InfoHub Logo

On shaqty jyldan beri qazaqtyń maly quldyrap keıin ketýde.

Jalpy Qazaqstandy tutas qarasań, mal on ese azaıǵan. Qazaqtyń malynyń qaıtýyna túrli sebepter boldy: jaılaýdyń hám óristiń tarylýy, jut, túrli indet, urlyq, Rossıanyń taptar soǵysynyń áreketi, barymta hám juttyń «segizinshi aǵaıyny» — qasqyr.

Osynyń bári sońǵy on jyldyń ishinde órship, dáýirlep ústi- ústine kelip Qazaqstannyń shalqyǵan baılyǵyn tez shaıqap, esti jıǵyzbaı naýyt qylyp, qazirgi halge keltirdi.

Sońǵy on jyldyń ishinde sharýasy kúızelgen, dáýleti shaıqalǵan jalǵyz Qazaqstan emes, jalpy jer júzinde talaı halyqtyń-aq ártúrli sebeppen sharýasy kúızeldi. Biraq sharýasy kúızelgen ónerli halyqtar lezde-aq sharýalaryn túzetip alyp ketedi. Bizdiń qazaqtyń sharýasynyń túzelýi qıyn.

Endi qazaqtyń sharýasynyń túzelip, burynǵy, budan on jyl burynǵy qalpyna kelýine kóp shart kerek. Ol sharttyń bireýi bos jerlerdi jaılaı bilý. Mal baǵýǵa burynǵydan yntasyn kóbirek salý hám mal ósirýge qosymsha, kómekshi qyp jer kásibine aınalý. Jaz kelse, qys kelmesteı bolady. Shóp shappaıdy. Shapsa, ne bireýge sálem aıtyp shaptyrady. Ne asyǵyp tórt-bes kúnniń ishinde bir qysqa dep shóp shabady. Onyń ózin ýaqytysymen jınamaıdy. Jazǵy kúnge qýratady, kúzgi jańbyrǵa shiritedi. Muzben, qarmen aralastyryp jınaǵan bolady. Qysqy jut ótse, endi jut kelmesteı bolady. Kóbi malyn baqpaıdy. Ne bireýge qosyp tapsyrǵan bolady. Ne aıdap salyp, syrttan qatyn-balaǵa baqylatady. Kógiljiri keri tartqan erinshekter «sen qaıtar, men qaıtarǵa» salady. Ózderi et aýlap, qymyz aýlap, ne sóz aýlap tútin shyqqan jerlerde júredi. Buzaýdy qasqyr jeıdi. Sıyr sýalady. Sút joq. Taılaq mıǵa, batpaqqa jyǵylyp óledi. Kelesi jyly kólik joq. Qurttaǵan qoı dalada qalady. Jeldegen laq- qozyny qasqyr qyrady. Jylqyny jaý alady. Qazaq baıǵus «qap!» — deıdi. «Shyǵasyǵa amal joq!» — deıdi. Qaıtadan tútin shyqqan jerge barady. Keıbir jerlerge egin salǵan bolady, o ǵyp, bu ǵyp jerdi aıǵyzdap topyraǵyn qozǵap, tomaryn shyǵaryp, bıdaı, tarysyn sepken bolady. Onysyn syrttan baqylap kúzetken bolady, salaqsıdy. Bir kúni ne óz aýylynyń, ne kórshiles aýyldyń maly basyp, jaıpap jep ketedi. Bul aıtqandar qazaqtyń eski úırenshikti derti.

Sońǵy on jyldyń ishinde jalpy Qazaqstanda ár jyldarda aq súıek jut, aýyr jyldar boldy. Mal qaýsap qyryldy. Keı jerlerde adam da naýyt boldy.

Sońǵy on jyldyń ishinde kóp jerlerde barymta degen dáýirlep ulǵaıdy. Rý rýmen barymtalasty. Aýdan aýdanmen, ýez ýezben barymtalasty. Maldy onnan, jıyrmadan, júzden, myńnan aıdasty, barymtanyń aqyry shabynǵa, talanǵa aınaldy. Sózben tendikke jetý bolmady.

Sońǵy on jyldyń ishinde ártúrli mal indeti dáýirledi: úıirli jylqy qotyr bolyp tobymen naý yt boldy.

Úıirimen túıe qotyr bolyp qaýsady.

Taǵy jylqy qaraókpe, jamandat bolyp qaýsady.

Sıyr aýsyl boldy, qasqyr qoısha órip ketti. Qoıdy qora- qorasymen qyrdy.

Bunyń báriniń ústine sońǵy jyldardaǵy bolǵan taptar soǵysynyń ám ashtyqtyń zardabymen shyqqan razverstkeni paıdalanyp, azyq-túlik mekemelerine qyzmetke kirgen burynǵy saýdagerleri, qaladaǵy qartashy qýlar qyrǵa shyǵyp qazaqtan mal jıamyz dep búlinshilik salyp, malǵa jaý tıgendeı ǵyp búldirdi.

Mine, osynyń bári ústi-ústine keldi. Maldy qaıtardy, Qazaqstandy qazirgi halge keltirdi.

Qazaqstannyń maly bir-eki jylda bitken mal emes, kóp zamannan bitip, ósip kele jatqan mal edi. Ol mal qazir qaıtty. Endi ol mal qazaqtyń qazirgi turmysyna qaraǵanda qaıta keledi deýge bolmaıdy. Biraq qazaq jahat qylsa, erinbeı eńbek qylsa burynǵy maldyń sanyn qaıta toltyra almasa da, sharýashylyǵyn kúsheıtip, túzep, burynǵydan góri turlaýlyraq qylar edi. Ol úshin ne qylý kerek? Ol úshin maldy shyndap baǵý kerek. Qysqa shópti ýaqytynda erinbeı kóp qylyp shaýyp jınaý kerek. Maldy ajarly qylyp asyraý kerek. «Semizdiń aıaǵy segiz», ýaqytysynan qalmaı jalpy egin salý kerek. Egindi erinbeı baptap, kóp qylyp salý kerek. Qymbatsynbaı, uıymdasyp soqa-saıman alý kerek. (Ortaq bop uıymdasqandarǵa soqa-saımandy qazyna beredi). Jalpy egin salý kerek. «Jerdi kógertseń, jer seni kógertedi» degen burynǵylar. Qotyr maldy, aýrý maldy cay malǵa qospaý kerek. Qasqyrdy qurtýǵa, urlyqty, barymtany qurtýǵa kirisý kerek. Uıqyny ashyp, jalqaýlyqty tastap, sharýaǵa aınalý kerek. Qatyndarǵa jeksuryn bolyp et aýlamaı, kásip qylý kerek.

Mine, osylardy istese qazaqtyń sharýashylyǵy ońalyp, kúsheıip, maly turlaýsyz bolmaı nyǵaıady. Muny istemese qazaq túbinde saharadan bezip, qalaǵa sińip ketedi.

1922 jyl

---