, qudaı-aı, saqtaı gór, túsime kirer me eken...

Shapyrashtyń ne oılaǵanyn bilmeımin, áıteýir, toqaldyń myna sózi zyǵyrymdy qaınatyp jiberdi. Biraq, átteń zaman-aı dep, kijingennen basqa dármen mende de joq.

Mes qarynda es joq, ol toqalynyń shoshynǵanynan ózi shoshyp, bir qolymen áıelin qushaqtap júr.

— A, a... Onda qoıaıyn janym, qoıaıyn, — deıdi qalbalaqtap. — Tastadym ony. Myna bir jigitti unatyp edim, qymbattaý bolyp turǵany.

— Qaı jigit?

— Myna bir jigit, — dep, mes qaryn meni nusqap edi, toqal qadala qarap az turdy da:

— Bul ne úshin qymbat? Qansha suraısyń? — dedi.

Toqalynyń meni unatyp turǵanyn sezip qaldy ma qalaı, mes qaryn:

— Elde joq baǵany suraıdy, — dep aıtqysy kelmedi.

— Elde joq bolǵanda qansha? Júz som suraı ma? — dep, toqal da qadalyp bolmady.

— Joǵa.

— Joǵa bolsa qansha?

— Qyryq...

— Onda osyny al, basqany alma, — dedi de, toqal arbasyna qaraı júrip ketti. Sirá, tizgini sonyń qolynda bolý kerek, mes qaryn bir yńq etti de, meni ertip ala jóneledi. Art jaqtan manaǵy qaba saqaldynyń:

— Jigitter, adal adamǵa qashan da joldyń ashyq ekenin kórdińder me, — degen daýsyn esitip men bir jaǵynan ózimniń adal kóringenime, ekinshi jaǵynan kásip tapqanyma qýanyp nasattanyp kettim.

Biraq osy arada taǵy bir keselge ushyraı jazdadym: Biz arbaǵa endi otyra bergen kezimizde art jaǵymyzdan jańaǵy qasapshynyń bajyldaǵan daýsy shyqty. Jalt qarasam, ol bizge qaraı júgirip keledi eken. Sirá, bireýlermen tóbelesken bolý kerek, jaǵasy dal-dal. Kimdi ekeni belgisiz, áıteýir, bireýdi sybap keledi.

— Tús, qyzyltalaq, tús janyń baryńda. Sol qoılar úshin seni baýyzdamasam ba! — dep, ol kele sala meni qoıyp-qoıyp jiberdi. Eger de toqaldyń túrtpekteýimen mes qaryn aqyrmasa, ol meni baýyzdamasa da tómpeshteı beretin.

— Eı, qý taban, seni jyn qaǵyp ketken be? Meniń kisimde neń bar? — dep edi, qasapshy meni tastaı salyp, atshy men toqaldyń aralyǵynda otyrǵan mes qarynnyń tizesin baryp qushaqtaı aldy.

— Myrza, qudaı úshin, myna qyzyltalaqtyń kózin qurtyńyz, ótinemin, qurtyńyz. Bul ońbaǵan meniń satyp alǵan qoılarymdy eldiń qoıyna qosyp jiberip, analar óz qoıymdy bermeı jatyr, qudaı úshin sony alyp berińiz.

— Olar qoıyndy nege bermeıdi?

— Seniń qoıyń ol emes, mynaý dep, qaıdaǵy bir aryq qoılardy kórsetedi.

— E, aryq, qoıyń úshin semiz qoı alǵyń kep júrgeni óziń de, Bar, ondaı daýyń bolsa, sotqa bar.

Qasapshynyń sotqa barar túri joq, bar áli keletini men. Biraq maǵan da endi áli kelmeı qaldy. Ol: «Áı qyztalaq-aı», — dep, taǵy umtyla bergen kezde, men arbanyń ústinde otyrǵan boıymmen kindik tusynan teýip jiberip, shalqasynan túsirdim.

Toqal bir myrs etti de:

— Shóldep kettim, aıdat! — dedi baıyna qarap.

Biz júrip kettik, qasapshy meni sybap qala berd!.

Mine, shyraqtarym, meniń jas kezimde kórgen qyzyqtarym. Qyryqtyń qyrqasyna shyqqansha men mundaı «qyzyqtardyń» talaıyn kórdim. Qaıran Jastyq shaqty men osylaı ótkizdim. Ony qyzyq deısinder me, joq álde qyrsyq deısińder me, erik ózderińde.

— Al toqalmen aralaryńyzda da eshqandaı qyzyq bolǵan joq pa?

— Oı, shyraǵym-aı, ol saıqaldyń qasiretin de az tartqanym joq-aý men.

— Qalaısha, ol sizdi súıetin sıaqty edi ǵoı?

— Ony sen surama da, men aıtpaıyn, — dedi aýyr kúrsinip.

— Ony sen surama, men aıtpaıyn...

Men suraıtyn edim de ol aıtatyn edi, oıymyz basqaǵa aýyp ketti de, áńgimemiz úzilip qaldy.

Qarsy aldymyzda bir beles jatqan-dy. Sol belestiń tómengi tusynan burq etip qalyń shan, shyqty. Bul kezde jel tyna qalǵan edi. Talaıdan beri jaýyn kórmeı, keýip jatqan shel topyraǵy saǵymdaı buldyrap aspanǵa kóterilgen eken, Qartekeńniń kózin tartyp, kóńilin aýdaryp áketti.

— Balalar, anany adam deýge beti teris, quıyn bolar, o? — dedi ol, kezine ózi sene almaı.

— Iá, quıyn ǵoı, — dedi Eraly.

— Joq, quıyn emes, — dep, Naǵashybek talasa ketti, — shapqan attyń shańy, ózi bireý, ekeý, úsheý, joq ekeý...

Bul kezde jańaǵy bizdiń quıyn degenimiz birte-birte qoıýlanyp, sozyla túsken edi. Naǵashybektiń eki jerden túıdektelgen shańǵa qarap aıtqan mejesi durys eken. Shýmaqtalǵan shań sozylǵan boıymen bizdiń aldyńǵy tusymyzǵa kelgende baran atty eki adam kórine ketti. Olar bizge burylmastan, ońtústik jaqta turǵan ıesiz taýlarǵa qaraı aǵyzyp ete shyǵyp edi:

— Apyr-aý, anaý bireýi bizdiń kúreń aıǵyr ǵoı. Jylqyǵa qasqyr tıgen eken ǵoı, — dedi de, Qartekeń shaba jóneldi. Onyń sońynan Eraly da ketti.

Qartekeńniń bar sózine sensem de, eki túrli sebeppen, dál osy sózine sengenim joq, birinshiden, biz olardy kemi bes shaqyrymdaı jerden kórdik. Ekinshiden, ekeýiniń de aty baran. Jylqynyń baranǵa qosylatyn on shaqty túri bar. Sonsha jerden onyń eshqaısysyn da aıyrý múmkin emes. Ásirese, kúreń men jırendi, tory men kerdi aıyrý múmkin emes. Bul oıymdy Naǵashybekke aıtyp edim, Qartekeńniń jalǵan aıtpaıtynyna sense de, Osy sózine ol da sengen joq. Jylqyny túsinen ǵana emes, júrisinen, ásirese, aıaq tastasynan tanýǵa bolatynyn ekeýmiz de bilmeppiz.

— Qartekeń keshegi qasqyrda ketken kegin búgin qaıtarady. Alystan bolsa da qyzyǵyn kórsek qaıtedi? — degen Naǵashybektiń nıetin men de teris kórmeı, júgirte jónelip beleńge shyǵyp edik, olar uzap ketken eken. Tek ońtústik jaqtyń ár tusynan shań burq-burq etedi.

Tómende qalyn jylqy jatyr. Sirá, Qartekeńniń jańaǵy kúdigi durys bolý kerek, jylqylar qasqyr tıgendeı shoǵyrlanyp qalypty. Bul bir Talas ózenine tómen sozylyp jatqan bekter eken. Sol bekterdiń ózen jaq jıegine jylqyshylardyń kıgiz úıleri tigilgen. Ár otardyń úıleri or jerde bolǵanymen, isher sýy bir jerde ekeni qorajaı qonysynan kórinip tur. Biz attyń basyn qudyqqa jaqynyraq turǵan ortadaǵy boz úıge qaraı burdyq.

Aldymyzda dańqty Talas ólkesi jatyr. Kóńil, shirkin, qandaı názik, manadan beri sýsyz sheldi kezip kelgendikten be, Talastyń keń alqaby bizge Alataýdyń almaly saıasyndaı kórinip ketti. Átteń, kezi kelmeı jatyr, kezi jetse, segiz aı boıy máýelep turatyn jemisti elimiz osy ólkede de esirer edi degen oımen kózdi alysqa jiberdim.

Kóz ushynda Moıynqumnyń Kókshequm atalatyn bergi bólegi munartyp tur. Sol qum men ózim kele jatqan osy jıektiń arasy jıyrma, jıyrma bes kılometrdeı bar. Qushaǵyn osynsha keń jaıyp jatqan Talas alqaby meniń bir kózdegen - jerim. Qazirgi kezde gúli solyn qalsa da, qashan qar kelip basqansha, kórkin kúzge berer emes. Onyń kúre tamyry sekildenip Talastyń ózeni jatyr. Bul da meniń nysanamda. Ózin Qyrǵyz benen Qazaqtyń yrysy kóretin Alataýdyń bul tentek darıasyn osy tustan bir baılasam...

Sol ózenniń boıyndaǵy ondaǵan kolhozdyń sáýletti qalasyna jaqyndaǵan saıyn keleshekten kútkenderim jaqyndap kele jatqandaı sezinem. Aq kirishpen sylanǵan ádemi úıler batar kúnmen básekeleskendeı kózdi ózine tartyp aldy. Keıbir kolhozdyń shańqan úıleri záýlim aǵashtardyń arasynan ózińe urlana qaraǵan keıbir sulýdyń kózin elestetedi. Aǵashtyń kórki japyraq bolsa, qalanyń kórki aǵash ekenin osy kórinisten de sózine túsesiń. Ásirese dál ortadaǵy «Birlik» kolhozy men oǵan jalǵas «Bostandyq» kolhozynyń jemis aǵashtary bul ólkeniń kelesheginen úlken úmit kútkizgendeı.

Batys jaqta jalǵyz turǵan qoqyr shoqymyn kóleńkesi ózenniń ústinen kókteı etip, kósheniń qumyna qaraı eńkeıip barady. Keshki aýyldyń ejelgi kórki shýdalana kóterilgen kók ala tútin qazan baılyǵyn kórsetkisi kelgendeı kesek-kesegimen býdaqtap, surǵylt aspandy qushyp jatqan sekildenedi.

— Tútinniń de sulý kórinetin shaǵy bolady eken-aý! Qarashy, dosym! Kólbeı ushqan kók tútinniń jelsiz tynyq qońyr keshke ádemi óń berip turǵanyn, — dep edim, Naǵashybek dál bir sony ómir boıy oılaýmen sharshaǵandaı aýyr bir kúrsindi de:

— Jarasqan edi ǵoı. Bizdiń zamannyń kóshine jarasatyn sulýlyq bar zamannyń, bar eldiń kóshine jarasa beretin tútin emes, Ilıchtiń shamy ǵoı. Ásirese osyndaı alys túkpirde jatqan aýyldardyń keshi úshin onan asqan sulýlyq bola qoımas edi.

— Iá, dármeni azdardyń armany qashanda úlken, — dep edim, ol meniń bul sózime shamdanyp qaldy.

— Dármeni azyńyz qalaı?

— Senderden eki ese kedeı Eńbekshi qazaq aýdanynda Ilıchtiń shamy janbaıtyn bir úı joq. Al ondaı sham senderdiń keńselerińde de joq. Oǵan kinály kim?

— Kiná aıtysyp qaıtemiz. Eger kinálasar bolsaq, men jeńemin de, siz jeńilesiz ǵoı, — dedi ol ózi kúlmese de kózi kúlimdep.

— Keýde shirkin-aı, á?

Ol meniń bul sózimdi «ór keýde» mánisimen túsinse de kóńiline kidi alǵan joq, tamaǵyn bir kenep aldy da, sóıleı jóneldi.

— Meni dál búgin sizge ertip Talastyń boıyna ákele jatqan da sol keýde. Qarańyz, — dep, atsoǵaryn alǵa qaraı kóterdi. — Aldyńyzda sonaý Qyrǵyzdyń Alataýynan qulaı aǵyp, yrzyǵyn eki elge birdeı shashyp Talastyń ózeni jatyr. Sol ózenge sizderdiń oı bólmegendikterińizden osy ýaqytqa deıin atam zamanǵy maı shamnan áli qutylǵanymyz joq. Osyǵan kinály kim, biz be, joq sizder me?

— Ózgeden kiná izdegenshe soǵan jeter joldy izdeý kerek edi ǵoı.

— Biz kepten beri izdenýdemiz. Biraq Talastyń bizge jetetin sýynyn, álsizdigi bizdi álsiretip tur. Toqtańyz, men aıtyp bolaıyn. Talastyń sýyn joǵarǵy jaqtaǵy elder bólip-bólip áketedi de, bizge jetken az sýy jazdygúni tartylyp qalady. Ásirese, bizdiń elektr stansıasyn salamyz dep júrgen jerimizde sý qalmaıdy. Sondyqtan eń aldymen ózenge bóget salý kerek. Qazir sol bógetti salýǵa kirisip jatyrmyz. Al, endi keshe osy aýdannyń jeri men sýyn zertteýge siz bastaǵan úlken ekspedısıa keletinin estigennen beri maǵan mynandaı bir oı kelip júr.

— Qandaı?

Toqtańyz, men sizge bárin de aıtyp bergeli kelemin. Myna Talastyń sýy osydan elý kılometr jerdegi Úsharaldyń tusyna jete bere qumǵa sińip joq bolady. Kóktemde kóldeı shalqyp jatqan sýdan kók tıyndyq paı da kórmeımiz. Ózińiz oılańyzshy, nege bizder sol ushan teńiz mol sýdy dalaǵa jiberemiz? Bizder ony baılap alyp, sol Úsharaldyń tusynan nege úlken kól salmaımyz! Esińizde bolsyn, men muny bir ǵana elektr stansıasy úshin aıtyp kele jatqanym joq, Bizdiń aýdannyń negizgi kásibi — mal ósirý, osy ózenniń boıynda bizdiń jıyrma alty kolhoz, eki úlken sovhozymyz bar. Ol sovhozdardyń ekeýi de qarakúl, qoı sovhozy, ekeýi de búkil odaqqa belgili úlken sovhoz. Sol jıyrma alty sovhozdyń kúshi erteńgi kúni jıyrma alty sovhozdyń kúshindeı bolatyndyǵyna daý taǵy joq. Ol úshin bizge kórer. Tehnıkanyń kúshi kerek. Ol úshin mal sharýashylyǵynyń mashınaly stansıasy kerek. Kól, ásirese, sol úshin kerek. Eger de kólimiz bolsa, osy kóz jetpesteı keń ala yrysymyzdyń qaınar kózi. Sondyqtan men sizden osy sapar Úsharaldy kóre ketýińizdi suraımyn, Al elektr stansıasyn salatyn jerimizdi kórmeımin deseńiz de kóresiz, óıtkeni ol qaq jolyńyz.

— E, óziń qoıshylarǵa úı izdeý úshin emes, maǵan júk artqaly keledi ekensiń ǵoı.

— Ondaı úıdi kabınette otyryp-aq, tabamyz ǵoı. Qaraýyndaǵy adamdardyń jaıyn oılamaǵan bastyqtardyń qulaǵyn telefonmen biraz shyńyldatsam, úıden de zory tabylady. Ol kúndelik sharýa. Al sizge aıtyp kele jatqanym máńgilik.

Onyń sózin oń jaq búıirimizdegi saladan shyǵa kelgen Qartekeń bólip jiberdi. Onyń aldynda oq boıy jerde bir úlken qasqyr kele jatyr. Qasqyrdyń esiniń shyqqandyǵy sondaı, qarsy aldyndaǵy bizderdi kórer emes, quıryǵyn qysyp alyp, zytyp keledi. Biraq, jany qysylǵanmen, áli tyń eken. Jaýdy kórsek qanymyzdyń qyzyp ketetin ádeti ǵoı, qýyp jete almaıtynymyzdy bile tura biz de umtylyp kep qalyp edik, ol zymyrap ketti. Degenmen Qartekeńniń qutqaratyn túri joq, daýsynyń ózimen-aq qaıyratyn túri bar, kúndeı kúrkirep, najaǵaıdaı aǵyp barady. Biz biraz jerge deıin ere tústik te, qarasyn kóre almaǵan soń attyń basyń jylqyǵa qaraı qaıta burdyq.

— Iá, bul qasqyr degen de úlken jaý, — dedi Naǵashybek taǵy da bir armanyn aıtqysy kelgendeı keýdesin kere dem alyp, — ótken jyly bir kolhozdyń qasqyrǵa jegizgen qoıyn eseptesek, bir jylda elýge jetipti. Eger de ár kolhozdan elý qoı qasqyrdyń aýzynda kete berse, búkil Qazaqstannan bir jylda úsh júz elý myń qoı orynsyz shyǵyn bolady eken. Al bizder osynsha maldyń ysyrap bolyp jatqanyn eskermeımiz.

— Eskergende ne isteý kerek?

— Qurtý kerek qasqyrdy.

— Qurtý kerek bolsa ańshyny nege uıymdastyrmaısyzdar?

— Ańshylarymyz bar! Biraq olarǵa boı beretin túri joq. Sondyqtan jylyna eki mezgil on kúndik jarıalap, jappaı attanys jasalmasa qasqyr qurymaıdy. Eń aldymen jazǵa salym kúshigin qyrý kerek, sonan keıin kúzdigúni qar túsken kezde utylap qýsa attyń da túgi ketpeıdi, qasqyr da qurıdy.

Bul kezde biz jańaǵy boz úıge jaqyndaǵan edik, Naǵashybek endi qasqyr jaıyn tastaı berip aqyryn kúbirleı bastady.

— Dádebaı deıtin batyrymyzdyń úıi. Qasqyr qýa ketpese úıinde bolar, soǵa keteıik.

— Dádebaı deısiń be? — dep, men attyń basyn tartyp tura qaldym.

— Iá, aıtpaqshy sizdiń Darabaı dep júrgenińiz sol bolyp júrmesin?

— Joq, men eski jazýdy jaqsy tanımyn.

— Men ol kisiniń qolyn da tanýshy edim. Qaltańyzda bolsa bere turyńyzshy.

Qalta dápterimniń arasynan alyp bir qaradym da, Naǵashybekke usyndym.

Ol qaǵazdaǵy sózderdi daýystaı turyp oqyp shyqty da:

— Jazýdyń Darabaı bolyp jazylǵany ras. Al muny jazǵan kisiniń osy Dádebaı ekeni taǵy ras, — dedi. Qaǵazdy qaıta alyp. qaltama salyp qoıdym, úndegenim joq, ol meniń sene almaı kele jatqanymdy osydan sezdi de: — Oǵan sene berińiz, — dep, shirene tura qaldy. — Dáke! — dep, daýystap ta jiberdi. Ún qatqan eshkim bolǵan joq. Onyń keıde ózine-ózi senbeı qalatyn minezi bolý kerek, óz daýsyna ózi senbegendeı, — áý, bul úıde kim bar? — dep, burynǵydan da qattyraq ún shyǵaryp edi, daýsy barqyrap ketti. Biraq ol qansha aıǵaılasa da, jaýap qatqan eshkim bolǵan joq. Eńkeıe bere kıiz esikti kóterip tórt buryshty jasyl qulypty kórgen soń baryp onyń kóńili tyndy.

— Dákeń qasqyrdyń sońynda, balalary oqýda, jeńgeı jylqyda eken. Júrińiz, Qartekeń kelgenshe jylqysyn kóre turaıyq.

Onyń Qartekeńdi ıe úshin tosqysy kelgenin sezsem de, úndegenim joq. Óıtkeni men Dádebaıdy tosýym kerek. Ekeýmiz eki oıdyń ushyn ustap manaǵydan góri jazyla jaıylyp, bir dalany tegis alyp jatqan qalyq jylqyǵa qaraı bettedik.

Qartekeń basqaratyn fermanyń bar jylqysy osy jerde eken. Onyń bergi shetinde bólek jatqan Dádebaı qarttyń jylqysy. Qylshyǵyna shań juqpastaı bolyp semirgen jylqylar maıdan júre almaı irk-irk etip qubylaǵa qaraı bettep barady. Jelge qarsy júre jaıylǵan keıbir jylqylardyń aldyn kes-kestep, keıde keıin serpip tastap bir áıel júr.

— Kórdińiz be, bizdiń jeńgeıler burynǵynyń jelekti naıza ustaǵan batyry, búginginiń mamany. Olar júz jylqynyń bir túnde neshe gektar jerdiń shóbin jeıtinine deıin biledi. Biraq mundaǵylardyń bári de Qartekeńnen tálim alǵan, bári de qazir qanaǵatsyz. Sonyń biri — dál osy jeńgeı. Joq, men shyn aıtyp kelemin. Ótken jazdygúni osylarǵa kelip, aldaǵy jyldan bastap kolhoz sharýashylyǵyn qalaı elektrlendirý jaıynda baıandama jasap tur edim, osy jeńgeı ushyp túre kelip: «Biz sıyrshylardan kembiz be, olar sıyrdy elektrmen saýǵanda biz bıeni nege elektrmen saýmaımyz? Biz eginshilerden kembiz be, olardyń úıine beriletin elektr bizdiń kıgiz úıge nege berilmeıdi?» — demesi bar emes pe.

— Kıgiz úıge! — dedim men jat habar estigendeı oǵan jalt qarap.

— Iá, kıgiz úıge.

— Sen ne dediń?

— Men bolady dedim. Múmkin, bul tez arada bola qoımas, biraq, túbi bolatyndyǵy sózsiz. Solaı emes pe?

Men bul jónindegi oıymdy ashqanym joq. Tek jazǵy keshte jeke projektor arqyly jarqyraı turǵan jaılaý túnin, kolhozshylardyń sáýleli sándi úılerin kóz aldyma keltirip, soǵan qyzyǵa qaradym.

Bizge qaraı basynda túbit sháli, ústinde qara púlish paltosy bar jańaǵy jylqyshy áıel kele jatty.

— Bul kimniń áıeli?,

— Sol Dádebaıdyń áıeli. Dákeń Qartekeńnen on jyldan beri úırengenin jeńgeıge on-aq aıda úıretti.

Naǵashybektiń sońǵy sózin jeńgeı alysta kele jatsa da estip qalǵan eken. Jarqyn júzi jaıdary adam ekenin alystan kórsetip, alystan daýystady.

— Naǵash-aý, Dákeńdi dáripteı bermeseıshi, úıretýden emes, úırenýden ǵoı, — dedi ol kúlimsirep.

Jylqyshy áıeldiń bul sózine súısingenimnen, beıtanys adam bolsam da, sypaıylyq, jasap tura almadym, Naǵashybektiń meni tanystyrǵan sózin de tosyp turǵanym joq: «Baǵaryńyz kóbeısin, jeńgeı. Durys aıtasyz, bizdiń úıretýden góri, úırenýimiz jetpeı jatyr», — dedim.

Jylqyshy áıel meniń jaqsy tilek sózime alǵysyn aıtty da:

— Qane, úıge júrińizder, shal da kelip qalar, — dep, jańaǵy ózimiz soǵyp ótken boz úıge qaraı ertip júrdi.

— Ol kisi qaıda ketken?

— E, osynda bir top qasqyr kelip edi, — dedi de, jeńgeı atynyń basyn kenet tejep, qaltasynan bir býda kiltti sýyryp aldy. — Naǵash, myna kiltti alyp, kisini úıge apara ber, men jylqyny bir qaıyryp tastap keleıin.

— Úıińizdegi bar tamaqty iship qoıamyz ǵoı, — dedi Naǵashybek qaljyńdap.

— Oı, táıiri-aı, tamaqty aıaıtyn bolsam, kiltti berem be? Sheldeseńder úıde shubat bar, uıalmaı quıyp ishe berińder. Jalǵyz-aq keregede qystyrýly turǵan . bir nársege qyzyqpasańdar boldy.

— Ol ne?

— Búgin ǵana bir qasqyr ishik tigip qoıyp edim, qystygúni jylqy kúzetkende maǵan kerek edi.

— Eger de bir ishikke boryshty bolsańyz oǵan qyzyqpaı-aq qoıaıyn.

— Onda Dákeńe aıt. Endigi soqqan qasqyrlarynyń terisin saǵan arnasyn, ózim tigip bereıin. Má, men keshigip qaldym.

— Oınap aıtamyn, bara berińiz, biz qudyqtaryńyzdy kóre turamyz.

Munan keıin jeńgeı de talasqan joq. Uzap bara jatqan jylqyǵa qaraı jorta jóneldi.

Biz boz úıge qaıta kelip, atty beldeýge baıladyq ta, jıegindegi balshyǵy kishigirim tóbedeı bolyp jatqan qudyqtyń qasyna keldik. Qudyqtyń ústin qalyń taqtaılarmen jaýyp, qaq ortasynan sý alatyn tesik qana qaldyrypty. Bul ári qudyqqa mal túsip ketpeýdi, ári sýdyń taza bolýyn oılaǵan uqypty adamdardyń isi ekenin kórsetip tur. Jıegindegi tóbedeı balshyǵyna qarap qudyqtyń tereńdigin qandaı sezsem, tereńdegi sýdy qaýǵamen tartýdyń ońaı emes ekenin oılap, osyndaı qudyqqa da tehnıkanyń kúshin jumsaı bastaǵan jańa adamdardyń kóregen oıynyń tereńdigin de sondaı sezip turmyn. Biraq mynalardyń jylqyny salqyn, qudyq sýy bar Talastyń ózeninen sýarmaı otyrǵandaryna túsingenim joq. Ony ózim oılap taba almaǵan soń Naǵashybekten surap edim, ol ózen jaǵasynyń dál qazir taqyr ekenin, jylqy sý ishisimen aýzy shópke tımese ishkeni irińdeı bolyp ketetinin aıtty da:

— Qaı jerde, qaı kezde bolsa da qudyqtyń qajet ekenin endi ańǵarǵan bolarsyz, — dedi.

— Men degen qaǵaz emes qoı, sony oılap keleshek úshin kerek degenimniń bárin dápterime jazyp kelemin. Sonyń biri bolyp Naǵashybektiń osy sózi de jazyldy. Oǵan qosa — kúzgi, qysqy qudyqtarǵa jeldiń kúshi paıdalansyn, — degen sózdi de jazdym.

Osy kezde syrt jaǵymyzdan attyń dúrsili estildi. Jalt qarasam, jorǵaly bireý bizge jaqyndap qalǵan eken.

— E, izdegen kisimniń ózi kele jatyr, — dedi Naǵashybek qýanyshty keskinmen.

— Bul kim?

— Bul osy «Chkalov» kolhozynyń bastyǵy Músirálıev Baıqoshqar deıtin batyr. Átteń, 23 jylǵa deıin baılardyń jylqysyn baǵamyn dep júrip oqı almaı qalǵan. Áıtpese, kózge qorash kóringenmen, sonaý torsıǵan shekesi tolǵan aqyl.

Naǵashybektiń bir qasıeti jurttyń bárimen da ashyna jaı adamdarsha sóılesip, aıtqanyn oryndata biledi eken. Ol attan túse sala qol alysyp amandasqan Baıqoshqarǵa túrinen eshteńe sezdirmesten:

— Báke, munyńyz qalaı? «Ala jazdaı án salyp, óleńnen qolym tıdi me» dep júrgenińiz, — dedi.

Osy kúngi bar qazaqtyń bala kezden basyna Abaı salyp bergen Krylovtyń osy sózi Baıqoshqardyń basynda da bar eken. Ol sol uly adamdar osy sózdi shegirtkege emes, men sıaqtylarǵa aıtqan-aý degendeı myrs etti de:

— E, «Ala jazdaı án salsań, selkilde de bıleı ber» degeli kelgen ekensiz ǵoı, — dedi.

— Dál aıttyńyz. Aldymen tanysyńyz, — dep, Naǵashybek meni oǵan tanystyryp aldy da, — men sizge solaı degeli keldim. Ándi kim aıtsa, sol selkildesin, sol bılesin. Taqyr muzdyń ústine otyryp alyp bılese de meıli, — dedi.

Baıqoshqar ıyǵyn qompań etkizip taǵy bir myrs etti.

— Taqyr muzǵa otyrýdy Baıqoshqar umytqaly qashan. Ras, eki aıǵa sozylǵan dýmannyń qyzýymen júrip, bir-eki úıdiń týyrlyǵyn umytyp ketippin. Biraq basqa bolmasa, ol úshin qınalyp, qynjylatyn men joq.

Naǵashybek sýyq túspen jalt qarady.

— Eger de sol eki qoıshynyń arqasynan aıaz ótetin bolsa qınalarsyz.

— Aıaz aldymen ózimdi qulatyp baryp olardy soǵar, áıtpese soǵa almas.

— Men sizden bos sózdi tastaýyńyzdy suraımyn.

— Bos sóz emes, eki qoıshynyń kıgiz úıin biriktirip jiberip edim, bireýine búp-bútin bir úı shyǵa keldi. Ekinshisine óz úıimdi berdim.

Bul sózge ishteı qýana tura Naǵashybek túsin ózgertken joq.

— Óz úıimdi.

— Onyń tańdanatyn nesi bar?

— Sizge emes, sizdiń úıdegi jeńgeıge tańdanyp kelemin. Álde siz ol úıdi jeńgeıden jasyryp berdińiz be?

Baıqoshqardyń ıyǵy taǵy kóterilip ketti, taǵy myrs etti.

— Oı, Naǵash-aı, — dedi ol qara murtyn bir sıpap qoıyp, — jeńgeńizdi kórmegenińizge kóp bolǵan eken ǵoı. Sarańdyqty ol umytqaly qashan?

— Solaı ma, siz úshin ol bir úlken qýanysh eken.

Bul sózden Baıqoshqardyń úıindegi jeńgeıimizdiń sarańdyq kórsetip, Naǵashybekti bir shoshytqynyń, Baıqoshqardy bir renjitkenin sezsem de, úndegenim joq. Bir kezde kúıeýi baıdyń jylqysyn baǵyp júrgende ózi baıdyń bıesin saýyp júretin qazaq áıelderiniń osy kúngi baqytty ómirine kóz jiberip, ishteı shattanyp kele jattym.

Álgi sózden keıin Naǵashybektiń de aryny basylǵandaı edi, kenetten oıyna áldene túskendeı Baıqoshqarǵa jalt qarap:

— Jemis aǵashtary ne kúıde? Eshkiler qulatyp jatqan joq pa?~ dep edi, sirá, uıalatyn bir jaı bolý kerek Baıqoshqar múdirip qaldy. Iegi qyshyp bara jatqandaı dóńgelek qara saqalyn da bir sıpady, kózin de syǵyraıtty, biraq aýzyna sóz túser emes. Naǵashybektiń eki kózi áli sonda. Baıqoshkarda áli ún joq. Ol úndemegen saıyn Naǵashybektiń óńi birte-birte surlanyp barady.

Bul kezde biz úıdiń qasyna kelin otyrǵan edik. Baıqoshqar qolyn ıeginen almastan saqalyn qaıta-qaıta sıpaǵan kúıi oıda áli tur.

— Saqalyn.yzdyń qandaı ekenin qolyńyzben kórsetpeseńiz de kórip otyrmyn. Maǵan egilgen jemis aǵashtaryn kórsetińiz, — dep, Naǵashybek zildene bastap edi:

— Eger de egilgen aǵash joq bolsa neni kórsetemin? — dep, Baıqoshqar da qataıa tústi.

— Nege? Sizdiń ýádeli kúnińiz búgin emes pe edi? Endi ol aǵashtardyń bári úsikke ushyraıdy, sonda oǵan kim jaýapty?

— Kómýli jatqan aǵashty úsik alady degendi estigen emespin. Men ony búgin kómbeden shyǵaryn ekkizbekshi edim, bir oımen erteńge qaldyrdym.

— Nendeı oı?

— Osyǵan ózińiz de aqyl qosyp jiberińiz. Biz ony úı-úıdiń arasyna ekpeı, óz aldyna jer bólip, úlken baqshaǵa aınalyp ketetindeı etip ońasha salsaq degen oıdamyz. Sol oıdy keshke basqarmanyń májilisine salǵaly otyrmyn. Eger de basqarma músheleri maqul kórse, keleshektiń bir úlken baqshasyn erteń tańerteń-aq keresiz.

— Tap erteńgi tańerteń be?

— Iá.

— Soǵan deıin jerin qazyp, aǵashty otyrǵyzyp ta úlgeresizder me?

— Úlgeremiz.

— Anyq qoı?

— Anyq.

— Ýádemizdiń antymyzdaı berik ekenin bilesiz ǵoı?

— Bilem.

— Onda men sizdiń ýádeńizge esh ýaqytta senbespin, — dedi de Naǵashybek jerdi bir salyp qaldy. Sol jerge tıgen qamshy óziniń ar-namysyna tıgendeı:

— Nege? Ne úshin?- — dedi sylbyr sóıleıtin Baıqoshqar endi shapshań sóılep.

— Endigári mundaı jalǵan ýádeni berýshi bolmańyz.

— Onyń nesi jalǵan?

— Ne sol aǵashtardyń tańerteńge deıin tegis egiletini ótirik, ne onyń durys egiletini ótirik. Áıteýir, osy sizdiń kishkentaı sózińizdiń ishinde bir úlken ótirik bar.

— Tegis egilmese — sanańyz, durys egilmese — qarańyz.

— Mine, ekeýmizdiń eń úlken ýádemiz osy. Men kóremin de sanaımyn, siz kóresiz de sanatasyz.

— Maqul, biraq uıalyp qalmańyz.

Onyń myqty senimmen aıtqan bul sózine Naǵashybek sense de, men sengenim joq, óıtkeni eki myń túp aǵash otyrǵyzý úshin eki myń shuńqyr qazylý kerek, sonyń bárine aǵashty otyrǵyzý kerek, bul sekildi bir kúndik jumysty birer saǵattyń ishinde bitire salý múmkin emes. Biraq Baıqoshqardyń jańaǵy sózinde eshqandaı kúdik joq, munda qandaı syr bar? Álde osy batyr «uıalyp qalmaǵaısyń» dep turyp erteń óziniń uıalatynyn sezbeı tur ma?

Osyndaı oılar kelse de úndegenim joq. Júrgim kelip túregelip edim, kózim qyr jaqtan kele jatqan attylarǵa tústi. Bular manaǵy qasqyr qýyp ketkender eken. Onyń biri Eraly ekenin men de tanydym. Ol bireýmen bir qasqyrǵa talasyp keledi, oıyn emes, shyn talasyp kele jatqandyǵy:

— Jiber deısiń.

— Jiberseń jiber, — degen zildi únderinen sezilip tur. Bulardy kóre sala jan-jaqtaǵy otardyń jylqyshylary aǵylyp keledi. Báriniń beti bir qasqyrǵa talasyp júrgen ekeýinde emes, olardan jeke jortyp kele jatqan kúreń attyǵa qaraı aýyp barady.

— Saýǵa batyr, saýǵa, — desti aldynan shaýyp. barǵandar.

— Saýǵa surasańdar qasqyry kóp taýǵa baryńdar. Erinesińder de eminesińder. Myń qasqyr soqsam da dál senderge bireýin syılamaspyn, — degen ańshynyń daýsy da jedel shyqty.

Eraly men tartysyp júrgen Qartekeńniń balasy Qaramolda da, olardan oqshaý kele jatqan shoqsha saqaldy, qatqan qara sur kisi Dádebaı eken. Qasqyr qýǵan kezde syrtqy kıimin sheship tastaǵan bolý kerek, omyraýyndaǵy Altyn juldyzy men Lenın ordeni anadaıdan jarq-jurq etedi.

Biz sálem berdik. Ol sálemimizdi qabyl alsa da, usynǵan qolymyzdy alǵan joq.

Ǵapý etińizder, qolym taza emes. — Ol sony aıtty da atynan túse salyp, bókterindegi úlken qasqyrdy kóterip ákelip bosaǵaǵa bir-aq soqty.

— Úıirińmen úsh toǵyz bol.

— Sol kezde úıdiń syrt jaǵynda:

— Shalym-aý, amansyń ba? — degen jańaǵy jeńgeıdiń daýsy shyqty. — O, sen, tipti, arlanyn soǵypsyń ǵoı. Jalǵyz soqtyń ba?

— Meniń bireýge ortaqtasqanymdy qashan kórip ediń?.. Áne, ana jastar, biriniń aty jetse de, óziniń kúshi jetpeı, biriniń kúshi jetse de, aty jete almaı, aqyrynda bir qasqyrǵa talasyp júrgenderi. Eı, eki jarty bir bútin, berirek kelip talasyńdar.

Eraly men Qaramolda tartysqan boıymen kelip, «sen jiber, sen jibermen» taǵy turyp qalyp edi, Dádebaı bardy da:

— Ómirlerińde qasqyr soǵyp kórmegendeı bularyń ne? — dep qoldarynan julyp aldy.

— Ekeýiniń talasyp júrgenine qarańdar, bóltirik.

Biz bul talastyń jaıyn surasaq, jylqyǵa tıgen toǵyz qasqyrdy Dádebaı men Qaramolda taýǵa jibermeı qaıyrǵan eken. Solardan qaımyǵyp, bet-betimen qashqan qasqyrdyń ekeýine Qartekeń men Eraly tap bolypty da, ekeýi ekeýin qýyp kete barypty. Eraly óziniń aldyna túsken qasqyrdy taýǵa shyǵaryp alyp jete almaı qaıtyp kele jatyp Qaramolda qýyp júrgen qasqyrǵa kezdesipti. Ol sharshap kele jatqan qasqyrǵa erkin jetse de qur qol uralmapty. Qaramolda ózi jete almasa da soıylyn oǵan bermepti. Eraly soǵan eregisedi de, qasqyrdy qamshynyń astyna alyp, aýylǵa qaraı aıdaıdy, osy kezde Qaramolda da jetip, qasqyrdy soıylmen soǵyp alady. Ekeýiniń talasy sol.

— Sen jetkenińmen qamshymen soǵa almaıtyn ediń, — deıdi Qaramolda.

— Men ne aýylǵa aıdap keletin edim, ıe úzengimen soǵatyn edim, — deıdi Eraly.

— Men áriden boldyrtyp ákelmesem, sen jete . almaıtyn da ediń, — deıdi Qaramolda.

— Báribir, men ony sensiz de boldyrtatyn edim, — deıdi Eraly.

Ekeýi kolhozdaǵy ókimet basy dep, Baıqoshqarǵa júginip edi, ol qonaqtyń joly úlken dep maǵan siltedi. Men jasy úlken dep, Dádebaı aqsaqalǵa siltedim. Ól kisi Naǵashybekke, Naǵashybek jeńgesine siltedi.

— Al, kempirim, osy qasqyr ekeýine de buıyrmaıtyn etip bir myqty úkimdi aıtyp jiber, — dep, Dákeń arqasyn úıge súıeı otyra ketti.

— Meniń aıtqanyma razymysyń, Eraly? — dedi. jeńgeı.

— Óz áıelimnen basqa áıeldiń úkimine kómip kórgen joq edim, degenmen aıtyp kórshi.

— Joq, razy bolmasań aıtpaımyn.

— Áıel júregi ádil kelýshi edi, sol ádil júrekke senem, aıta ber.

— Endeshe, sen qazir kolhozyńa bar da, myna ekeýine eki tý qoı ákelip syıla.

— Ol neniń aqysy?

— Seniń kolhozynda jıyrma bes otar qoı bar, osy eki qasqyr tiri júrse sol jıyrma bes otar qoıdan keminen jıyrma qoı jeıtin edi ǵoı. Qasqyrǵa qıǵan qoıyńdy Qaramoldaǵa qımaımysyń?

— E, onan da qonaqqa soıatyn qoıym bolmaı tur, kómektesip jiber deseńshi. Ondaı kedeı bolsańdar, aýyl-aımaqtaryńmen júre qoıyńdar. Qaramolda, min atyna, shap aýlyńa. Tez, bizdiń aýylǵa jetsin.

— Nemene, ólgen qasqyrdyń sıraǵynan ustaǵany úshin Eraly toı jasaıtyn bolypty dep shabaıyn ba?

— Ne dep shapsań da, tez shap. Alty batyrdyń aýlyna kelemin dep, qonaqtardyń ashyqqany uıat bolar. Bar, tez!

— Tek, shaıtan! — dep, áıeli qysylyp qalǵan soń, Dádebaı qart ornyna bir qozǵalyp:

— Oınap surasa da, shyndap jaýap ber degen edi, Eralyǵa ózim... — deı berip edi, Eraly qolyn kóterip:

— Dáke, jeńgeı men Qaramolda da jeter, siz kirispeńiz, — dedi.

— Al, qoıdym.

— Eraly sen de qoı, — dedi Qaramolda jaqyndap, — sizdiń aýyldyń áıelderi salaq keletin, ıtteri suǵanaq kelip, qonaqqa soıǵan qoıdyń basyn urlap ketetin. Qoıdyń ústine taǵy qoı soıyp apatqa ushyrarsyń, toqtat endi.

— Ol senderge apat kóringenimen, bizshe qonaqqa kórsetilgen qurmet, eki qonaqqa bir qoı soıa almaı turyp nesine shirenesiń?

Jeńgeı Qaramoldanyń sózi qaýdyrap bara jatqanyn sezdi de Dákeńe jaqyndady.

— Shalym, Eralyǵa qasqyryńdy baılamasań bolmas.

— Joq, men ózim soqqan bóltirikti ózgeniń arlanyna da aıyrbastamaımyn. Áne, Qartekeń de bir qasqyrdy ákele jatyr. Ol seniń ákeń bolsa da, men sol kisiniń úkimine kóndim.

Eralynyń aıtqany ras, Qartekeń de qasqyrdyń bir kókjalyn soqqan eken. Ol jaqyndaı bere:

— E, jigitter, qanjyǵalaryń qandana bersin. Nesheýin soqtyńdar? — dedi.

— Ekeýin soqtyq.

— Qoldaryńda soıyldaryń, sońdaryńda tazylaryń bar, bir qora qasqyrdan soqqandaryń ekeý-aq. Onda attardy beker-aq terletken ekensińder, — deı bere kúreń aıǵyrǵa kóz tastap edi, óńi buzylyp Dádebaıǵa jalt qarady. Eger de, onyń dál qazir qandaı kúıge túskenin sóz etken Naǵashybek:

— Qanaǵat, Qarteke, qanaǵat — dep qaljyńdamasa, al Dádebaıǵa bir aýyr sózdi aıtyp salatyn edi. Dádebaıdy tastaı berip endi Naǵashybekke qadaldy.

— Al myna qasqyrdy, — dedi buıyra sóılep, — biraq osy sózdi eń sońǵy estigenim bolsyn. Qaramolda, sen qasqyryńdy myna kisige baıla.

Ekeýine birdeı buıyra sóılep, eki qasqyrdy bizge yńǵaılaı bastap edi, Qaramoldanyń qasqyry talasta turǵanyn estigennen keıin aldyryp qaldy. Dádebaı qasqyrdyń qalaı soǵylǵanyn, daýdyń neden týǵanyn bajaılap turyp aıtyp edi, Qartekeń murtynan kúlip myrs etti de, óz balasyn osy arada bir synap alǵysy kelgendeı kózin syǵyraıta qarap:

— Qane, balam, osynyń bıligin óziń aıtshy, — dedi.

— Onyń bıligi bermeý, ózińiz aıtyńyz. Ne aıtsańyz da men razymyn, dep, Eraly kımeleı tústi.

— Joq, men ákelgen qasqyrdy kórgennen keıin ol bıligin ózi buzǵan bolar.

— Ákesiniń «men ákelgen qasqyrdy kórgennen keıin» deýinde qandaı mán baryn balasy da sezip qaldy. Endi talasýǵa da dáleli joq. Eger de talasar bolsa, ákesiniń qasqyrdy qur qol aq ákelýi ózin Eralyǵa jyǵyp bergeli tur.

Eraly ádil qarttyń aldynda jeńip shyqsa da qasqyrdy oljalanǵan joq. Ol ózine qaraı Qaramolda súırep kele jatqan qasqyrdy aldy da, Dúkenbaı deıtin qart jylqyshynyń aldyna aparyp:

— Jasy úlkenniń joly úlken, sizden úlken Qartekeń men Dákeńe dál búgip baılaıtyn jónim joq. Endigi jol sizdiki, má, muny siz baılanyńyz, — dedi.

Eralynyń bul qylyǵy otyrǵandardyń bárine unap ketti. Sol kóptiń nıetin bildirgisi kelgendeı:

— Mine, bul da jón bilgendik, — dedi Qartekeń. Osymen onyń úkim aıtýy da bitti. Maǵan áli de kezek kelgen joq, Qartekeń taǵy da bir keń jaıdy qozǵap ketti.

— Keńesetin sóz bar, bizdiń adamdar otyryńdar. Al, Eraly, sen adamdaryńdy bara ázirle, erteń tústen qalmaı júrip ketetin bolaıyq. Senin bastyǵyń adam túgili ýaqytqa da aldanbaıtyn pysyq jigit qoı. Ekeýmizge Dosymbaevtyń ne tapsyrǵanyn aıtsań bir saǵatta bárin ázirlep berer.

«Adam túgil ýaqytqa da aldanbaıtyn jigit» dep otyrǵany — «Bostandyq» kolhozynyń bastyǵy Jylymbetov Orazbek, Qartekeńniń bul sóziniń salmaǵy ózine tıip jatqanyn Baıqoshqar da sezip otyr, ishten kúlip te otyr.

Eraly jónele berip, qaıta toqtady.

— Qarteke, bul saparǵa jer tanıtyn qarttardan ertkenimiz jón bolar, á?

— Joq, qarttardan men barmyn, jastardan ert. Kóre bersin, úırene bersin. Erteń mal jemeıtin «qoıan súıekti» de tamasha shóp eken dep, onyń atyn kitaptan qarap júrmesin... qosh bol.

Eraly júrip ketti. Qartekeń sonyń ketýin kútip otyr eken. Ol ketisimen-aq óńi ózgere bastady. Dádebaıdyń; «Sizder qaıda barýshy edińizder?» — degen suraýyna da jaýap qatqan joq, terge malynyp turǵan kúreń aıǵyrdy nusqap:

— Mynaý ne? — dedi zildi únmen.

«Mynaý ne?» degen sózdi Qartekeniń ashýly kezinde aıtatyny osy otyrǵandardyń bárine málim sıaqty. Qaharly qarttyń júzine qaraýǵa shydamaǵandaı bári de, bárinen buryn Dádebaı, tómen qarap ketti. Eshkimde áli ún joq, qarttyń kózi áli de Dádebaıda.

— Men muny alpys birde jasy bar, aq býyryl tartqan basy bar Dádebaıdan, senen surap otyrmyn. Estımisiń, mynaý ne?

— Iá, osymnyń aǵattyq ekenin mana qasqyr qýyp júrgende-aq sezgen edim, — dedi Dádebaı qyzara kúlimsirep. — Basqa atty ustap mingenshe qasqyr uzap ketetin bolǵan soń baılaýly turǵan osyny mine jónelgen edim. Eshteńe etpes, aqyrǵy eskertý beresiz de endi.

— Qasqyrdy kóre bilesiń, basqa atty ustap mingenshe qasqyrdyń uzap ketetinin bilesiń. Teri. osy ýaqytqa deıin jóndi bir alynbaǵan kúreń quraıǵyrdyń zoryǵyp ketýi múmkin ekenin soǵan deıin bilmeısiń, á?.. Átteń jaqsy kóretin dosymsyń, áıtpese me, áıtpese, — dep, tistene toqtady da, on jaǵynda otyrǵan Dádebaıdyń ıyǵynan ustaı aldy. — Óziń beri qarashy, 37 jyly osy jylqy ekeýmizge tapsyrylǵan kúni men saǵan ne dedim, esińde me? «Eı, Dádebaı, partıa men ókimet ekeýmizge sengen eken, endi ekeýmiz sol senimdi aqtaıyq. Ol úshin mynalardy umytaıyq. Birinshiden: jylqyny ózinin, tuıaǵyndaı qatty adam ǵana esire alady, óıtkeni buǵan áýestenýshiler kóp. Qymyzyn iship jelikkisi, júırigin minip jelgisi keletinder kóp, kóńilshek bolmaıyq. Ekinshiden: jylqy maly bap tileıtin qyran sekildi, baptaı bileıik. Úshinshiden: aıdasa — jaýdiki, ysqyrsa — jeldiki, sonyń bárinen de saqtaı bileıik. Tórtinshiden: jylqynyń tizeden maıy bolǵanda, belden qany bolady, raqatyn kóreıik te azabyna kóneıik» — dep pe edim, demep pe edim?

— Degensiz.

— Endeshe, osyny sen nege umyttyń? Baptaı bilgeniń, saqtaı bilgeniń osy ma? — dep, bir toqtady da, endi baıaý únge saldy.

— Meniń senderden jylqy aıamaıtynymdy óziń de bilesiń, biraq astyna mingen atty baptaýdy áli bilmeı kelesiń. Men tatqan ómirdiń ashshy dámin sen de tatqansyń, men kórgen raqatty sen de kórip otyrsyń, men batyr ataǵyn alsam, sen de aldyń. Bile bilseń myna otyrǵandardyń endigi Qartabaıy sen emessiń be?

Osy arada marshal Býdennyıdyń: «Jylqyny babyn biletin, jaqsy kóretin tájirıbeli, senimdi kolhozshylarǵa baqqyzý kerek», — degen sózi esime tústi de: eger de Kartekeńniń osy sózin estise ol kisi quıǵan quryshtaı denesin ıip turyp: «Jaraısyń, shalym», — dep, arqasyna qaǵar edi-aý, — dedim ishimnen.

Aýyq-aýyq Dádebaıǵa kóz tastap osyndaı oılardy kezgenim bolmasa, olardyń kórisine de, keńesine de aralasqanym joq. Manadan beri Dádebaıǵa qadalyp otyrǵan Qartekeńniń kóne kózderiniń endi otyrǵandarǵa jaǵalaı tóńkerilgenin de ańǵarǵanym joq. Tek onyń «Túsiner dosqa osy zekýim de jeter», — degendeı jyly shyraımen Dádebaıǵa qaıyra qaraǵan kezde ashý bultynan aıyqqan jyly qabaǵyn kórdim.

— Men erteń Moıynqumǵa attanatyn boldym. Kimderdi ertetinimdi Baıqoshqarmen aýylǵa barǵan soń, kelisermin. Senderge tapsyratynym (ol muny aıtqanda otyrǵandardyń bári demin ishine tartyp tyna qaldy), senderge tapsyratynym: bul jerdiń oty qashyp, órisi alystaı bastapty. «Áli ýaqyt kóp, jer jetpeıdi», — dep, qapy qalmańdar. Erteńnen bastap qumnyń jıegine kóshińder.

— Qumnyń jıegine! — dep, Dádebaı onyń sózin beldi.

— Iá, — dedi de, Qartekeń aldaǵy saparyna ketetin ýaqytty eseptep az kidirip qaldy, — oǵan deıin men.de kelip qalarmyn. Biraq meniń kelýime qaramaı, endi jıyrma kúnnen soń qolda qalatyp jylqylardy eksheı berińder. Ekshegende jonyna qarap topshylamaı, jalyn ustap, qysqa jeter kúıi bar, joǵyn sarapqa salyp eksheńder...

— Men túsinbeı otyrmyn, — dep, Dádebaı elden buryn ún qatsa da, qaıtadan oılanyp qaldy. Biraq qansha oılansa da uqpaǵany ras sıaqty. Ol uzaq oılanyp baryp, qumǵa kóshetin jyldaǵy kezge áli bir aıdaı ýaqyt baryn, bul mańda sony jerdiń áli de kóp ekenin aıta kelip, — munymyz tym erte emes pe? — dep edi:

— Joq, erte emes, — dedi Qartekeń, — bıylǵy jyl bizdiń eristi keńeıtetin. Moıynqumnyń qumynan basqasyn tegis ıemdenetin jylymyz. Biz bıyl basqa maldyń otarynan júz shaqyrymdaı ári ketemiz, múmkin, tipti, «Ulanbeldiń» tusyna deıin baramyz. Sondyqtan jylqynyń maıyn qalyńdatatyn osy kezin qý taqyrdyń ústinde ótkizip júrmeńder.

«Júz shaqyrym», «Ulanbel» degen sózder kóńilderine jaqpady ma, qalaı, otyrǵandardyń qozǵalmaǵan bireýi joq. Qaısybireýleriniń kósilýli aıaǵy jıylyp, qaısybiriniń kózderi jarq etti. Báriniń de óńinde bir suraý: «Bul qalaı?»

— Bul berik baılaýyńyz ba? — dedi Dádebaı jana týyp kele jatqan aıdyn, sáýlesi túsip turǵan Qartekeńniń betine tandana qarap.

— Iá, berik baılaýym.

— Apyr-aı, munyńyz qıyn eken.

— Nesi kıyn?

— «Eldiń ishi altyn besik» degen emes pe? Elden alys ketkenimiz ońaı bolmas deımin.

— Alty aı boıy dúnıeden túk habarsyz...

— Elden erek, baıaǵynyń malshylaryna uqsap ketkenimiz be?

— Tym bolmasa kúndelik jer bolsa eken-aý...

— Bas aýyryp, baltyr syzdasa degendeı...

— Aýyrmasaq ta elden bólek ketý aýyr, — degen sıaqty sózder árkimniń aýzynan shyqsa da, bári kelip Qartekeńniń aldyna túsip jatty.

— Shýlap boldyńdar ma? — dedi Qartekeń murtynan:

kúlip, — shýlap bolsańdar, tyńdańdar! Qansha alystap ketseńder de, sol altyn besikteriń — eldiń ishindesińder. Aıyna eki ret aýdannan, aýyldan, qalyń otardyń ortasyndaǵy ortalyq shtabtan: úgitshiler men dárigerler, ánshiler men kúıshiler úzbeı baryp turady. Olarmen birge ne kerektiń barlyǵyn túıelerge artyp alyp saýda oryndarynyń adamdary da barady. Ekinshiden, onda baratyn jalǵyz biz emes, jańaǵy «Bostandyqtyń» da jylqylary qosylyp bir taıpy el bolamyz. Úshinshiden, bizdiń radıomyz bolady. Sol arqyly aýdanmen, ortalyqpen kúnine eki mezgil sóılesip otyramyz. Munan artyq ne kerek?

— E, onda durys.

— Durys bolsa kelistik, endi tarańdar. Uıalasynan aırylǵan qasqyrlar búgin yzaly, saq bolyńdar! — dep, Qartekeń etegin silkı túregeldi. — Qane, balalar, biz endi attanaıyq.

— Joq, attanbaısyzdar, — dedi Dádebaı, tipti, shapshań sóılep. — Bir maldyń basyn jegizbeı sizderdi jiberetin men joq. Qane, úıge kirińizder.

— Joq, biz asyǵyspyz. Seniń malyńnyń basy qaıda keter deısiń? Moıynqumnyń basyn mújıtin bolaıyq ta.

Naǵashybekte ún joq edi. Endi ol qatarynda otyrǵan Baıqoshqarǵa súıenip tura bere:

— Báke, ekeýmizdiń manadan beri jumyssyz otyrǵanymyzdyń sebebin sezdińiz be? — dedi, áldenege qýanǵan keskinmen.

— Joq.

— Siz ekeýmizdiń ǵoı negizgi kásibimiz — mal sharýashylyǵyn basqarý. Endeshe, mal jaıy bir saǵat sóz bolǵan kezde, bir aýyz ún qatpaýymyzdyń sebebi ne?

— Bar aıtarymyzdy qarıanyń ózi aıtyp qoısa biz ne aıtamyz?

— Iá, biz aıtatyn sóz qalǵan joq. Kimde-kim óz jumysyn jaqsy isteı bilse, oǵan tek aqymaqtar ǵana aqyl aıtady. Al osyndaı tamasha adamdary bar meni men sizge aqyl aıtatyn aqyldylar shynynda áli kóp-aý, ol nelikten?

— Qudaı ámiri meniń bir ádetim, kisi aqylymen baı bolǵannan óz aqylymmen jarly bolǵandy artyq kóremin. Jarly bolmaý úshin, jumysty janymdy salyp adal isteımin. Meniń bes jasar Berden deıtin balam bar, soǵan mura etip qaldyrar baılyǵymnyń eń úlkeni — osy adaldyǵym. — Men onyń bul sózine rıza bolǵan kóńilmen arqasynan bir qaqtym da, túrekelip, qoshtasqaly Dádebaıdyń qolyn ustadym da:

— Aqsaqal, aǵat bolsa aıyp etpeńiz, meniń sizden suraıtyn bir qolqam bolap tur, — dedim.

Dádebaı tańdanǵan keskinmen betime tesile qarady da, jyldam sóıleı jóneldi:

— Sura, shyraǵym, onyń túk aǵattyǵy joq, aıta ber. Myna qasqyrdy ózim de qanjyǵańa baılaǵaly turmyn, basqa qolqańdy aıta ber.

— Joq, kórmegenim qasqyr bolsyn, — dedim de, tós qaltamnan manaǵy qaǵazdy, jan qaltamnan qol fonarymdy aldym da, — meniń qolqam mynaý-aq, siz myna qaǵazdy tanısyz ba? — dedim.

Ol qaǵazdy qolyna alyp úńile bastady, men fonardyń sáýlesin jartysy óshken jazýdyń ústine túsirdim. Ol maǵan tańdana qarady, men sol qarastan úmittene tústim.

— Bul qaıdan kelgen qaǵaz? — dedi de, ol óz kózine ózi senbegendeı qaıta úńildi.

At ústinde asyǵyp Qartekeń tur. Onyń shydamsyzdanyp turǵanyn sezsem de kete almaı men turmyn. Dádebaı birese qaǵazǵa úńiledi, birese tereń oılanyp dalaǵa qaraıdy. Áli ún joq.

— Eı, — dedi shydamy taýsylǵan Qartekeń, — ózi ana jylǵy maıdanǵa jiberilgen attardyń jalyna, ne kekiline osyndaı qaǵaz baılap pa ediń sony aıtshy óziń?!

— Iá, ıá, esime jańa tústi. Baýyrym-aý, sen muny qaıdan aldyń? Álde sen maıdanda bolyp pa ediń?

Men jaýap qatqansha bolǵan joq, Qartekeńniń zildi úni shyqty.

— Toqta! Sen ony menen ne úshin jasyrdyń? Aldymen sony aıtshy.

— Keshirińiz qarıa, ol kezde siz... — deı berip edi, Qartekeńniń «keshpeımin» degen úni gúr ete tústi.

Ol sony aıtty da júrip ketti. Men Dádebaı qarttyń qushaǵyna kirdim.

V

— Áı, Záýreshim-aı, ákeńniń otyz jyldap beri shyqpaǵan ashshy terin sen shyǵardyń-aý búgin.

Qartekeńniń bıylǵy jyly orta mektepten qalyp qoıǵan Záýregúl deıtin balasy baryn Dosymbaevtyń kabınetinde estigenbiz. Sol úshin tili kúrmelip, mańdaıynan ashshy terdiń qalaı shypshyp shyqqanyn da kórgenbiz.

El aıaýlysy ákesiniń qınalýyna sebep bolǵan sol bala, mine, aldymyzda tur. On eki jasar bala jetpistegi ákeniń; oıly sózine qaıdan túsinsin? Túsinbegenin túrinen kórsetkisi kelgendeı jalt qarady da, oryn kútip turǵan bizderdi kórgennen keıin jalma-jan terdegi kilemniń ústine atlas kórpeni tóseı bastady.

Kórpe tóseýmen birge jastyq tastaıtyn bul eldiń ádeti. Záýregúl kórpeni tóseı salyp, tekshelenip turǵan jastyqtarǵa umtylyp edi, bireýin alamyn dep bárin qulatyp aldy.

— Bále! — dedi Qartekeń de jastyqtarǵa umtylyp, — men muny kelesi jyly sonaý Almatyǵa jiberip te oqytamyn dedim-aý, áli.

Qartekeń sony aıta júrip, jastyqtardyń bizge keregin kórpeniń tór jaǵyna tastap, kereksizin qaıta jınap bergende, aýyz úıden Dilda shesheı kirip keldi: — Shal-aý, nemene shashylyp jatqanyń?

— Bar, bar, jabdyǵyna tez kiris.

Júk jınalǵannan keıin syrt kıimderdi sheship tastap, ázirlengen orynǵa biz de otyrdyq. Biz shesheıdiń Qartekeńniń qulaǵyna áldeneni sybyrlap jatqanyn da sezdik. «Aryq bolyp júrmesin» degen tanys daýysty estip, biz úshin mal soıylmaýyn ótinip edim, Qartekeń qolyn bir sermedi de:

— Bar, tezdet. Esińde bolsyn, qonaqta erik joq, maı berseń de jeı beredi, — dedi.

Kempiri: «Úıde balalar joq edi, sen kómektesip jibershi», — dep bizden buryn kelip, jańa ǵana uıqydan turǵan Nıazdy erte shyǵyp ketti.

Endigi qalǵan tórteýmiz, Qartekeńnen manaǵy toqaldyń jaıyn bala kózinshe suraýdy uıat kórip, Záýregúldiń ketýin kútip otyrmyz. Biraq ol terezeniń aldyndaǵy bıik stoldyń basynda shamnyń jaryǵymen kitap oqyp otyr, sozben qýyp shyqpasam, keter emes.

— Qarteke, myna balańyz oqýǵa yntaly eken, jaqsy oqıtyn bolar, á?!

— E, byltyrǵy oqyǵandaryn qaıta oqýǵa yntaly.

Ákesiniń osy mysqyldy aıtýy-aq muń eken, bala uıalǵannan betin kitabymen qalqalaı berip úıden shyǵa jóneldi.

Bul kezde Naǵashybek óziniń «Adam bilmes» atty kúıin dyńqyldatyp, eski qara dombyrany mazalaýda bolatyn. Men aqyryn qolynan ustaı aldym da:

— Toktaı tur, osyndaı ońashada manaǵy toqal men Qartekeńniń qyzyǵyn estıik, — dedim.

— Durys-aq, sóz Qartekeńe berildi, — dep, Naǵashybek te basyn kóterip aldy.

Osy kezde tanaýy jelbeńdegen bir bala júgirip kelip, qolyndaǵy kitaptardy stol ústine tastaı sala jónelip edi, Qartekeńniń zekigen daýsyn estigennen keıin toktaı qaldy.

— Eı, aqymaq, aǵalaryńa bergen sálemiń qaıda? Bul meniń Yrysbek deıtin yrysty nemerem. Bıyl úshinshi klasta oqıdy, qane, aǵalaryna aıtyp jiber, búgingi baǵań qansha?

Bala tórt saýsaǵyn kórsete salyp, kete bereıin dep edi, Qartekeń ustaı aldy:

— Otyr beri, barmaǵyńdy búk. Endi qolyńa qara! Eger de myna barmaǵyn sholaq bolsa balalar seni mazaqtaı ma, joq pa?

— Mazaqtaıdy.

— Onda barmaǵyń nege joq?

«Qane joq ekeni» degendeı bala búgýli turǵan barmaǵyn jazyp jiberdi.

— Joq, seniń barmaǵyń joq, saýsaqtaryńnyń tórteý-aq ekenin jańa óziń de aıttyń ǵoı.

— Men sabaqtan alǵan baǵany aıtamyn.

— Men de sony aıtamyn. Esińde bolsyn, sabaqtan besti alýdyń ornyna tórt alý barmaqtyń sholaq bolǵanynan da jaman. Óıtkeni barmaqtyń joqtyǵyna tek balalar ǵana kúledi, úlkender kúlmeıdi. Al, oqýdy jaman oqyp, baǵańnyń besten biri kem bolsa, erteń úlkender de, balalar da bári, bári kúledi.

Balanyń basy salbyrap ketti. Kisi kózinshe uıaltqany úshin qatty narazy bolý kerek, mańdaıynan sıpaǵan atasynyn qolyn keri serpip tastady. Aýzy burtıyp, qabaqtary da túımedeı túıilip ketti. Eger de atasy bizge ótirik maqtap: «Sizder muny ylǵı tórt alady eken demeńizder, bul buryn besten bir de kem alyp kórgen emes, búgin bir qatelik bolǵan ǵoı», — demese, ol saýsaqtaryn, birese búgip, birese jazyp otyra beretin edi.

Áńgimemizdi úze jazdaǵan baladan da qutyldyq. Ol ketisimen Naǵashybek basyn qaıta kóterip alyp:

— Sóz Qartekeńe berildi, — dedi de, ol qaıtadan jantaıa ketti.

— Iá, Qarteke, siz surama deseńiz de, suraımyz.

— Áı, balam-aı, sony suramaı-aq qoısańdar da bolatyn edi-aý, suraǵanda aıtpasam, suraýǵa da zar bolarmyn. .Jaraıdy, dombyrańdy bere tur, — dep, Naǵashybekke qol sozdy. «Toqalǵa arnalǵan kúıińiz de bar ekeı ǵoı», — degen Naǵashybektiń áziline jaýap qatqan joq. Qolyna barǵan qara dombyrany biraz bezildetip aldy da, sóıleı jóneldi.

— Áshir baıdyń qyryq somy qyryq segiz jyldan beri esten ketken emes. Tańnyń atysy, shapaqtyń batysy jer qazyp, oǵan sý quıatyn da, balaqty qara sanǵa deıin túrip tastap jala N aıaq balshyq basatyn da, ony qalypqa salyp quıatyn da, kúnge kúıgizbeı, jelge tıgizbeı keptiretin de, ony tasyp on eki bólmeli úıdi qalaıtyn da men. Qasyma qosyp bergen adamdary zoryǵyp qaldy. Bir aıdan keıin men de shydamadym, eki qolym birdeı isip ketti, eki tabannan taǵy aıryldym. Ózim sol baıdyń dýalynyń ishinen bir kúrke jasap alǵan edim. Tórt tabandap sol kúrkede bir aı jattym.

Aýyrǵanǵa da aqy tóleıtin zań ol kezde joq, Áshir baıdyń aqy túgil, bir tilim nan beretin de túri joq. Biraq óz áıelim men onyń toqalynyń arqasynda ash ta, jalańash ta bolmadym. Áıelim sol úıdiń sharýasyn isteıtin edi, sonyń aıaqtap ákelgen asyn azyq etip ol bir aıdy da ótkizdim. Kúp bolyp ketken qol-aıaqqa isteıtin emim — maı sińgen eski shómish. Sol shómishti otqa qyzdyramyn da alaqan men tabanǵa kezek-kezek basamyn.

Sonymen ne kerek, bir aıdan keıin qol-aıaq ta jazylyp, baıaǵy aýyr beınettiń astyna qaıta tústim. Burynǵydaı emes, denem temir bolyp ketken sekildi. Qansha sharshap qaljyrasam da onan keıin aýyrǵanym joq. Agar tan, shyǵar kúndi sol jer qazýmen, sol balshyq basýmen etkizip, kelesi jyly jazǵa salym úıdi de salyp bitirdik.

Qasyma qosqan bes-alty «mendilgerleri» bar edi, úı bitkennen keıin - olardyń esebin berip qoıa berdi de, meni alyp qaldy. Onyń bir dalany tegis alyp jatqan dýaly bolatyn. Ol dýaldyń ishi tolǵan neshe túrli jemis aǵashtary men óńdi sonyń kútýshisi boldym. Ol úshin jylyna otyz som beretin boldy. Ony azsynbasam da, osy úıden eshkim kelin edi, toqaldyń aldaýyna túsip qalǵan eken, áıelim baıǵus kónbedi. Onyń aıtar dáleli ekeý. Birinshiden: on eki aı. tapqan tabysymyz bir kıinýden artylǵan joq. Taǵy qaıda qańǵyramyz? Ekinshi dálel: endigi jumys jeńil, baı qatal bolǵanymen, toqal meıirimdi. Osydan jaıly jumys, osydan jaıly adam bizge endi tabylmas. Amal bar ma, men kóndim. Sonymen tórt aı etti. Jazdyń ystyq kúni, shańqaı tal tús, ózenge shomylyp kelip, aǵashtyq kóleńkesinde uıyqtap jatyr edim, betime bir ystyq qan tamyp ketkendeı boldy, — dedi de, Qartekeń aqyryn jymıyp, — kedeı bolsań baılyǵyńdy, qartaısań erligińdi aıtpa degen edi. Endigisin aıtpaı-aq qoısam qaıtedi, balalar? — dedi.

— Joq, qarıa, onyńyz bolmaıdy, — dep, Naǵashybek te basyn kóterip aldy, — bizge kerek jerine endi keldińiz.

— Álgi qannyń ne ekenin, nemen bitkenin aıtsańyz boldy, basqasyn biz de suramaıyq, — dedim áńgimege jetektep.

— Ne ekenin ózim de bilgenim joq. Shoshyp oıansam, mańymda eshkim kórinbeıdi. Túsim bolar dep qaıta jatyp edim, endi baıqadym, bas jaǵymdaǵy terektiń japyraǵy qozǵalyp tur eken. Sol terekke súıenip túregelsem, qalyń japyraqty aǵashtyń ishine qaraı kirip bara jatqan bireýdiń sybdyry estildi. «Bul kim eı?» — dep, daýystap ta jiberdim. «Aqyryn!» — degen áıel daýsy shyqty. Sybyrlap, alqynyp aıtsa da tanı kettim, toqaldyń daýsy. Men ań-tań. Júregim alasuryp áketip barady.. Qozǵalarǵa dármen joq. Álgiden keıin toqaldyń da úni eshti. Bir basyp terektiń syrtyna shyqtym da, onan ári bara almaı turyp qaldym. Tyrs etken dybys, qybyr etken japyraq ta joq, tek júregim dúrsildep tur. Sóıtkenshe bolmady, jańaǵy japyraǵy qalyń aǵashtyń ishinen toqal shyǵa keldi de, betindegi perdesin ashyp kep jiberdi.

Men onyń sulýlyǵyna tań qaldym ba, joq álde men sıaqty malaı úshin el ǵurpyn buzyp perdesin aldyma kelip ashqanyna tańdandym ba, nege ekenin ózim de bilmeımin, shalqamnan. túse jazdap baryp tý syrtymda turǵan terekke eki qolymmen birge arqamdy tireı turyp qaldym.

— Hanym, bul qalaı?

Osydan basqa sóz aıta almaı men turmyn. Aspandaǵy torǵaıdy arbaǵan jylandaı kózin kózime qadap toqal tur. Ekeýimizde de áli ún joq. Ol maǵan qaraı júrgisi keledi, biraq, nápsi bılegen denesi qaltyrap, aıaǵyn basa alar emes. Sol.,jaq qolyn zorǵa kóterip bir butaqtan ustady da: . ..

— Keshir qurbym, ,adal jardan basqaǵa ashpaıtyn aq júzimdi ne úshin ashtym. Soǵan túsinseń, uıqyńdy buzǵanymdy keshirersiń, — dedi.

Ol sony aıtty da, betindegi perdesin qaıta túsirip jiberdi. «Hanym, bul qalaı» degenmen basqa sóz meniń aýzyma áli túser emes.

— Bul qalaı ekenin byltyr osy úıge kelgen kúni, bazar qasyndaǵy tóbeniń basynda-aq.bilgen bolarsyń, — dep, ol maǵan jaqyndaı tústi. Ol jaqyndaǵan saıyn jalańash tósime shubar jylan órlep kele jatqandaı de.nem dirildep barady. «Qoryqpa, baıdyń tizgini meniń qolymda, ol erteń Táshkendegi úıine ketedi. Ol kelgenshe men seniń huzyryńdamyn», — dedi ol, meni qorqyp tur dep oılap.

Osy kezde bireý kelip qaqpany qaǵyp edi, onyń Áshir ekenin bilse de toqal seskengen joq.

— Men seni erteń óz bólmemde kútemin. Terezeni ashyp qoıamyn, — dedi de, úıge kirip ketti. Men qaqpaǵa qaraı júgirdim. Kelgen Áshir eken, esikti ashsam, ol arbadan túsip bosaǵada tur eken. Toqal ekeýmizdiń baqsha ishinen shyqqanymyzdy esiktiń tesiginen kórip seziktendi me, nege ekenin osy ýaqytqa deıin bilmeımin. Ol men kóre salysymen janyma tıetin bir jaman sózdi aıtty da, salyp-salyp jiberdi.

— Taqsyr-aý, jazyǵym ne?- — degenime de qaraǵan joq, jaýyryn ortamnan qamshymen taǵy bir tartty da, úıine kirip ketti. «Qap, osy yzań, úshin toqalyńnyń tiligi alarmyn-aý», — dedim ishimnen. Biraq oǵan eregisemin dep erikken toqaldyń ermegi bolǵym kelmedi. Onyń qolyna bir tússem, óz qyzyǵymdy umytyp, janyma ergen jalǵyz jas janǵa opasyz bolyp ketetinimdi tez sezdim, óıtkeni toqal tym sulý. Toqaldyń aıtqany ras eken, sol kúnniń erteńine Áshir Táshkenge júrip ketti. Munda qalǵan toqal men bir kenje inisi. İnisiniń kásibi túnimen qarta oınap, kúnimen uıyqtaý bolatyn. Áshirdiń bar senetin adamy da sol. Biraq sulý toqal men úshin onyń da senimin urlap aldy. Áshir ketisimen oǵan aqshany kúndegiden de kóbirek berip, karta oınaýǵa jiberdi. Onyń kózinshe maǵan: «Túnde kim kelse de qaqpany ashpa!» — dep buıyrdy. Munyń bári bir men úshin ekenin ishteı sezip júrmin. Sezgenmen amal joq, júregim barar emes. Men sıaqty malaıdy ózinen boı tartady dep ol esh ýaqytta oılamaǵan bolar. Ásirese baıy ketken kúni oılamaǵanyn kelesi kúni óńinen sezdim.

Men baqshanyń ishine sý jiberip, dýaldyń túpkir jaǵynda júr edim, ol perdesin shalqasynan qaıyryp tastap japa-jalǵyz saıahattap keledi eken. Bas ıip amandasyp edim, ol otty kózimen bir qarady da, úndemesten óte shyqty. Meniń eki kózim áli sonda. Keshegi gúlgúl jaıǵan turǵan óńinen búgin jalǵyz tamshy da qan joq. Sol surlanǵan tur, sol tastalǵan otty kóz maǵan bir kúdikti de tastady. Esime «Qyryq ýázir» ertegisindegi saıqal áıel túsip edi, denem túrshigip ketti.

Arada birneshe kún etti. Bul kúnderdi men aýyr qorqynyshpen ótkizdim. Óıtkeni barlyq oılaıtynym: eger toqaly shaǵystyrsa, Áshirdi qalaı sendiremin. Ol senbese, tórt aıdyń eńbek aqysy ketkeni ǵoı. Múmkin ol ózim joqta toqalymdy áýrelepti dep jala da jabar. Sonda qaıttim?

Osyndaı aýyr kúdiktiń astynda taǵy biraz ýaqyt ótti. Bir kúni esik aldynda aǵash jaryp otyr edim, ol taǵy da perdesin shalqasynan tastap úıden shyǵa keldi. Men taǵy da basymdy ıip amandastym. Ol endi múldem ashynǵan eken, únsiz qarap az turdy da, qasyma jetip kelip, taısalmastan:

— Sen meni ne úshin osynsha qınaısyń? Sony maǵan aıtshy, — dedi.

— Qınamas edim-aý, qorqamyn, — dedim men endi basqa jaqqa qaraı jaltarǵyń kelip.

— Neden qorqasyń?

— Men sizdiń teńińiz emespin ǵoı.

Onyń óńi jaınap sala berdi.

— Eger de men teń kórsem?..

Bul sózge ne derimdi bilmeı tur edim, úıden áıelim shyǵa keldi. Men sonan uıalyp teris aınala berip edim, toqal ıyǵymnan ustaı aldy da:

— Myna sulýyńnyń betinen súıshi, kóreıin, — dedi.

— Onyń sizge keregi qansha?

— Osyndaı jaqsy kelinshektiń sendeı mástekke qor bolyp júrgenine kúıgen júregimdi basaıyn dep edim.

Áıelim buǵan túsingen joq, men jarǵan aǵashtardy kóterip úıge qaıta ketti. Onyń toqaldyń syryn endi sezip, jer bolyp ketkenin men de sezip turmyn.

— Qorqaq! — dedi toqal ońasha qalǵannan keıip, nyqtap turyp, — sendeı qorqaqty men ol áıeldiń ózinen de satyn alarmyn áli.

Meniń munan artyqqa shydamym jetpedi:

— Qurmetti hanym, baıqańyz. Men áıelderdiń saýdasyna túsetin mal emespin, — dep edim, ol syqylyqtan kúldi de:

— Endi nemenesiń? — dedi.

Adam bola tura mundaı aıýandyqqa tózgim kelgen joq. «Endeshe maǵan nesine qyzyǵasyń. Onan da bazardan bir aıǵyr satyp al», — dedim de, baltany laqtyryp tastap qaqpadan shyǵyp kettim.

Biraq álgi saıqaldyń qolynda jandaı jaqyn adamym, tórt aıǵy eńbek aqym qalǵanyn ashýym tarqamasa da tez sezip, qaıta barsam, toqal esik aldynda áli tur eken. Onyń qazirgi túrinin, sýyqtyǵy sondaı, jaraly ań sekildi. Biraq men de endi bekigen ekenmin.

— Aqymdy ber, men ketemin, — dedim aıǵaılap. Daýsymdy estip úıden áıelim de júgirip shyqty. Ol meni kelip qushaqtaı aldy da:

— Bastan qulaq sadaǵa, surama, surama, — dedi jalynyp. Meniń eki kózim basqyshtyń ústinde turǵan toqalda. Zyǵyrdanym qaınap tur. Ol basyn shalqasynan tastap kózin jumyp tur.

— Joǵal janyńnyń barynda, joǵal, — dedi de, sol shalqalaǵan boıymen teńselip baryp joq boldy.

Tórt aıdyń eńbeginen tórt tıyn ala almaı men kettim. Sonan qaıtyp ony kórgenim joq.

Sonan keıin talaı mes qaryndardyń quly boldym. Talaı jerdi talqandap, talaı sýdy aǵyzdym. Qalaǵa barsam kóretinim sol, dalaǵa barsam baǵatynym mal boldy. Mine, qyryqqa kelgenshe meniń kórgen qyzyǵym.

— Al onan keıin? — dedi Naǵashybek manadan beri estigenderin tez umytqysy kelgendeı entelep.

Qartekeń oıly kózin bir nysanaǵa qadap az ýaqyt únsiz otyrdy da, sóıleı jóneldi.

— Arǵy kúnderdiń azabyn aıtyp taýysý da, bergi kúnniń raqatyn aıtyp taýysý da maǵan qıyn... Óıtkeni men kóp jasadym, kóp kórdim... Oılap qarasam, sońǵy ótken otyz jyldyń ishinde otyz eki kún qınalǵan ekenmin, áı, bul otyz jylǵa meniń onan basqa qoıar kinám joq shyǵar.

— Endeshe, sol otyz eki kúnniń tarıhyn aıtyńyz.

— Jaraıdy, biraq sender muny «totynyń toqsan taraýy» eken dep oılap qalmańdar. Ol ózimniń qatty sasqan kúnderim... 42 jyly elmen birge eki balam birdeı maıdanǵa ketti de, bar jylqy kempir men ekeýmizge qaldy. Ol kezde eki júzdeı jylqy bar edi. Balalardy oılap, kóńilde qaıaý, kezde jas, ekeýden ekeý el shetinde, qum ishinde jatyrmyz. Ol kezde aýdanmen qazirgideı jıi qatynasyp turý degen bolmaıtyn.

Qatynasqan bir kisiden raıkomǵa sálem aıtyp jiberip edim, jazǵyturym jylqynyń júrdek keletinin eske alyp, osy ózimizdiń geroı Orazbaıdy túıe baǵyp júrgen jerinen maǵan jiberipti. Ekeýmiz jylqyny kezek kúzetip júr edik, bir kúni túnde «Attandaǵan» daýys shyqty. Bir sumdyqtyń bolǵanyn sezip, dalaǵa júgire shyqsam, jylqyda júrgen Orazbaıym ókirip keledi. Onyń jylap turyp aıtqan sózinen túk uqqanym joq. Bar uqqanym, úsh tý bıeni ury alyp ketipti.

Meniń izshildigim bul mańdaǵy eldiń bárine erteden málim. Sondyqtan urylar syrymdy bilip, maǵan jýymaıtyn edi de, ómirimde aldymnan jylqy joǵaltyp kergen joq edim. Myna habar tóbemnen jaı túsirgendeı boldy. «E, Qartabaı qartaıdy, endi qara jerden izdi aıyra almaıdy», — degeni ǵoı urylardyń dedim de, qasyma bir-eki shaldy ertip alyp jylqyǵa bardym. Aı jaryq, biraq urynyń syry qarańǵy. «Jaý jaǵadan alyp jatqanda, bóri bolyp etekten tartqan bul qandaı laǵynet edi?» — bar oılaıtynym osy ǵana.

Kıimimdi sypyryp tastap, bes aıǵyrdy ustap alyp, izdiń ústine jattyq ta, tań ata izge túsip jóneldik. Eki shaldy urynyń kelgen izine saldym da, qasyma Orazbaıdy alyp ketken izine tústim. Á degende: bul meniń syrymdy bilmeıtin alys jerdiń urysy bolar degen edim, joq olaı bolmady, urylar bylaı shyǵa bere bulǵalaqqa sala bastady. Alys jerdiń urysy emes ekenin osy júristerinen sezdirse de, qaıta-qaıta maldyń shıyryna salyp, qaıta-qaıta adastyra berdi. Shıyrǵa soqsaq attan túse qalyp, izge jaıaý túsemiz. Aqyrynda izdi aparyp kórshi aýdannyń bir kolhozyna kirgizdim. Ol aýdanmen eki aramyz tústik-aq, jer, al biz úsh kúnde ázer jettik. Qara jerden izdi aıyrýdyń qıyn ekenin sonan baıqaı ber.

Kolhozdyń syrtynda bir top jylqy jatyr eken. Meniń bir ádetim qaı izdiń qashanǵy iz ekenin aıyra biletinmin. Jylqyshydan kelip joqshy ekenimizdi aıtyp edim, ol aq bezer de, kók bezer bop, urylardyń izi óziniń izimen bir túsin jatsa da, kórdim der emes. Men onyń jylqysy tórt kúnnen beri osy mańǵa jaıylǵanyn jolshybaı izinen kórip kelgen edim. Beti shimirikpesten: «Jylqyny bul jaqqa búgin ǵana shyǵaryp turmyn» — degen soń shydaı almaı, basynan oraı tartyp jiberdim de, Orazbaıǵa aqyryp:

— Baıla, meniń urym osy, — dedim. Sol-aq eken, ol aǵataılap qoıa berdi.

— Aǵataı-aı, aıtaıyn, biraq men aıtty dep janǵa aıta kórmeńiz.

Bizdiń jylqyny urlaǵan Aqqazy deıtin qashqyn eken. Ol sonaý Qaraǵandy lagerinen qashyp kelip, osyndaǵy bir jekjatyna panalap jatqanyna birsypyra kún bolypty. Qashqyn muny ábden qorqytyp tastaǵan eken.

Orazbaıdy sol aýdannyń NKVD-sine shaptyryp, ózim jylqyshynyń qasynda qaldym. Aqyrynda, Aqqazyny da ustattym. Úsh bıemdi alyp qaıttym. Elge kelsem, asyl tuqymdy kóktiń úıiri túgelimen yǵyp ketipti. Qatań qaıda, qalaı ketkenin eshkim bilmeıdi. Dúnıede baǵytyn bilmegen qıyn eken. Kúndiz-túni shapqylaýmen oblystyń osy óńirinde jatqan tórt aýdandy tegis araladym. Kórgen, bilgen bir jan joq. Arada jıyrma kún. ótkende, elsizden baryp iz kezdestirdim. Sol izge túsip kete bardym. İz meni elsizge, Moıynqumnyń Shý ózeni jaq betine qaraı alyp ketti. Sol elsiz qumnyń ishinde japa-jalǵyz iz qýyp taǵy on eki kún júrdim. Úıden shyqqanyma bir aıdan da asyp barady. Bir aı boıy uıyqtap turǵanda bolmasa, attan túskenim joq ta, belimdi bir sheshkenim joq. Dál otyz eki kún bolǵanda, jylqymdy sonaý Betpaqtyń dalasynan taýyp alyp qaıttym.

VI

Zaman jaıyndaǵy oıymyz qıly-qıly qıaǵa tartyp, keleshekke qaraı sharyqtap ketti. Biraq «maldy kim barady?» degen suraýǵa kelgende bárimiz birdeı múdirip, bárimiz de daǵdardyq.

— Eger de mal baǵý jumysyn dál óndiristegideı etse, oqyǵan jastar da qyzyǵar edi. Tipti, dalanyń aýasy jaqsy dep qumarlanatyndar da kóbeıer edi.

Qartekeń bul sózdi aıtqanda men uıqyly-oıaý kúıde jatyr edim.

— Ol zaman áli alys bolsa da jetemiz, — dedim de, uıqyǵa kettim.

Tátti uıqymen tún ótip, keler kúnniń yrzyǵyn da tata bastadyq. Tańerteńgi shaımen eki arada Naǵashybek ekeýmiz kolhozdyń salǵaly jatqan stansıasynyń orny men jana baqshasyn da kórip úlgerdik. Baıqoshqardyń keshegi keshte bergen ýádesine búgin kún shyqpaı jetkeni úshin Naǵashybek ishteı qatty yrza. Biraq ol «bári de oıdaǵydaı» degen sózge syrttaı sengen joq. Keleshektiń jańa bir sáýletin kórgendeı jas topyraqqa jalǵyz - jalǵyzdan qadalǵan jemis. aǵashtarynyń árqaısysyna bir úńilip júr. Biraq qansha úńilse de jaqsy úmitten basqany taba almady. Endi tek bir ǵana kúdikpen aınalaǵa kóz jiberip, daǵdarǵan oıda tur. Onyń endigi izdegeni bul baqshaǵa keletin sýdyń joly eken. Ony ózi oılap taba almaǵan soń Baıqoshkardan surap edi, ol bir jaq shekesine qısaıta kıgen bórkin tóbesine taman bir syrǵytty da.

— Sonaý turǵan bir top shıdi kórdińiz be? — dedi myrtyqtaý kelgen suq qolymen eki júz metrdeı jerde turǵan bir top shıdi nusqap, — sol jerdiń astynda mol sý bar, oǵan ornatqan trýbamyz bar, baqshany sonan sýaramyz.

— Oǵan ornatatyn mehanızmderińiz bar ma?

— Bar, aqshasy tólengen, búgin ákelemiz.

— Jaraısyz Báke, jaraısyz, — dep arqasynan qaǵa bergende ol betin aýyl jaqqa buryp:

— Jaramaıtyn bir jeri bolyp tur-aý, — den edi, Naǵashybektiń arqaǵa tóngen qoly sol kúıinde turyp qaldy.

— Ol ne?

— Sonaý úılerdi kórdińiz be, kóse kisiniń betine uqsap turǵanyn.

— Kóse bolmasyn, ol da kógersin.

— Kógertý úshin kúsh kerek, en aldymen aǵash kerek, soǵan siz bir kómektesip jibermes pe ekensiz.

— Eger de úlgeretin bolsańyzdar kómekteseıin.

— Úlgeremiz, biraq búginnen qalsaq keshigemiz.

— Mashınańyz ázir me? — dedi Naǵashybek qaltasynan dápterin alyp jaza bastap.

— Mashına ázir. Múmkin bolsa eki myń, — dep, Baıqoshqar da tónip tur.

«Endi bir bes ıa on jyldan keıin kelsek, túndegi jelpek tanaý Yrysbekter sol kezde úlken azamat bolyp, qyzdarmen qoltyqtasyp myna baqshanyń ishinde saıran etip júrgenin kórsem-aý», — dedim ishimnen.

Naǵashybek jazǵan qaǵazyn Baıqoshqarǵa usyna bere kilt toqtaı qaldy.

— Toqtańyzshy, sizder kósheni kórkeıtemiz dep júrip onan da úlken jumysty keshiktirip alarsyzdar. Osyny bylaısha qoıa tursańdar qaıtedi?

— Qaı jumys?

— Sizder elektr stansıasynyń daıyndyǵyna kiristińizder me?

— O, komsomoldar aman bolsa, qorqatyn túk te joq. Olar bastaǵan júz adam osy baqshaǵa tańǵa jaqyn aıdyń jaryǵymen kirisip edi, mine, saǵat onǵa jetkizbeı bitirdi, endi sol stansıanyń daıyndyǵyna ketti, — dedi de, Baıqoshkar bizben qosh aıtysyp mashınaǵa qaraı tura júgirdi...

Naǵashybek búgingi kórgenderimen birge erteńgi kóretinderin de aıta kirip edi, Qartekeń oǵan qanaǵat etken joq:

— E, shyraqtarym, qalamyz da kórkeıer, malymyz da kóbeıer. Olardyń qaısybirine jetip, qaısybirin alqymdap keldik qoı. Dalany aıtsańdarshy, dalany.

Ol Naǵashybektiń «qanaǵat qarıa, qanaǵat» degen ázilin de bul sapar elegen joq alystaǵy armanyn aıtqysy kelgendeı keýdesin kere bir dem aldy da:

— E, shyraǵym, shynyn aıtqanda, men asarymdy asadym, jasarymdy jasadym. Bir kezde jas ta bolsam dármenim joq edi. Endi qartaısam da Dármenim kóp, armanym joq. Tek qana sonaý qulazyǵan qý dalanyn, túrlenip, qulpyrǵanyn men de bir kórsem deımin de. Áıtpese, mundaı ómirge qanaǵat etpeıtin jalmaýyz emespin ǵoı, — dedi. — Al, balam, jolyń bolsyn, — dedi maǵan qaral. — Senen tiler jalǵyz tilek, kim aıtsa ol aıtsyn, kıgiz úıdiń qysta sáni joq. Beti otqa qyzsa da, arqa muzdap otyrǵandy men ómirdiń sáni demeımin. Ekinshiden, mal kóbeıgen saıyn malshylardyń da kóbeıetinin, qazirgi qarttardyń birazdan keıin qatardan shyǵyp, jastardyń mal baǵýdy uıat kóretinin ótken túni óziń de aıttyń. Eger mal baǵý jumysyn óndiristegideı qyzyqty ete bilseńder qyzyǵýshylar nege tabylmasyn. İzdep barǵan jerlerińdi búgingi barmen ǵana ólshemeı, keleshekpen ólshe. Qaıyrly sapar tileımin, qosh bol.

Tilekke oraı tilek tilep qosh aıtystym da, júrip kettim. «Qyzyqtyrý» degen sóz qulaǵymda kete bardy.

— Iá, qyzyqtyrý kerek, ol úshin mal baǵýdyń qyzyqty túrin tabý kerek.

Jol ústindegi oı tek osy ǵana. Qıal qusy sharyqtap ár qıaǵa bir ketedi, biraq túıile túsip, ilgen túgi de joq. Tek, «óndir.istegideı» degen sózge qaıta-qaıta orala berdim.

«Eger tehnıkasy bolmasa, óndiristiń de qyzyǵy bolmas edi-aý», — dep ol oıdan taǵy syrǵı bastap edim, ekinshi bir tyń oı keldi de alysa tústi. Toqta, jer astynyń aýyr jumysyna qyzyqtyrǵan tehnıka mal sharýashylyǵynyń jumysyna qalaı qyzyqtyrmaıdy. Endeshe, qyzyqtyrýdyń tetigi tehnıkada emes pe? Iá, solaı, keleshekte mal baǵý jumysyn qyzyqty etýge ábden bolady eken. Tek tehnıkamyz kúsheısin.

Ómir qyzyǵynyn tetigindeı kóringen tehnıka osylaı qýanta bastaǵanymen, adam týraly oı keldi de ony taǵy da basyp ketti. Qosh tehnıka molaısyn-aq, sonda ony júrgize alatyn adam qaıda?

Bul oı on segiz kılometr jerdegi «Bostandyq» kolhozyna jetkenshe sozyldy. Biraq kópten beri kókeıdi tesken suraýdyń jaýabyn da endi tapqan sıaqtymyn. Endi sol oıymdy jurtshylyqtyń aldyna salǵym kelip dápterimdi aldym da: «Bizge qashan da bolsyn, altynnan mal qymbat. Sondyqtan mal baǵýdy altyn qazýdan kem kórmeıtin bolaıyq, ol úshin ne isteý kerek?» — degen suraý qoıdym da, qıalyma ilingenniń barlyǵyn dápterime jaza bastadym.

Qumǵa atpen tike tartatyn jerge de jettim. «Bostandyq» kolhozynan kisi ertpekshi bolyp kolhozdyń keńsesine kelsem, bastyǵy oblysqa ketken eken de, partıa uıymynyń sekretary jınalysta otyr eken.

Men ekspedısıaǵa erte jetý úshin kóp bógelgim kelmeı, jınalys júrip jatqan úıdiń esigin asharyn ashsam da, úı toly adamdy kórgennen keıin basa-kóktep kirýdi yńǵaısyz kórip qaıta shegindim. Biraq tórde otyrǵan keshegi Eraly deıtin jylqyshynyń kózi shalyp qalǵan eken, ol ornynan daýystaı túregeldi:

— Aý, qaıda barasyz, kele berińiz.

— Men sizderge bóget jasadym bilem.

— Eshqandaı bógetińiz joq. Otyra turyńyz, qazir 61-tiremiz, — dedi de, ol otyrǵandarǵa sóıleı jóneldi.

Ol keshe malshy edi, búgin bir úlken basshy sıaqty. Mynaý jaınap turǵan bólme osynyn kabıneti eken. Tórde kósemderdiń sýreti, tórt qabyrǵasy túgel jeńiske shaqyrǵan urandar men alǵa basýdyń alýan túrli erejeleri. Sonyń bárinin ortasynda «Alǵa» atty úlken qabyrǵa gazeti tur. Onyń betinde osy kolhozdaǵy tórt júz saýlyqtan bes júz jıyrma toǵyz qozy ósirgen Baıjanov Yrysdáýlet, Naýryzbaev Ońǵarbaı sıaqty Enbek Erleriniń sýreti tur. Ortadaǵy ústine qyzyl shýǵa jabylǵan uzyn stoldyń ústi tolǵan oryssha, qazaqsha neshe túrli gazet, jýrnaldar. Terdegi buryshty ala úlken shkaf tur. Onyń áıneginen Lenın tomdarynyń túpteri jarqyraıdy.

Osylarǵa kóz jiberip, qyzyǵa qarap otyr edim, Eralynyń:

— Osy másele aýdandyq partıa komıtetiniń aldyna qoıylsyn degenderiń qol kóterińder, — degen sózi ózine aýdaryp áketti.

Onyń bir úlken másele ekenin sezsem de suraǵanym joq, keıin sol qaýlynyń aýdandyq partıa komıtetiniń kúshimen úlken úı bolǵanyn bir-aq kórdim.

— Suraýlaryń joq pa?

— Joq.

— Suraý, joq bolsa, jınalys jabyldy.

— Joq emes, bar, — dedi bireý ornynan atyp turyp, — meniń suraýyma myna kisimen tanystyrsańyz eken.

Men oǵan jalt qaradym. Ol da maǵan kúlimsireı túsigi qadalyp tur, tárizinen meni tanyp turǵanyn sezsem de, ózim ony tanyǵanym joq.

Eraly olarǵa meni tanystyryp, saparymnyń jemisti bolýy ózderiniń ıgilikteri ekenin aıtyp jatyr. Al álgi jigitte ún joq, tek yrjıyp kúle berdi.

— Joldas, sen nege kúlesiń? — dedim orypsyz kúlkisine yzam kelse de, salmaqpen sóılep.

— Sarjan aǵa, siz meni ras tanymaı otyrsyz ba? — dedi ol qolymdy ustaı alyp.

— Sen kim ediń? — dep men qaraı qaldym. Biraq qaıda kórgenimdi taba almadym.

— Sarjan aǵa, men sizdi bir kórsem de umytqan joqpyn. Al siz meni bir kórgende-aq ordenge usynǵan edińiz, qyzdyń aıdaryna belgi de taqqan edińiz.

Munan keıingi sózin aıtqyzǵanym joq, sonaý Prýssıanyń shekarasynan ótetin kúni kópir aýzynda kezdesken batareıa komandır! Bazar Esbolov ekenin endi bildim de, qushaqtaı aldym.

— O, tamasha! — degennen basqa sóz aýzyma túsken joq.

Ol óziniń qazir osy kolhozda agronom ekenin, endi menimen birge Moıynqumdy zertteýge baratynyn, ótirik aıtsa jany shyqsyn, oǵan men keledi degen soń ózi tilengenin, búgin ekspedısıaǵa baryp ta qaıtqanyn aıta bastap edi, jańa ǵana shyǵyp ketken Eraly qaıta keldi de:

— Úıge júrińizder. Joq, jarty-aq saǵat bógelesizder. At ta, bári de ázir, úıimiz de alys emes, on-aq adym jerde, — dep jeppelete jóneldi.

Onyń aıtqandary ras, úıi de alys emes, daıyndaǵan dámi de ázir eken.

Keńseniń syrtyndaǵy kishkene qaqpadan kirip, eki bólmeli úıge keldik. Aýyz bólmede adam joq, tek pisýi jetken ettiń, qońyrsyǵan quıqanyń ısi múńkıdi. Tórgi úıden qyzyl shyraıly kelinshek qarsy aldy.

Úıdiń ishi úı ıesiniń uqypty ekenin kórsetip tur. Bir ǵana uqypsyzdyǵy qymyzdy bar adamǵa bir ydyspen beretin eski ádetterin áli tastamapty, araqty eki-aq ydyspen beredi eken. Ózim birden artyq ishpeıtin bolǵandyqtan, úndemep edim, aldyma syńar qulaǵy seltıgen bas jetip kelgen soń:

— Al osy syńar qulaq qaı salttaryńyz, — dedim.

Eraly meniń suraýyma myrs etti de:

— Ár eldiń zańy basqa ǵoı. Al biz qulaqty balanyń sybaǵasy dep bilemiz. Sondyqtan bir qulaqty balanyń sybaǵasy deımiz de, ekinshi qulaqty balamyzdaı kóretin qonaǵymyzǵa arnaımyz, — dedi.

Ol muny oıdan shyǵaryp aıtsa da, nıetine yrza bolyp talasqanym joq.

Men halqymyzdyń dúnıede eshbir tezdesi joq ǵalamat darqandyǵyn sol seltıgen syńar qulaqtan da kórgendeı shattana shalqyp otyrmyn.

* * *

Soltústikti betke ala Bazar ekeýmiz tartyp kelemiz. Jańa ǵana kóz aldymda jaınap turǵan qalanyn, bári de artta qaldy. Qarsy aldymyzda túnerip Kóksheniń qumy tur. Sol qumnyń jıeginde qyryq-elý otar qoı jatyr. Birinen soń birin tastap, birine de bógelmesten aıdap kelemiz. Tek qoıshylar saqaldy adamdar bolǵan soń sálem bermeı ete shyǵýdy uıat kórip alystan bas ızeımin. Qaı qoıshyǵa kezdessem de saqaly býyryl tartpaǵan bireýi joq, bas ızemeı qalaı ótersiń.

Osy qoıshylardyń saqaly manaǵy bir oıdy taǵy da ákelip úıirdi. Sol oı basyma úıirilgen saıyn atyma qamshyny basa tústim.

Qora-qora qoılar da artta qaldy. Bulań quıryq júrispen júrip otyryp Kókshege de jettik. Kóksheniń qumynan ótip, Moıynqumnyń qoınaýyna kire bere toqtap, Bazardan jolymyzdy u aldym da, barar baǵytty kompaspen belgilep aldym.

Onyń aıtysyna qaraǵanda meniń joldastarym keshe birsypyra jerdi zerttegen eken, mardymdy eshteńe tabylmaı kóńilsiz qaıtypty. Kóńildegi túıin sol ǵana. Sondyqtan da qatty aıdap kelemin.

Ekspedısıamyz alty otrádqa bólingen. Bárinde de jer zertteýshilerdiń barlyq túri bar. Biz belgilegen jerlerge burǵy salyp sýyn zertteıtin taǵy bir otrád keıin kele jatyr. Ár kolhoz óz jerinen tabylǵan sýdy ózi qazyp alady. Olardyń burǵy ornatatyn adamy da sol otrádpen birge. Maqsatymyz — malshylardy qystyń azabynan qutqarý. Ol úshin úı qora salýǵa, jasandy shabyndyq jasaýǵa jaraıtyn qobylardyń esebin alyp, kólemin ólsheý. Astyndaǵy sý men betindegi túkteriniń qadir-qasıetterin zertteý. Bul maqsatqa jetemiz degen úmitimiz zor, kúdigimiz de osal emes.

Bul sapardyń ońaı emes ekenin kúni burys eskergenbiz. Sondyqtan munda shyǵardan buryn qaı jerden qaı jerge deıin qansha kún ketetinin, qaı otrád qaı jerlerdi qansha ýaqytta zerttep bitiretinine deıin kartaǵa túsirip alǵanbyz. Endi tek barlyq otrád biriniń jerine biri túspeı, qatar júrip otyrsa myń sharshy kılometrdeı jerde ne bar, ne joǵyn kóre alamyz.

Osyndaı oıda kele jatyr edim:

— Áne, bizdiń adamdardyń bergi sheti, sol jerde qudyq bar, kún keshkirip barady, búgin sol jerge túneıtin shyǵarmyz, — degen Bazardyń daýsy bólip jiberdi.

Ol kóz ushynda bir tebeniń basynda turǵan bireýdi kórgen eken. Men bınoklmen qarap, onyń Moıynqumdy kópten beri zerttep júrgen Anatolıı Sergeevıch Borsov deıtin ınjener ekenin dáý tymaǵynan tanı kettim. Biraq ol ne bir daǵdarysqa ushyrap, ne bir úlken qýanyshqa kenelse, ózin qoıarǵa jer tappaı kórnekke shyǵyp, osylaı uzaq turýshy edi. Myna turysy qaı turys ekenin bile almaı kelemin. Egerde olar búgin de eshteńe taba almasa, men sol tóbeniń basyna da shyǵa almaspyn.

Osy kezde tómengi bir jyradan túıe jetektegen bir salt atty adam shyǵa keldi. Túıeniń ústinde eki adam otyr. Sirá, azyqtary bolýy kerek, artyp alǵan teńderi bar. Bul Bazardyń qudyq qazdyrýǵa alyp shyqqan adamdary eken.

— Ana aq túıe meniki, ana jylǵy ózińiz kórgen boz ingenniń kózindeı kórigi júreıin dep byltyr satyp alǵan edim...

Tebe basynda túnerip turǵan Anatolıı Sergeevıchke jetýge asyǵyp, Bazardyń bul sózin tyńdaǵanym joq. Meniń kóńilsiz kele jatqanymdy sezdi de, ol da toktaı qaldy.

Oı qajytqan ba, joq álde júris qajytqan ba, Anatolıı Sergeevıch bylq-sylq etip zorǵa júrip keledi. Men jaqyndaı bere óziniń jaqsy kóretin sózi «hal qalaıdy aıtyp edim, ol basyn shaıqap:

— Hal jaman, Sarjan Mýratovıch, kesheden beri eki-aq qudyqtyń ornyn taptyq. Al úı salýǵa qolaıly jer tabylar emes, — dedi.

Ony basqan aýyr oı meni de basyp ketti. Aldaǵy jerden tabylar dep ózińdi jubatýdyń keregi az, óıtkeni biz qala salǵaly júrgenimiz joq. Alaqandaı bolsa da, qumnyń ár jerinen alań tabýymyz kerek. Egerde arasy alystap ketse, onyń paıdasy joq. Eki kúnnen bergi zerttelgen jerdiń az emes ekenin kórmesem de belgili, biraq sonsha jerdiń ıesiz qalmaýyna endi qandaı jol bary belgisiz. Osyny oılap sur dalaǵa únsiz qarap turmyn. Kóz jetpeıtin jerdiń bári órkesh-órkesh qum. Keı jerinde tolqyndaı bederlengen maıda qumdar, soltústik-shyǵys jaǵymyzdy ala turǵan qalyń sekseýil kózge aldanysh bolatyn.

Biraq kóńilge aldanysh tabylar emes. Shyǵys jaǵymyzdaǵy bir qudyqtyń basyna kelip bizdiń jigitter shatyryn tigip, gýildesip jatyr. Bul mańdaǵy eń oıpań jer sol ǵana.

Bazar ekeýmiz attan áli túskenimiz joq. .Anatolıı Sergeevıch aıaǵyn sozyp jiberip oıda otyr. Ol bul daladan kúderin múldem úzgendeı basyn da kóterer emes.

— Aǵaı, qarap turǵansha jalǵyz tal sekseýil bar tóbeni aınalyp qaıtsaq qaıtedi? — dedi manadan beri sol jaqtan kóz almaı turǵan Bazar.

— Ol jaqta ne bar?

— Soǵystan buryn sol mańnan jalǵyz tal jyńǵyly bar bir jer kergen edim. Jańylmasam sol sekseýil turǵan tóbeniń túbinde bolý kerek.

— Jyńǵyl deısiń be, anyq jyńǵyl ma? — dep Anatolıı Sergeevıch ony myqtap turygi bir sybady da, shaba jóneldi.

— Aý, qaıda kettińiz?

— Qazir kelemin, qosqa bara berińizder.

Ol osydan basqa sóz aıtqan joq, ár tóbeniń basynan bir kórinip, áli ketip barady. Biz áli qarap turmyz, ol azdan soń kózden ǵaıyp boldy da, biz qosqa keldik.

Bir qoıdy aq túıege artyp jibergenin Bazar mana aıtqan edi. Qara murtty bireý sol qoıdy bizdiń shatyrymyzdyń qataryna tigilgen qostyń aldynda soıyp jatyr. Samaıyna aq kirgen qyrma saqaldy bireý oǵan:

— Kóz barynda jaıǵap alaıyq tezdet, — dep dikildep tur. Endi bireýler jer oshaq qazatyn yńǵaıly jer izdep, keıbir qazǵan shuńqyrlaryn qum basa bergen soń ekinshi bir jerdi shuqylap júr.

Men attan túse sala qudyq basyna bardym. Ondaǵy oıym qumnyń qalyńdyǵyn, sýdyń qanshalyqty tereń jatqanyn bilý edi. Qıyp turyp qalyń salynǵan sekseýil qudyqtyń qabyrǵasynan qumdy baıqatqan joq, sý tereńde emes.

Qolyna kúrek alyp aınala júgirgenderdiń shetki bireýi: «O, tabyldy naǵyz jerdiń ózi» — dep aıǵaı saldy. Ol bir jerdi qaza bastady, men onyń qasyna bardym. Bul bir uzyn jyranyń aıaǵy eken, men sol jyrany boılaı jibergen kózim qalyń sheńgelge baryp tireldi. Bazardy shatyrdan myltyq ákelýge jiberip, ózim jańaǵy jyrany qýalaı júrip otyryp sheńgelden ári ótip edim, bir kishkene alańǵa kezdestim. Kún keshkirgen kez. Biraq, áldenendeı bir sózim meni .bılep aldy da, ilgeri ákete berdi. Ár butaǵa bir qadalyp árbir shópke bir úńilemin. Bári de qumnyń túgi. Sol alańnyń soltústik janynda jalǵyz tal sekseýili bar bir tóbe tur. Sol tóbeden bir qoıan zymyrap tústi de, alańnyń shetine jete bere joq boldy.'

Qustan qorǵalaı buqqan bolar degen oımen Bazardyń qolyndaǵy myltyqty alyp solaı qaraı júrin edim, qarsy aldymnan qazyqtaı qaqshıǵan qyp-qyzyl bir nárse kózge túse ketti. Alýan túrli surǵylt ósimdikterdiń ortasynda jalǵyz jarqyraı turǵan bul qyzyl qazyqtyń ne ekenin á degende aıyra alǵanym joq.Bazardan surap edim, ol jan-jaǵyna oılana qarap únsiz kele jatty da:

— Taptym-taptym, — dep tura júgirdi.

Osy kezde manaǵy ketken Anatolıı Sergeevıch aldymyzdaǵy jalǵyz tal sekseýili bar tóbeniń basyna shyǵa kelip edi, qýanǵannan aıǵaı saldym.

Biz kelsek, Bazar bıiktigin óz boıymen ólshegisi kelgendeı jalǵyz tal jynǵyldy qushaqtaı ustap tur eken.

— Mynany qarańyzdarshy, — dedi ol qasyna kelgen bizderge muńaıa qarap, — sabaýdaı sıda bolsa da báıterekteı kórinýshi edi. Qamshynyń saby etkisi kelgen bireý úsh jaǵyn kesip áketipti.

— Ol úshin qapalanba, bizder endi bul jerge báıterektiń ózin ornatamyz. Solaı emes pe, Anatolıı Sergeevıch? — dep jyńǵyldyń túbirine únsiz qadalyp turǵan Anatolıı Sergeevıchke qaradym.

Ol «solaı» dedi de, sýmkasynan kartasyn alyp bir úńildi de, aınalaǵa kóz jiberdi. Aldymyzda kishkene alań jatyr. Ekeýmizdiń kózimiz sol alańda, ekeýmiz bir ǵana oıdyń jetegindemiz, ekeýmiz de únsiz. Ózimiz únsiz tursaq ta qıalymyz Moıynqumnyń qaı jerine qansha úı salatynyn josparlap sol úılerdiń irge tasyn qalaýda.

— Bul jer qaı aýdannyń jeri? — dedim Bazarǵa qarap.

— Bizdiń Talastyń jeri.

— Talastyń qaı kolhozy?

— Bizdiń «Bostandyq».

— Endeshe «Bostandyqtyń» qumdaǵy shtaby dál osy jerden salynsyn, basshylaryńa erteńnen qaldyrmaı habarla, — dedim de, kartany alyp onyń betine «qyzyl qazyq» degen sóz jazyp, ár túrli belgiler sala bastadym.

Men kartaǵa ne túsirsem ony óziniń qoldan jasap alǵan kartasyna túsirip Bazar máz. Onyń shattyq oınaǵan júzinen búkil eldiń qýanyshyn kórgendeı bizder máz.

Soltústik jaǵymyzda jańaǵy jalǵyz sekseýil tur. Ol keshke qaraı soqqan jeldiń ekpinimen «eldim, óldim» degendeı dybys beredi.

— Ólmeısiń, ólmeısiń, — dedim de ilgeri júrip kettim. Aldymnan úıtilgen bastyń qońyrsyǵan ısi keledi. Moıynqum qazir maǵan sol bas sıaqty kórindi.

VII

— Ólmeısiń, ólmeısiń.

Osy sózdi talaı aıtyp, talaı jerdiń sýyn tattym, talaı jerdiń atyn qoıyp, talaı jerge belgi qaqtym.

Biraq bıylǵy qys jyldaǵy kezinen erte túsip, jazyq jerdi túgelinen qar basyp qaldy da, kózdegen jerimizge erkin jete almaı merzimdi kezegimizden erte qaıttyq.

Kún ashyq aıaz. Keshe kúnimen soqqan boran tún ortasy aýa bere basylǵandy. Búgingi kún qansonar bolǵan soń Bazar ekeýmiz ań aýlaı qaıtqaly keıin qalǵan edik. Ótken túngi boran qardy ıirip, oı-shuńqyrdyń bárin de syqap tastaǵan eken. Ańnyń bári keshe bir jaqqa yǵyp ketken be, joq álde qardyń astynda qalǵan ba, túske deıin birde-bir ań kezdesken joq. Endi zerige bastadyq. Ótken jyly osy qumnyń ishinde bir qabanmen qalaı aıqasqanyn aıtqyzyp, sol zerikken kóńilge talshyq bolyp kele jatqan Bazardyń ózinen aırylyp qala jazdadym. Qulaǵym onyń áńgimesinde bolǵanymen kózim ań izdep dalany kezýde edi. Bir kezde onyń baj etken daýsy shyqty. Jalt qarasam onyń aty tóbesinen shanshylyp qulap barady eken. Atynyń qýlaǵan ekpinimen Bazardyń ózi de kóbik qarǵa batyp ketti. Biraq ol qarǵa tunshyǵyp jatsa da tizgininen aırylmaı, aty silkine túregelgen kezde, qaqala-shashala ózi de atyp turdy.

— Attyń basyp qoıa ber de, quıryǵynan usta! At súırep shyǵarmasa shyǵa almaısyń, — dep daýystap edim, onyń shoshynǵandyǵy sondaı, meniń daýsymdy estigen joq. Aýzynda keptelingen qardy kóksoqtalandyryp bir-eki búrkip tastady da, arǵy betke qaraı tura umtyldy. Qabyrǵasynan kelgen qardy qalaı buzyp shyǵaryn bilmeı qalsh-qalsh etip turǵan atyna da qaraıtyn emes, alqymyna keletin qardy eki qolymen sabalap áli ketip barady, tek meniń kúlip turǵanymdy endi sezip:

— Iá, sizge bári de qyzyq, qattyraq kúlińiz, — dep ózine yzalana kúńkildep te barady.

Ol qardyń shetine jete bere toqtaı qalyp, shaqyryp edi, qalaı júrerin bilmeı turǵan aty onyń izimen orǵı jóneldi.

Ekeýmiz endi qardyń eki jaǵynda qaldyq. Bazar qarasyn jerge shyǵyp alyp atyn butaǵa baılady da, qoıyn-qonyshyna kirgen qardy túsire bastady. Men óter joldy taba almaı kózdi aınala júgirtip kele jattym da, bir tuıyqqa kelip tireldim. Qarsy aldymda bir tóbeshik tur. Sonyń ǵana butalary qyltıyp kórinedi, basqa jerdiń bári jyp-jylmaǵaı.

Qardyń osy surqyn kórgende mal. ósirýdiń barlyq azabyn kórgendeı boldym. Egerde barlyq jerdiń qary osylaı qalyn bolsa, barlyq mal álden kolǵa qarasa jetetin shep qaıda? Ony jetkizetin kúsh qaıda? Halyqtyń birneshe jylǵy eńbeginiń jemisin dúleı tabıǵat bir-aq kúnde jalmap qoıatyn bolǵany ma? Bir shahtanyń bir kúndik kómiri tegis órtense de onyń orny bir aıǵa jetpeı-aq tolady. Al, bir otardaǵy qoı qardyń astynda qalsa onyń ornyn toltyrý úshin keminde eki jyl kerek. Olaı bolsa jut degen tilsiz jaý. Ony Qalaı jeńý kerek? Mal ozyǵyn molaıtýmen ǵana ma? Iá, sol, onsyz asyl maldar da azyp ketedi.

Bazarǵa kelgende mal basyna tónip turǵan osy qaterdi aıta kelip edim, ol úndegen joq. Maǵan áli de ókpeli sıaqty, úlken murny soraıyp, tanaýy qýsyrylyp ketipti. Men ony jadyratqaly ár túrli qaljyń da aıtyp kórip edim, ol:

— Áýre bolmaı-aq qoıyńyz, men sizge búgin týk te aıtpaımyn, — dedi de jele jóneldi.

— Ańshy ekenin ras bolsa kórermin úndemegenińdi. Qoıan kórinse de saırarsyń áli.

— Dál búgin qoıan túgili jolbarys kórinse de úndemespin-aý.

— Onda ańshy ekeniń ótirik.

Ol úndegen joq. Ekeýmizdiń egesimiz osymen bitip, únsiz kele jatyr edik, bir kezde ol kenet tura qaldy da:

— Ana tamashany kórdińiz be? — dedi alysqa kóz jiberip.

Men onyń tamashalap turǵan jaǵyna bınoklimdi salsam, jeti-segiz qasqyr bir top kıikti qorshap alyp, alystaǵy bir uzyn qyrdan asyra qýyp barady eken.

Sol qyrqanyń arǵy betinde qalyń qar baryn, qasqyrlardyń kıikterdi sol qalyń qarǵa qýyp tyǵyp, qazir qandy qyrǵyn salyp jatqanyn sezip biz de umtyldyq. Biraq jolshybaı kezdesken omby qarlardy kesip ótip, qyrqaǵa shyqqanymyzsha jarty saǵattaı ýaqyt ótip ketti.

Bul bir taýdyń uzyn salasy sekildengen jal qumy eken. Boran teriskeı jaǵynan soqqandyqtan kúngeı betin jotasyna deıin qar basyp qalypty. Qardyń mundaı qalyń ekenin kórgen soń, qasqyrlardyń ózi qazǵan kórine ózin túsiremin degen senimmen attan túse qalyp, aıylyn tarta bastap edim, at ústinde turyp.qalǵan Bazar:

— Kıikter qutylyp ketipti, áýre bolmaı-aq qoıyńyz, — dedi alysqa qadala túsip.

— Ony qaıdan bildiń?

— Qashqan kıikterdiń jolyn tosqaly júrgen bolý kerek, janaǵy qasqyrlardyń bireýi bizge qaraı salyp keledi. Onyń aıtqany ras, taıynshadaı bir qasqyr bizge qaraı jortyp keledi eken. Biraq onyń kıik qýar túri joq, aýyq-aýyq aspanǵa shapshyp, óz-ózinen arsyldap keledi.

— Apyr-aı, mynaý qutyrǵan qasqyr eken ǵoı. Qutyrǵan qasqyr jolbarystan da qaýipti deýshi edi, endi qaıttik? — dep Bazardyń óńi qasha bastady.

Ómirimde qutyrǵan qasqyrdy kórgen emes edim, biraq ol jóninde talaı ańyz estigemin. «Qutyrǵan qasqyrda qyryq kisiniń kúshi bar, ol qorqý degendi bilmeıdi, ursań órshelene beredi, atsań oǵyń darymaıdy», — deıtin. Biraq myna qasqyrdyń soryna men ondaı ertekke kúletin bolyppyn. Óz qorqynyshymdy ózim mazaqtap ishteı kúldim de, Bazardyń: «Qashsaq qaıtedi, qýa qalsa qar qalyń, qater-ay» — degen sózin tyńdamastan:

— Usta atty! — dedim buıyra sóılep.

Janaǵy ertekti Bazar da biledi eken, ol sony aıtyp bajyldaı bastady. Men ony tyńdaǵam joq.

— Sózdi qoı da, keıin ket! Myltyǵyńdy baıqap al da, ázir tur, — dedim.

— Jalǵyz jazym bolasyz ǵoı, men qasyńyzda bolaıyn, — degenine de kóngim joq, maýzerimdi oqqa toltyryp aldym da qasqyrǵa qarsy júrdim.

Qasqyrmen eki aramyzda bir kishkene tóbeshik tur. Men ony sol tóbeniń basynda tospaqpyn. Tóbege men de shyqtym, meni kóre sala qasqyr da umtyldy. Eger de oq tımeı ketip qasqyr alysa túsetindeı bolsa, taıyp ketpeıin dep tabanymdy qumnyń qattylaý jerine tirep turyp, oq jeter jerge kelgende basyp saldym.

Tóbesinen zýlap ótken oqqa qasqyrdyń ars etkenine ilese alysta turǵan Bazardyń:

— Oıbaı-aı, qurydyq-aý! — degen daýsy da shyqty.

Ertektiń bir ǵana shyndyǵy qutyrǵan qasqyrdyń qorqýdy bilmeıtindigi eken. Ol gúrs etken myltyqtyń daýsyn da, qulaǵyn jalap ótken oqtyń zýylyn da elegen joq. Tisterin yrsıta saqyldatyp atqyp keledi, arsyldap keledi. Dál qazirgi túri jan shoshyrlyq. Eger de osy sapar múlt jibersem múrdem ketkenim, onyń kele aıqasatyn túri bar. Elý metrdeı jerge kelgende, nysanama yrsıǵan tisterin ilindire bere atyp jiberip edim, ol aspanǵa bir atqydy da qulap tústi.

Oq eki kózdiń aralyǵynan mıyn qaq jara ótken eken. Óshpendilik oty oǵan da basyla qoımaı, ókpesinen taǵy bir atqaly qasyna jetip baryp edim, ári oǵymdy qımadym, ári qınalyp ólsin dedim de:

— Raqmet, Gúljanym, — dedim ishimnen.

— Aǵataı-aı, júregińiz múıiz be, joq álde bolat temir me, ákelińizshi qolyńyzdy, — dep, Bazar kele attan sekirip túsip edi:

— Dál seniń osy aıtqanyndaı bolsa, onyń júrek bolǵannan jumyryq bolǵany táýir shyǵar. Sózdi qur borsyldata bermeı, tez attan, — dedim de, qandy qyrǵyn bolyp jatqan jerge qaraı shaba jóneldim.

Olaı asyqqan sebebim kıikterge toıǵan qasqyrlardy uzatpaı qyrý edi. Ol kútkenim bolmady, qasqyrlar myltyqtyń daýsy alǵashqy shyqqanda-aq bezip ketipti. Ol jerden qyzyl qanǵa boıalǵan aq qardy ǵana kórdik te, izge túsip jóneldik.

Qasqyrlardyń jemtikten shyǵa qashqanyn tyraǵaılaǵan izinen kórip kelemiz. Bylaı shyqqannan keıin altaýynyń basy qosylyp bir jerge shoqtalǵan eken. Myltyqtyń ekinshi atylǵanyn sol jerde estigen bolý kerek, taǵy da tyrqyraı jónelipti. Qaısybireýiniń yldıǵa tońqalana asa qulap túsken izi de saırap jatyr.

Bul qum salanyń aıaǵy baryp bir ózekshege tireledi eken de, onan arǵy jeri usaq adyrǵa uqsap ketedi eken. Kóz jeter jerde qybyr etken jan kórinbeıdi. Tek alysta eki úlken iz jatyr.

— Anaý kóldeneń jatqan neniń izi?

— Neniń izi ekenin qaıdam, áıteýir, qasqyrdyń izi emes.

Ol iz kúdik bolsa da, qasqyrlardyń ońtústikke qaraı buryla tartqany úmit bolyp, ekinshi bir salaǵa shyǵa berip edik, aldyńǵy jaǵymyzdan aıǵaı shyqty.

— O, ǵajap, bul mańda el joq edi ǵoı, — dedim de aıǵaı shyqqan jaqqa qaraı shaba jóneldim.

— Qartekeńderdiń jylqysy kelip jetken - bolar, — dep, Bazar da shaýyp kele jatyr. Kózge kóringen áli túk joq. Aıǵaı birte-birte alystap barady. Bir tóbeden qutylsaq, taǵy bir tóbege kezdesip, atty áli aıdap kelemiz. Áli kóringen eshteme joq. Birazdan keıin qasqyrlardyń izin kesip, ótken eki attyń izi kezdese ketti.

Aldymyzda bir bıik shoqy tur. Soǵan shyqsaq osy eki attynyń qarasyn kórer edik dep, atty aıdaı tústim.

Bul jolǵy oıym dál shyqty. Jańaǵy tóbege shyǵa kelsem kóz ushyndaǵy bir úlken qobyǵa qaraı tórt kisi quıǵytyp barady. Tórteýi tórt bólek. Tórteýi de dalany jańǵyryqtyryp aıǵaılap barady. Basqa úsheýiniń daýsyn jalǵyz ózi basyp, kúnshe kúrkireı shyqqan Qartekeńniń daýsyn tanı kettim de, atqa qamshyny basa tústim.

Jańaǵy alystan kóringen qobyǵa jaqyndaı bergende bular ekige bólindi. Eki qanattaǵylar alǵa .umtyldy da, ortadaǵy ekeýi qobynyń qalyń qaryna jańa ilikken alty qasqyrǵa tap berdi.

— Sonaý ortadaǵy ekeýdiń on jaqtaǵysy Qartekeńniń ózi, — dedi qatarlasa shaýyp kele jatqan Bazar, — qasyndaǵysy áziniń úlken balasy Qaramolda bolý kerek.

Onyń aıtqany ras, qasqyrlardy soǵýǵa umtylǵan sol ekeýi eken de, eki búıirinen qysyp kele jatqan Dádebaı men Dúkenbaı eken. Ortadaǵy ekeý qasqyrlardy qobynyń tuıyǵyna qýyp tyqqan kezde Dádebaılar da aǵyzyp baryp aıqasa ketti.

— Jiberme!

— Qutqarma!

— Jalt berip júrmesin!

— Qara tumsyqtan soq.

— Jelkeden sok!

— Ana bireýi qutylyp ketti-aý, — degen aıqaılarǵa ilese soıyldar sart-surt etti. Qasqyrlardyń bir kókjalynan basqasy endi qutyla almaıtynyn bilgen soń bóksesin qarǵa tyǵyp alyp arsyldaı bastady.

Osy kezde biz de jetken edik. Arsyldap turǵan bir qasqyrdy qara tumsyqtan dáldep turyp sileıtti de, Qartekeń.jańaǵy qalyń qardy buza qıalaı tartyp órge qaraı orǵyp bara jatqan kókjaldyń sońyna tústi. Biraq astyndaǵy óziniń kók aıǵyry eken. Ol bes-alty ret atqýdan árige bara almaı toqtap qaldy. Onyń aldyndaǵy qasqyr da qardan shyǵa almaı alasuryp jatyr. Endi ne isterin bilmeı Qartekeń tur. Ol bozqyraýlanyp kele jatqan bizdi kóre saldy da, kim ekenimdi bilmesten:

— Áı, kim bolsań da mynany atpaı ne qarap tursyń? — dep aıqaı saldy.

Men bulardyń qyzyǵyna qaraımyn dep ózimde myltyq baryn umytyp ketippin. Biraq, kenetten shuǵyl oı kelgen kezde boıǵa uıalaı qalatyn ábigerlikti qımylymnan kórsetkenim joq, sózim da jaıbaraqat shyqty.

— Qalaı, qarıa! Qara kókterińizdiń qarǵa osal ekenine kózińiz endi jetken bolar, — dedim, maýzerimdi qabynan sýyryp jatyp.

— Shyraqtarym-aý, sender qaıdan tap boldyńdar?

— Ony keıin bilersiz. Aldymen mynany jaıratyp alaıyq, — dep qasqyrǵa kezenip edim, ol qardan kóriner emes, nysanaǵa tek qulaǵy ǵana ilinetin. Jaqyndap barýǵa qar qalyń, endi ne isteý kerek.

Qansha oılansam da eki oqty jedel jiberýden basqa jol taba alǵanym joq. Ondaǵy oıym alǵashqy oq Kýlagına tıse, qasqyr bir sekirmeı qalmaıdy, sol kezde ekinshi oqqa ózin ilindirý edi. Bul jolǵy oıym da, oǵym da múlt ketken joq. Aldyńǵy oq bir qulaǵyn julyp túsirgende, soǵan shydaı almaı ars etip aspanǵa shapshyǵan qasqyr keıingi oqpen birge ózi de qulap tústi...

* * * *

Aldyńǵy qasqyrǵa qaqpan bolǵan sol qobynyn ońtústik jaq syrtynda munan jıyrma kún buryn ózimiz qazyp ketken bir qudyq bolatyn. Qazir sol qudyqtyń basynda bir kıgiz úı tur. Kózim sol úıde, oıyn sol úı turǵan jerde. Kóp eńbekpen tabylǵan bul jerdiń jemisin qashan kóre bastar ekenbiz. Áı, tym alys-aý degen oıda kelemin.

Qum tóbelerdiń ár tusynan shyqqan tútinderi bolmasa, basqa úılerdiń qarasy kórinbeıdi. Biraq qaptaǵan qalyń jylqy qum saharasyn ózgeshe bir sulýlyqqa bólep tur.

Meniń kózim eń aldymen ortadaǵy bir qobynyń ishindegi qalyń qardy talqandap jatqan júz qaraly jylqyǵa tústi. Basqa otardyń jylqylary qarasyn jerge jazyla jaıylyp erkimen jatqanda bul bir top jylqynyń qarmen alysyp jatqany qalaı? Álde jerdiń azdyǵynan ba? Olaı deıin deseń olardy qarǵa qaıyryn júrgen eshkim joq, qaıta jylqyshynyń ózi qardyń qalyń jaǵynda júr. Onyń ústine aınalasyndaǵy qarasyn jerge boı urǵan bireý kórinbeıdi. Bolat tuıaqtary kelseń kel degendeı bir yrǵaqpen sermelip, qar tepken saıyn maımen jumyrlanǵan denesi tolqyndaı tolyqsıdy.

— Aý, kelin, jylqyny qyrǵa shyǵarsań da bolar, — dep, Qartekeń oǵan daýystap edi, sońymyzda kele jatqan Dádebaı:

— Nege? — dep yrshyp tústi.

— Keıin bilersiń, — dep Qartekeń de ashyp aıtqan joq. Onyń «shyǵarsań da bolar» dep bos tastaı salǵan sózine jeńgeı de jylqyny qaıyra qoıǵan joq. «Bul qart taǵy ne oılady eken», — degendeı tańdana qarap kele jatyr.

Daǵdyly bir sebeppen aty bógelip Qartekeń turyp qalyp jylqyshy jeńgeıge biz buryn jetken edik, ol bizben amandasa salyp shalyna qarady:

— Ataı ne dep keledi, jylqyny qyrǵa shyǵar degeni nesi?

— E, qudaıym bilsin, oıyna ne túskenin. Sirá, jylqynyń tebinin unatpaǵan bolar.

Bul kezde sońymyzdan qýyp jetken Dúkenbaı men Qaramoldaǵa Qartekeń óziniń buıryǵyn berip kele jatty.

— Qazir árqaısylaryń qostaryńa baryp, oıdaǵy jylqyny qyrǵa shyǵaryńdar. Kún qulaqtanyp tur, keshke qaraı aıaz kúsheıip ketýi múmkin, oıda bir jylqy qalmasyn. Baryńdar.

Eki jylqyshy sóz qatpastan jortyp kete bardy.

Bul jylqylar Qartekeńniń ózim qarǵa osal dep júrgen qarakókteri ekenin endi sezdim de:

— Jylqylaryńyz mundaı qardy buryn kórmegen eken ǵoı, — dedim.

— Mundaı qalyń qardy jetpiske kelgen Qartabaıdyń ózi de buryn kórgen emes, — dedi de, sońymyzda kele jatqan Dádebaıǵa daýystady: — Eı, anaý shubap kele jatqan ne nárse? Sony men de bile almaı kelemin. Bizge azyq ákele jatqandar bolsa bir-eki túıemen ǵana keler edi ǵoı. Ózderinin tipti, súıretkileri de bar.

Osyndaı qysyr sózdermen Dádebaıdyń úıine jetkenimizshe jańaǵy túıeliler de kelip qaldy. Eń alda aq boz atty, qara kıimdi bireý kele jatyr. Ár túıenin ústinde birden-ekiden adamdar otyr. Túıeniń bári júkti kóterip te, súıretip te keledi. Ár túıege tirkelgen bir-bir súıretki. Súıretkiniń ústine uzyndy-qysqaly ár túrli aǵashtar, taqtaılar, terezeniń kesekteri, esik aǵashtary, keıbir túıeniń ústine úıdiń taqtaımen qaptalǵan qamys qabyrǵalary tıelipti. Kıgizben qaptalyp, aq brezentpen tystalǵan taqtaı qabyrǵalar, irgelik dáý qara kirpishter tıelipti.

Biz attan tússek te úıge kirmeı, solarǵa qarap turyp qaldyq. Jańaǵy alda kele jatqan aq boz atty adam ózimizge tanys Baıqoshqar eken. Ol bir ǵasyrdyń júgin súıretip kele jatqandaı nasattanyp anadaıdan daýystady:

— Dáke, komýnızmniń kerýeni alys túkpirde jatqan sizdiń de irgeńizge kelip jetti, erýligińizdi ázirleı berińiz.

— Qarıa-aý, — dedi de, Dádebaı qýanǵanynan basqa sóz taba almaı Baıqoshqardy baryp qushaqtaı aldy, — baýyrym-aý, sen anyq ózimizdiń bastyq Baıqoshqarsyń ba, joq álde komýnızmnen kelgen ókilsiń be?

— Mine, jigit, — degennen basqa Qartekeń úndegen joq. Qashan Baıqoshqar kelip amandasqansha men keleshektiń bir sáýlesin kórgendeı boıymdy shattyqqa bıletin sol ornymda turyp qaldym.

Bul kezde túıeniń ústindegiler de topyrlap túse bastaǵan edi. Qartekeń sol kelgenderdiń bárin bir-bir qushyp kókiregine qysty da, alǵysynan meni qur qaldyrǵan joq.

— Bárleriń de kóp jasańdar, qaraqtarym.

Júz metrdeı jerde osydan bir aı buryn ózi qaqqan qarala qada tur. Kózim soǵan túsip edi, bul jerdiń aty qoıylmaǵany esime tústi de:

— Qarıa, osy jerdiń aty ne? — dedim kózimdi qadadan almaı.

— Balam-aý, eli joq jerdiń aty bola ma?

— Buryn bolmasa endi bolsyn, bolǵanda keleshegine saı bolsyn.

— Tapsań óziń tap, — dep qart kenet shıryǵa qaldy. — «Bostandyq» jerine «Qyzyl qazaq» degen jaqsy at qoıypsyń da, bizdiń jerimizdi ataýsyz tastap ketipsiń, bul qalaı? — Qarttyń bul qaharly suraýyna jaýap taba almaı tur edim, meni ol qyspaqtan Dádebaı qutqaryp jiberdi.

— Aý, danyshpandarym-aý, — dedi ol yshqyna sóılep. — At degen balaǵa da týǵannan keıin qoıylýshy edi ǵoı. Áýeli ózin dúnıege keltirip alaıyq ta muny.

— Qaıran seniń osynaý muǵallaq basyń-aı. Ne eskirmeı, ne jańarmaı eki ortada turyp qalǵan, — dedi Qartekeń myrs-myrs kúlip, — ańsap kórgen balanyń aty ana qursaǵynda qoıylmaıtyn ba edi. Qaraǵym, Sarjan, atty keıin oılana jatarsyń, óziń tý tikken jeriń edi, bosaǵasyn ózin belgilep ber.

— Aldymen salynatyn úıdiń túrin bileıik.

— Bári de jasalǵan, mysaly mynandaı, — dep, Baıqoshqar taıaǵymen qardy syzǵylaı bastady. Kýhnádan basqasy alty bólme. Ár bólmeniń keńdigi jıyrma sharshy metrden. Onyń birinshisi — keńse, ekinshisi — qyzyl otaý, úshinshisi — medpýnkt, tórtinshisi — qonaq úı, besinshisi — saýda dúkeni, altynshysy — ashana.

Men basqa sóz aıta alǵanym joq. Dádebaıdyń qolynda turǵan kúrekti ala salyp, ózim manadan ishteı belgilep turǵan jerdiń qaryn kúredim de:

— Qarıa, qaılany alyńyz da myna jerdiń tuńǵysh topyraǵyn siz kóterińiz, — dedim.

Qartekeń sózge kelgen joq. Jaqsy tilek tilegen duǵasyn ishinen oqyp betin bir sıpady da, júginip otyra qaldy. Kózdi ashyp-jumǵansha bar kúshin boıǵa jıyp qaılany dármenimen uryp ta jiberdi. Biraq, jer tastaı bolyp qatqan eken, temir men temirdi urǵandaı shaq ete tústi. Degenmen qaıratty qol bolat qaılany batyryp-aq jiberipti, yrǵaı bere qaıyryp qalyp edi, bir kesek toń ushyp tústi.

— Oı, kári tarlanym-aı, áli de jigitterdiń jeteýine tótep beresiń-aý. Qonys qaıyrly bolsyn, jasaǵan bala-shaǵaǵa ıgiligin kórsetsin, Endi úıge júrińizder. Aý, aıtpaqshy meniń temir peshim men nemdi ákeldińder me? Jumaǵul, Qarymsaq, Tobanaıaq, qaıdasyńdar? Ákeldińder me, álgini, Baıqoshqar. Men senen surap turmyn, — dep Dádebaı bir sóılegende bes kisimen qabat sóılesip edi, Qartekeń:

— Sózdi qalaı-qalaı sapyrady, bizdiń jas tarlan, — dedi murtynan kúlip.

Dádebaı nárselerin alýǵa ketti de, biz Qartekeń Baıqoshqar úsheýmiz úıdiń syrtyndaǵy tóbege shyqtyq.

Kún qulaqtanǵan kúıi batyp barady, kóleńke basy uzarǵan saıyn ala shubarlanyp jatqan qumnyń ishi birte-birte kúńgirttenip keledi. Endi birazdan keıin tún qarańǵylyǵy qoıýlanyp, kóz jubanyshy, kóńil aldanyshy bolyp jatqan qalyń jylqyny da kózińnen tartyp áketedi. Sol kezde syrtqa shyǵyp aýlaqqa barsań, janyń da dál osy dala sekildi qulazyp sala beredi.

Kelesi kúni tańerteń oıanysymen taǵy bir jańalyqqa tap boldym, Kózimdi ashsam tóbemde tórt kózdi jarqyrap tur.

Bul ne ǵajap? Myna shańyraq pen ýyq ne? Joq mynaý tereze ne? Ómirde shańyraq pen tereze aýyl úı qonǵan emes edi ǵoı.

Osyndaı oımen ózimniń qaıda jatqanymdy erkin bile almaı basymdy kóterip jan-jaǵyma qaradym, úıdiń ishinde menen basqa jan joq eken. Aıaq jaǵymda trýbasy sýyrylǵan temir pesh tur. Túnde oty sóngennen keıin trýbasyn sýyryp, túndikti jaýyp tastaǵan edi. Túndik sol jabýly kúıinde áli tur. Bul qalaı? Myna tereze túnde joq edi ǵoı?

Osyndaı del-sal kúıde otyr edim, aqyryn basyp jylqyshy jeńgeı kirdi de:

— Á, oıanǵan ekensiz ǵoı, tońǵan joqsyz ba? — dedi.

— Joq, qaıta ystyqtap ketippin. Sizder myna terezeni qashan ornatqansyzdar?

— Keshe sizder tóbe basynda otyrǵanda ornatqanbyz. Shalymnyń týǵaly tapqan aqyly osy boldy-aý deımin. Úıimiz endi ári jaryq, ári jyly. Raqat, tipten.

Dalaǵa shyqsam kún nedáýir kóterilip qalypty. Kún shytqyl aıaz eken. Jurttyń bári jumys basynda júr. Qartekeń de, meniń Bazarym da sol jerde eken. Úı salýshylardyń bireýi qardy alysqa aıdap, endi bireýleri túıeden sekseýil túsirip jatyr. Endi bireýleri qary tazalanǵan jerge sekseýildi úıip qoıyp jerdiń tonyn jibitkeli ot qoıyp jatyr. Anadaı jerden jer oshaq qazylypty, onda úlken taı qazan tur.

— Sarjan aǵa, biz búgin osynda bolamyz ba? — dedi Bazar aldymnan shyǵyp.

— Joq, búgin qaıtsek te «Qyzyl qazyqqa» jetemiz.

— «Qyzyl qazyqqa»!

— Iá.

— Onda mana erte ketýimiz kerek edi ǵoı, endi jete almaımyz ǵoı.

— Jetemiz, attardy ázirle.

— Onda barsańdar áli Qydyralynyń balasyna kezdesersińder. Soǵan umytpaı aıta salyńdarshy, radıo stansıasyn tez jetkizsin, — dedi de, Qartekeń túıeniń ústindegi bir úlken sekseýildi otqa qaraı laqtyryp jiberdi.

— Ol qaıda edi?

Sol radıony ákelgeli ketken edi, áli joq. — Onyń endigi sózin jylqy kúzetinen jańa qaıtyp kele jatqan Dádebaı bólip jiberdi.

— İske sát. Jaqsy jatyp, jaı turdyńyzdar ma? Sizder tappasańyzdar men taptym, — dedi ol, sózdi sapyra tústi de, murtyna qatqan muzdy qolymen jibitip túsire bastady.

— Nemene, seniń tapqan atyń murtyńa qatqan muz ba? — dedi Qartekeń kúlip.

— Joq, meniń tapqan atym qudaıdyń atyndaı. Biraq menen basqanyń basyna kelmeıtin, estigen el ıile qalatyn, dostardy qýantyp, dushpandardy sýaltatyn, búgingi bizderdi ǵana emes, erteńgi urpaqtardy da maqtandyratyn at. Qysqasynan ol attyń aty — ózimizdiń bas batyrymyz, ózimizdiń aqylgóıimiz Qartabaı qarttyń. aty.

Osylaı shubyrtyp kelip toqtady da, óz sózine ózi nasattanǵandaı qamshysyn búıirine, eki aıaǵyn úzeńgisine shirene tirep tura qaldy.

— Mynanyń esi durys pa? — dedi Qartekeń maǵan qarap. Men baryp Dádebaıdyń qolyn aldym.

* * *

«Qyzyl qazyq» pen eki orta alpys kılometrden artyq emes. Qazir saǵat on. Saǵatyna segiz kılometrden alsaq keshki altylarda jetemiz degen oıymyz dalaǵa ketti. Eki kúngi qatty júriske moıymaıdy dep sengen attarymyz tús aýa bere bosańsyp qaldy. Jolshybaı bir qabanǵa kezdesip, soǵan biraz bógeldik, eki jerde at shaldyrdyq. Onan basqa bógelgenimiz joq edi. Sonda da biz «Qyzyl qazyqtyń» deńgeıine jetpesten kún batyp ketti.

Biraq, kúnniń aıazdyǵy da, túnniń qarańǵylyǵy da Bazardyń oıyna kirip shyǵatyn emes, ol búgin bir ajaldan qalǵanyna qýanyshty. «Oıpyr-aı, ómirimde mundaı qoryqpaspyn, ońbaǵannyń aqsıǵan aýzynan ajal kórinedi eken ǵoı», — dep bir sózdi qaıta-qaıta aıtyp keledi.

Ony shoshytqan qaban bizge bylaı kezdesken edi.

Tús kezinde bir yqqa kelip at shaldyryp jatyr edik, men uıyqtap ketippin. Bir kezde myltyqtyń daýsynan shoshyp oıandym. Alystan Bazardyń aıqaıy da shyqty. Menimen birge ol da uıyqtap qalyp, attardy uzatyp alǵan eken. Sóıtkenshe bolmady, myltyq daýsy taǵy gúrs etti. Aıǵaı taǵy shyqty, maýzerimdi ala qyrǵa júgirip shyqsam, Bazar arǵy bir qyrqanyń basynda tur.

— Qaban! Qaban! — dedi ol qolyn erbeńdete aıǵaılap. Men endi ańǵardym, bir dáý qaban meniń tómengi tusymnan Bazarǵa qaraı domalańdap ótip barady eken. Ony kóre sala men de ushtym. Qaban endi ekeýmizdiń aralyǵymyzǵa tústi. Biraq Bazardyń oǵy taýsylǵan bolý kerek, myltyqtyń stvolynan ustap qundaǵymen urǵaly tur. Onysy ómirine tutqa bola almaıtynyn men sezip kelemin. Egerde qara tumsyqtan dáldep ura almaı qalsa, onda qabannyń qylyshtan ótkir aqsıǵan «qylqımasy» onyń ómirin qıyp túsedi, al meniń jete alar túrim joq, betin ózime aýdarǵym kelip atqan oǵyma qaraǵan da joq, ne isteý kerek? Jalǵyz ǵana úmit — qyr jotaǵa ıirilgen qalyń qar bar. Qabandy qardan shyǵa bergende urǵysy kelip tur ma, Bazar sol qardyń ústińgi jıeginde tur.

Qaban ekpinimen qarǵa qoıyp ketti de, maltyǵyp qaldy. Átteń bir oqtyń Bazarda joǵyn-aı! Ol ózine qaraı julqyna maltyǵyp bara jatqan qabanǵa úreılene qarap áli tur. Endi bir mınýt keshikse onyń múrdem ketkeni. Sony oılap órge qaraı ushyp kelemin.

Qaban qardy buza-jara jıekke shyǵa bergen kezde Bazar jalt berip beri qaraı sekirip túsip qasha jóneldi. Ol baqyryp keledi. Qaban yrs-yrs etigi qýyp keledi. Yldıǵa qaraı júgirý ekeýine de ońaı tıip kele jatqan joq, dál qazirgi túrinde qabannyń qarsy aldynda turý múmkin emes. Eger oǵym óler jerinen dál tımese, ol ekeýmizdi de mert qylatyn. Sony oılap tura qaldym da, kele qushaqtaı alǵan Bazardy qabannyń jolynan súıreı jóneldim. Bul oıym durys shyqty. Toń moıyn haıýan ózine ózi ıe bola almaı aǵyp óte bergen kezde atyp saldym. Biraq ol oq tıse de jyǵylǵan joq. Óshikken kezde shapshań da qımyldaıdy eken, buryla salyp burynǵydan da beter órshelene tap berdi. Men bir jibergende úsh oqty qabat jiberip, zorǵa degende qulattym.

Bazardyń esinen qalmaı kele jatqan qorqynyshty jaıdyń tarıhy osy bolatyn. Qabanǵa kóp ýaqyt ketken joq edi, ýaqyttyń kóbi Bazardyń esin jınaýǵa ketti de, túnge qalýymyzǵa sebep sol boldy.

Kún batty, qas qaraıdy, aspandy bult basty, Bazardyń astyndaǵy at boldyrdy. Kóńilge qorqynysh ta kire bastady. Dalaǵa jata ketýge kún sýyq, ári qabannan qorqamyz.

Bazar atyn jetektep jaıaý keledi. Ol mana men osy jerdi tanyp kelemin, «Qyzyl qazyqqa» qazir jetemiz degen edi, basy aınalyp, kózi qaraýytty ma, joq, álde úmit shirkin aldap ketti me, endi ony da qoıdy. Aýyq-aýyq týra qalyp alysqa kýlak tigemiz. Tyrs etken dybys bilinbeıdi. Bir ǵana úmit maldyń shıyryna kezdestik, sol shıyrdan osy mańda el baryn sezip, myltyq atyp edim, art jaǵymyzdan ıttiń úrgeni estildi.

— Pále, ótip ketippiz ǵoı, — dep men toqtaı qalyp edim.

— Ittiń daýsy keminen on kılometr jerden kelip tur. Oǵan jeter mende hal joq. Myltyǵyńyzdy maǵan berińiz de siz bara berińiz, — dep, Bazar bir tóbeshikke shyǵa bere qulaı ketti.

— Joq, sen meniń atyma min. Endi men jaıaý júreıin.

— Sizdiń atyńyz da jetisip turǵan joq.

— Onda ekeýmiz de osy araǵa túneıik te, túnimen ot jaǵyp otyraıyq.

Osyǵan kelisip attardy bir túp sekseýilge baılaı bastap edik, oń jaq búıir tusymyzdan bir ot kórindi de joq boldy. Qarańǵyda kóringen ot qandaı ystyq, ot alǵash kóringende qýanǵannan tula boıym dý ete túskendeı bolyp edi, sóngen otpen birge muzdap ketti.

— Bul ne, á? Jolbarystyń kózi emes pe eken?

Onyń qorqa bastaǵanyn daýsynan sezsem de úndegenim joq. Kirpik qaqpastan zaryǵa kútip jańaǵy ot kóringen jaqqa qadalýdamyn. Azdan soń ot bir jylt etti de qaıta óshti. Dál jolbarystyń kózin ashyp-jumǵanyndaı bir janyp, bir senip biraz jypylyqtap turdy da dirildep baryp tura qaldy.

— Bul ne, janym-aý?

Ózime-ózim osy suraýdy berip tur edim:

— Sarjan aǵa! — dedi Bazar qýanyshty keskinmen etpetinen jata qalyp, — jata qalyńyzshy, jata qalyp qarańyzshy, eger de aspandaǵy juldyz bolmasa mynaý elektrdiń sáýlesi. Áne, qarańyz, kók jıekten joǵary tur.

Onyń aıtqany ras, jańaǵy sáýle kók jıeginen sál joǵary tur eken.

— Bul ne? Elektrdiń jaryǵy deýge eshbir múmkin emes, juldyz deýge aspanda bult bar. Janǵan ot ıa bolmasa ańnyń kózi deýge jerden joǵary túr. Endi bul ne? Júr, nede bolsa jaqyn baraıyq.

Jerge túsken eńsesin qandaı shattyq kóterip áketkenin bilmeımin, Bazar jer baýyrlap jatqan jerinen atyp turdy da, atyna mine salyp tepekteı jóneldi.

— Júrińiz, — deý boldy bar aıtqany.

Men ererin ersem de sene almaı:

— Dosym, sen betaldy laǵyp barasyń-aý osy, — dep edim, ol atyna qamshyny basa tústi de:

— Joq, manadan'beri laqsam da, dál qazirgi betim durys, — dedi.

— Biz myna otqa qaraı júrmeımiz be?

— Joq, bizge onyń endi keregi az. Qazir bizge bir sholaq ózek kezdesedi. Sony jaǵalap otyrsaq bolǵany.

— Sen bul jerdi tanyp kelesin, be?

Ol jaýap berýdiń ornyna suraý berdi.

— Ózińiz sonaý basyna juldyz ornaǵan tóbeni tanydyńyz ba?

— Joq, ol qaı jer?

— «Qyzyl qazyqtyń» soltústik jaǵynda turǵan jalǵyz tal sekseýili bar qum tóbe esińizde me? Álgi ózińizdiń «ólmeısiń, ólmeısiń» dep kúlgen jerińiz.

— Sen ony sol tebe deımisiń?

— Dál solaı.

Dittegen jerge jete bergenimde úıden bireý shyǵa keldi:

— Teleýmisiń, áı!

— Joq, men Sarjan degen bireý.

— Sarjan! — dedi de ol kele shylbyryma orala ketti. — Ǵajap-aý, sizdi munda qandaı taǵdyr aıdap keldi?

— Eshqandaı taǵdyr aıdap ákelgen joq, ózim keldim.

Men ony daýsynan shyramytsam da erkin tanı almaı, attan túskennen keıin betine úńilsem, ózime tanys Eraly eken.

— Mine, kórdińiz be, bizder sizdiń jerdegi «Qyzyl qazyǵyńyzdy» aspandaǵy temir qazyqqa aınaldyryp jiberdik, dedi ol lepire sóılep.

Men ony qushaqtaı alyp, ózim biletin jaqsy sózdermen qonys qutty bolsyn aıttym da, tóńirekke kóz jiberdim. Japan túzge kelip ornaǵan mynaý jalǵyz úıdiń, terezesinen aq qardy jarqyrata tógilgen sáýleni óz keýdemnen tógilip turǵandaı shalqyp kettim. Eraly áli sóılep tur.

— Esińizde me, biz osy jónindegi qaýlyny dál siz kelgen jınalysta alǵan edik qoı.

Meniń esime onyń sonaý bir jınalysta: «Osy másele aýdandyq partıa komıtetiniń aldyna qoıylsyn...», — degen sózi tústi de:

— Esimde, — dedim.

— Ol esińizde bolsa Moıynqumnyń meńireý dalasyna tuńǵysh salynǵan osyndaı saltanatty úı men shashylǵan mynaý alǵashqy sáýle.sol qaýlynyń jemisi ekeni de isińizde bolsyn, — dedi de, ol attan jana túsip jatqan bazarǵa burylyp, — sen Bazarmysyń, eı? — dedi.

— E, Ereke, sálematsyz ba?Saraıyńyzǵa sán tola bersin.

— Qazirdiń ózinde-aq saraıymyz sán men ánge toly. Moskvanyń ýaqyty bolyp qaldy, júrińizder.

Ol uzyn korıdormen bastap keledi. Korıdorǵa áli lampa qoıylmaǵan, biraq ár bólmeniń mańdaıshasy áınekti eken, úıdiń ishindegi elektrdiń sáýlesi sol áınekter arqyly korıdordy da jarqyratyp tur. Eraly tórt esikten ótip besinshi esikti ashyp edi, bizdi bul úıden Moskvanyń janǵa jaıly tátti úni qarsy aldy.

«Tyńdańyzdar, tyńdańyzdar, Talastyń tamasha adamdary! Sizderge arnalǵan habarymyzdy bastaımyz...»

— Mine, jaralǵaly únsiz jatqan meńireý dala, búgin ún qatty. Moskvanyń jalyndy úni buǵan da jetti, — dep Eraly otyra ketti. Men shattyq sezimniń qushaǵynda turyp qaldym.

— Iá, Talastyń adamdary tamasha! Qaıratyna qarasam bul dalanyń betinde bolyp ótken keremetterdiń eshqaısysy da teń emes. Oı dúnıesine kóz salsam, shalqyǵan darıa teńiz de teń emes. Men ony en alǵash, sonaý jupyny ǵana bólmeniń tórinde otyrǵan Dosymbaevtan kórdim. Men ony, sonaý boıy alasa, oıy bıik Naǵashybekten de kórdim. Men ony jasy kári bolsa da, jany jas Qartabaı men Dádebaıdan, kózge qorash kórinse de kóńilge kesek saqtalatyn Baıqoshqar men myna Eralydan da kórdim. Men ony sonaý jylqyshy jeńgeı men balasynyn keleshegin oılap, Dosymbaevqa hat jazǵan qoıshy qarttan da kórdim. Osylardyń bárine oı jiberip qarasam, qut mekenimen kórgenderim kóp eken. Biraq keleshek úshin sol kórgenderimniń bári de áli kem eken.

1948

---