InfoHub Logo

Spankýlova Nagúl Abıkýlqyzy

 

Almaty qalasy, № 70 jalpy bilim beretin mektebiniń qazaq tili men  ádebıet pániniń muǵalimi

Táýelsiz Qazaqstannyń qazirgi ýaqyttaǵy ekonomıkalyq damý deńgeıi, áleýmettik jaǵdaıy, sheteldermen halyqaralyq baılanysynyń nyǵaıýy, álemdik qaýymdastyqtaǵy bedeliniń artýy biliktilik deńgeıi álemdik standarttarǵa sáıkes keletin, básekege qabiletti tulǵa daıarlaýdyń qajettigin týǵyzyp otyr. Elimizdiń kez kelgen azamaty óz eli men jeriniń tarıhyn, mádenıetin, memlekettik tildi tolyq bilýi, meńgerýi qajet dep sanalady. Adamdardyń básekege qabilettiliginiń negizgi kórsetkishteriniń biri olardyń memlekettik tildi tolyq meńgerý ekeni daýsyz.

Qazaq tili – kemel til. Tildiń kemeldigin kórsetetin negizgi belgilerdiń barlyǵy da qazaq tiliniń qurylym júıesinen tolyq tabylady. Qazaq tili – qurylymy men júıesi damyǵan‚ sóz baılyǵy asa mol‚ ulttyq til deńgeıine kóterilgen qazaq halqynyń ulttyq tili‚ Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili. Respýblıkada memlekettik til retinde qazaq tiline konstıtýsıalyq mártebe berilip otyr. Álemdik tájirıbede tilge memlekettik mártebe eki jaǵdaıda beriledi: biri – tildiń qoǵamdyq qyzmeti shekteýli bolǵanda, onyń máselesin sheship, damytý úshin memlekettik qamqorlyqqa alý maqsatynda, al ekinshisi basym tildiń artyqshylyǵyn saqtaý úshin beriledi. Memlekettik tilimiz – Qazaq tilin óz mártebesine saı qoǵam ómiriniń kúlli salalaryna engizý, qoldanys aıasyn keńeıtý búgingi kúnniń ózekti de keleli máselesi. Til bilý, til meńgerý degenge belgili bir tildiń gramatıkasy men sózdik qoryn ıgerý jetkiliksiz. Óıtkeni sol sóz, sóılemderdiń nemese gramatıkalyq qurylystyń sóıleý jaǵdaıatynyń qaı túrine oraı qoldana bilýdi anyq túsinigi bolýy qajet.

Elimiz táýelsizdik alǵannan beri qazaq tilin oqytý, onyń ádistemesin jetildirý máselesi kún tártibinen túspeı keledi. Elimizdiń osyndaı maqsat-ustanymdaryna qaraı «Tilderdi qoldaný men damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy» qabyldandy. Memlekettik baǵdarlamanyń basty maqsaty – Qazaqstanda turatyn barlyq etnostardyń tilin saqtaı otyryp, ult birligin nyǵaıtýdyń mańyzdy faktory retinde sanalatyn memlekettik tildi balabaqsha, mektep, joǵary oqý oryndarynda, memlekettik qyzmet pen qoǵamdyq- saıası, áleýmettik kásipkerlik salasynda batyl qoldanysqa engizip, qazaqstandyqtardyń ómirlik qajettiligine aınaldyrý. Bul baǵdarlamada «Qazaqstannyń barsha azamattarynyń memlekettik tildi meńgerý júıesin qurý jónindegi jumystardy uıymdastyrý kózdeledi. Bul júıeniń ózeginde úshquramdy negiz bar - memlekettik tildi oqytý ádisnamasyn jetildirý, oqytýdyń ınfraqurylymyn keńeıtý jáne memlekettik tildi meńgerý prosesin yntalandyrý» delingen [1].

Qazaq tilin oqytý ádistemesi ǵylym bolyp birden qalyptasqan joq. Onyń da óziniń tarıhı damý joldary bar. Qazaq halqynyń tarıhynda balany ana tilinde oqytý jáne oqytý ádisine kóńil bólý uly aǵartýshy Y. Altynsarınnen bastaldy desek, búgingi deńgeıge jetý jolynda basqa da birqatar ǵalymdar buǵan eleýli úles qosty. Uly ustaz qazaq balalaryna ana tilin oqytýdyń jolyn, prınsıpterin, qaǵıdasyn, mańyzyn, joldaryn kórsetip, ádisteme ǵylymynyń negizin saldy, artyna mol qaldyrdy. Halqymyzdyń birtýar uldarynyń biri, aǵartýshy-ustaz A. Baıtursynov –qazaq tilin oqytý ádistemesiniń irgetasyn qalaýshy. Ol – qazaq tilin dybysqa bólip oqytý arqyly saýattandyrý ádisiniń negizin saldy. Bul salada birneshe ádistemelik maqalalar jazyp, sonyń negizinde 1920 jyly Qazanda «Baıanshy» degen atpen ádistemelik kitapsha shyǵardy. Munda avtor muǵalimderge «Álippeni» paıdalanýdyń, saýat ashý ádisteriniń jol-jobasyn kórsetip berdi. Sóıtip ǵulama ǵalym óziniń aldyna júıeli baǵdarlama qoıyp, bulardy birtindep sheshýge kiristi. Ol aldymen qazaqsha saýat ashtyrýdy kózdep «Oqý quraldy» jazdy, onan soń qazaq tiliniń ǵylymı gramatıkasy «Til quralyn» usyndy, tildi durys jumsaı bilý tártibin kózdep «Til jumsaryn», tórtinshi – saýat ashtyrý, tildi oqytýdyń ádistemesin jasaýdy alyp, «Baıanshyny» jazdy.

Basqa ult ókilderine arnalyp jazylǵan alǵashqy oqýlyqtyń avtory, oqý- aǵartý, til men ádebıet, bilim salalarynda qunarly eńbek etken talantty ádiskerlerdiń biri – Teljan Shonanov. T.Shonanov – qazaq tilin oqytý ádistemesinde til bilimin zertteýshi ǵalym, ádisker, tarıhshy, aýdarmashy, pedagog retinde kórnekti orynǵa ıe. Onyń jazǵan kitaptary men oqýlyqtary, ár salada jazylǵan 100-den astam ǵylymı eńbekterinde mekteptegi bilim júıesi, ádisteme, 6 til máseleleri qaralady. 1933 jyly ǵalymnyń qazaq tilin orys mektepterinde oqytýǵa baılanysty «Ýchebnık kazahskogo ıazyka dlá rýsskoı shkoly» dep atalatyn oqýlyǵy jaryq kórip, keıin bul oqýlyq kún talabyna saı bes ret qaıta basylyp shyqty [2].

Qazaq tili ádistemesiniń alǵashqy negizin salýshylardyń biri – Ǵalı Begalıev boldy. 1940 jyly «Bastaýysh mektepterde qazaq tiliniń metodıkasy» degen eńbegi baspadan shyqty. 1920-1930 jyldar arasynda qazaq óneri men biliminiń negizin salǵan abzal azamattardyń biri – Qudaıbergen Qýanuly Jubanov edi. Ol – qazaq til biliminiń negizin qalaǵan kórnekti ǵalym, tuńǵysh fılolog, profesor. Q.Jubanovtyń eńbekterine 1966 jylǵa deıin tyıym salynyp keldi. Tek qana 1966 jyly «Qazaq tilindegi zertteýler» degen eńbegi jaryq kórdi. Qazaq tilin oqytý ádistemesi salasyna aıryqsha kóp eńbek sińirgen kórnekti ǵalym – Shamǵalı Haresuly Sarybaev. Ol qazaq tilin orys mektepterinde oqytý máselesin 1933 jyldan bastap arnaıy qarastyra bastady. Sh. Sarybaev birneshe jyldyq zertteý jumysynyń nátıjesinde «Orys mektebinde qazaq tilin oqytý tájirıbesinen»  atty eńbegin jazyp [3], suraq-jaýap ádisin qoldanyp, til úıretýdiń tıimdiligin tájirıbe júzinde dáleldeı otyryp, 1943 jyly «Metodıka prepodavanıa kazahskogo ıazyka v rýsskoı shkole» atty taqyrypta kandıdattyq dısertasıa qorǵaıdy [4]. Sh. Sarybaev qazaq tilin basqa ultqa oqytý ádistemesi boıynsha tuńǵysh ǵylym kandıdaty boldy. Ǵalym orys mektebinde qazaq tilin oqytýdyń ǵylymı negizin salýmen qatar, osy eńbegi arqyly oqytýdyń tájirıbesine de kóńil bóldi. Óz eńbeginde ǵalym tilshi san ádisti qoldanyp, oqý materıaldaryn oqýshynyń sapaly, júıeli, tıanaqty túrde meńgerýine jol ashty. Qazaq ádistemesi máselelerin zerttep, ǵylymı eńbek jazǵan tilshi-ǵalym Seıil Jıenbaev orys mektepterinde qazaq tilin oqytý máselelerine, ásirese til damytý, arnaıy taqyryppen jumys isteý, sabaq berý ádisi, sóıleýge úıretý, kitap oqý, jazý jumystary týraly maǵlumattar beredi. S. Jıenbaev birneshe oqýlyqtar men ádistemelik kitaptardyń avtory.

Qazaq tilin ult mektepterinde oqytý, jalpy basqa ult ókilderine qazaq tilin úıretý máselesi HH ǵasyrdyń 30 jyldarynda qolǵa alynyp, túrli oqýlyqtar, oqý quraldary, baǵdarlamalar shyǵaryla bastady. Osy jyldary qazaq til ǵylymynyń belgili ádisker ǵalymdary T. Shonanov, Sh. Sarybaev, S. Jıenbeav t.b. ǵalymdardyń oqýlyqtary, ádistemelik eńbekteri jaryq kórdi. Qazaq tilin orys mektepterinde oqytý ádistemesiniń qalyptasýyna áserin tıgizgen alǵashqy tilshi- ǵalymdardyń biri – M.S. Lapatýhın. Ǵalymnyń kóptegen jyldardaǵy júrgizgen zertteý eńbeginiń nátıjesi 1940 jyly shyqqan «Ocherkı po metodıke kazahskogo ıazyka v rýsskoı shkole» degen eńbeginde jaryq kórdi [5]. M.S. Lapatýhınnyń eńbegi orys mektepterinde qazaq tilin oqytý ádistemesiniń tuńǵysh úlgisi. Bul eńbek orys mektepterindegi qazaq tiliniń róli, qazaq tili sabaǵyna qoıylatyn talaptar, sabaqtyń qurylysy, orfoepıaǵa, aýyzsha sóıleýge, jazýǵa úıretý, leksıka jáne gramatıka, qazaq tilinen synyptan tys jumystar t.s.s. bólimderdi qamtıdy.

Respýblıkamyzda qazaq tilin oqytýdy jaqsartý týraly úkimet qaýlysy 1987 jyly qabyldanyp, 1990 jyly qazaq tili memlekettik til dárejesin alǵannan keıin qazaq tilin oqytýǵa kózqaras ózgere bastady. Qazaq tilin úırenýge kóńil bólinip, bul máseleniń zerttelýi, baǵdarlamalar, oqýlyqtar, oqý quraldaryn jazý qolǵa alyndy. Oqý oryndarynyń barlyǵynda qazaq tilin oqytý máselesi de qolǵa alyndy. Qazaq tilin ekinshi til retinde oqytýǵa arnalǵan oqýlyqtardy, oqý quraldaryn, tilasharlar men sózdikterdi, baǵdarlamalar shyǵarý sekseninshi jyldardyń aıaǵynan bastap qoǵamdyq saıası sıpatqa ıe boldy. Qazaq tilin damytýǵa úlken baǵyt-baǵdar jasalyp, jumystar júrgizile bastady.

Qazaqstan kóp ultty memleket bolǵandyqtan, osynda qalyptasqan tildik ortaǵa baılanysty tildi úırenýshilerdiń ózi – bastaýysh top, jalǵastyrýshy top bolyp birneshe topqa bólinedi. Qazirgi kezde jıi qoldanysta júrgen oqýlyqtardyń ishinde osy toptarǵa paıdalanyp júrgen oqýdyq – Sh. Bekturov pen A. Bekturovanyń «Qazaq tili» oqýlyǵy [6]. 1998 jyly T. Aıapovanyń «Qazaq tili» dep atalatyn úsh kitaptan turatyn keshendi oqýlyǵy shyqty. Keshendi oqýlyqtyń maqsaty – «búkil álemdik eń ózekti jáne utymdy oqytý ádisterin qoldana otyryp, oqýshy bilimin tereńdetýge kómektesý jáne sóıleýge úıretý» [7].

Qazaq tilin oqytýdyń barysynda muǵalim oqytýdyń formalary men mazmunyn, mindetterin sheshýde, ádistemeni anyqtaýda dıdaktıkalyq prınsıpterdi basshylyqqa alady. Prınsıp – principim latyn sózi - negiz, alǵy bastama degen maǵynany bildiredi.  Prınsıp — belgili bilim júıesiniń túp-negizi, alǵy bastamasy, abstraktyly túrdegi eń qysqa jalpylama mazmuny. Ǵylymı tanymda ıdeıa, teorıa, ádis sıaqty tanym túrlerimen ózara baılanysta tujyrymdalady. Qazaq tilin oqytýdyń barlyq deńgeılerinde baǵdar beretin negizgi jumys baǵyty osy.  

Oqytý ádistemesi - pedagogıkanyń kúrdeli salasynyń biri - dıdaktıka taraýynda qaralady. Dıdaktıka (oqytý teorıasy) grektiń didaktikos - oqytamyn degen sózinen shyqqan. Dıdaktıkanyń negizgi problemalary oký úderisiniń zandylyqtaryn, prınsıpterin jáne oqytýdyń tıimdi ádistemelerin kórsetedi. Reseılik ǵalymdar I.Ia. Lerner men M.N. Skatın oqytý ádisiniń bes túrin kórsetedi: 

- túsindirý-kórnekilik nemese aqparattyq-reseptıvtik;

-  reprodýktıvtik;

-  problemalyq baıandaý;

-  ishinara-izdenistik nemese evrıstıkalyq

-  zertteýshilik – dep oqytýdyń bes túrli ádisine toqtalǵan [8].

Tildi oqytýdyń utymdy ádisterin izdestirý ǵylymda qatysym ádisin alǵa shyǵardy. «Komýnıkasıa» sóziniń negizgi mazmuny jalpy qarym-qatynas, aralasý, habarlasý, baılanys degen sıaqty maǵynalardy bildire kelip, adamdardyń til arqyly sóılesý prosesin, tildesý erekshelikterin, tildiń áleýmettik máni men qoǵamdyq qyzmetin, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty, ózara túsinýshilikti kórsetedi. Sonymen, «komýnıkasıa» - qarym-qatynas, ózara baılanys degen uǵymdy bildiredi.

Qatysymdyq ádistiń negizgi maqsaty – sóıleý áreketiniń túrlerin (aıtylym, jazylym, tyńdalym, oqylym, tildesim) meńgerte bilý;  ádis oqytý prosesindegi taktıkany emes, strategıany anyqtaıdy, sondyqtan- da ol (ádis) oqytýdyń shartyna táýeldi bolmaıdy;  oqytý ádisiniń aýmaǵy óte keń, sondyqtan sóıleý áreketiniń qaı túrinde- bolsyn oqytýdyń barlyq jaqtary qamtylady;  ádiste barlyq qaǵıdalardyń basyn biriktiretin eń basty, negizgi ıdeıa- bolady. Basty ıdeıa metodologıalyq ról atqara kelip, ádistiń júzege asýy úshin barlyq máselelerdiń basyn biriktiredi [9]. Qazaq til biliminde qatysymdyq ádistiń negizin qalaǵan profesor F.Sh. Orazbaeva bergen anyqtamaǵa júginsek, «Qatysymdyq ádis degenimiz – oqýshy men oqytýshynyń tikeleı qarym-qatynasy arqyly júzege asatyn; belgili bir tilde sóıleý mánerin qalyptastyratyn, tildik qatynas pen qaǵıdalardyń júıesinen turatyn; til úıretýdiń tıimdi joldaryn toǵystyra kelip, tildi qarym-qatynas quraly retinde is júzinde asyratyn ádistiń túri» [10].

Qazaq tili oqýshynyń qatysymdyq biliktiligin damytýmen qatar, olardyń qıalyn, este saqtaýyn jetildirýge múmkindik beredi, ózindik oqý is-áreketin, óz betimen bilim alý jáne ony iske asyrý daǵdylaryn qalyptastyrady. F.Sh. Orazbaeva basqa ult ókilderine qazaq tilin oqytý barysynda qoldanylatyn qatysymdyq ádisti ózindik prınsıpter arqyly ajyratady. Olar: 

- tike baılanys;

-  adamnyń jeke qabiletin eskerý;

-  sóılesýge úıretýde júrgiziletin jumystardyń túrlerin aıqyndaý;

-  satylap damý,

-  dınamıkalyq ózgerý;

-  ózektilik.

Qatysymdyq tehnologıa, negizinen:

a) oqý materıalyn meńgerýge baǵyttalady;

á) oqýshy tulǵasyna baǵyttalady;

b) oqytýshy men oqýshynyń yntymaqtastyǵyna baǵyttalady, sol arqyly oqý maqsaty júzege asyrylady. Qatysymdyq ádistiń paıdalanýdyń tıimdi joly – onyń tike baılanysqa negizdelip, adammen – adamnyń tikeleı qarym-qatynasy arqyly tildi úıretýdi júzege asyrýynda. Tildi oqytýda úırenýshi men úıretýshiniń arasynda bir-birimen  kózbe-kóz kezdesý, aýyzba-aýyz tildesý, ıaǵnı, tikeleı qatynas bolmasa, sóılesim áreketi de iske aspaıdy. Tildi úıretýge baılanysty qandaı baǵyt-baǵdardy tańdap alý kerek, oǵan qatysty oryndalatyn jumystarmen tapsyrmalar qandaı, ony iske asyrýda bul jumys túrleriniń alatyn orny men qyzmeti qandaı degendi anyqtap belgilemeı, alǵa qoıǵan maqsatqa jetý múmkin emes.

Oqý – adamnyń psıhıkalyq damýynyń formasy, elementi. Kez kelgen oqytý belgili bir mólsherde adamdy damytady. «Damý» uǵymynyń psıhologıalyq anyqtamasy – jańartý úrdisi, jańanyń ómirge kelip, eskiniń joǵalýy degen maǵynany beredi. Barlyq tabıǵat qubylystary sıaqty bala psıhıkasy da únemi dıalektıkalyq jolmen damyp, ózgerip, bir deńgeıden ekinshi deńgeıge ótip otyrady. Ǵalymdardyń zertteýleri balanyń damý prosesine 3 túrli kúsh pen 3 túrli faktordyń qatysatyndyǵyn dáleldeıdi. Olar:

1. Bıologıalyq faktor. Bul ata-anadan aýysqan, týa bitti jáne ómir súrý barysynda qabyldanǵan deneniń barlyq músheleriniń, onyń barlyq júıesi qubylysynyń ereksheligin bildiretin, bala organızminiń ortamen qarym- qatynasynyń nátıjesi.

2. Áleýmettik faktor. Bul bala ómir súretin orta, eń aldymen adamdardyń ortasy. Bul sondaı-aq, balamen qarym-qatynas jasaıtyn adamdardyń sıpattary, minez-qulyq jáne aqyl-oı beıneleri, olardyń múddeleri men pikirleri, isteri men sózderi, talaptary men daǵdylary, umtylystary, ıaǵnı bala ósip damıtyn orta.

3. Balanyń óz belsendiligi. Damý prosesine áser etetin bul úshinshi kúsh bolyp sanalady. Oqıtyn pán qandaı da jańa, baǵaly bolmasyn, muǵalimniń sheńberligi qanshama joǵary bolmasyn, eger muǵalim balanyń óz belsendiligin týǵyza almasa, oǵan usynylǵan is pen eńbekte balanyń áreketke qatynasýy áreket kútken nátıje bermeıdi. Balanyń organızm retinde damýy men jeke bas retinde qalyptasýy belsendilik arqyly júzege asady. «Balanyń damý prosesi, onyń qoǵamnyń belsendi de paıdaly múshesi, azamat retinde qalyptasýy osy úsh faktordyń qatysýymen qamtamasyz etiledi. Eń bastysy osy faktorlardyń birde-biri, qandaı da bir kemeline kelgen bolsa da basqa ekeýinen erekshelenip jeke áser ete almaıdy [11].

Damyta oqytý júıesi shyǵarmashylyq oılaýǵa, sapaly damýǵa, qıaldaýǵa, este saqtaýǵa, til damytýǵa baǵyttalǵan. Bul júıesiniń ereksheligi: oqyǵanyn pikirsaıysqa salý; sabaq qurylymynyń ońtaılyǵy; dıdaktıkalyq oıyndar; ózindik is-árekettiń qarqyndylyǵy; sabaqta ár oqýshyǵa ózin-ózi kórsetýge múmkindik beretin pedagogıkalyq jaǵdaıat qurý. Damyta oqytýda sabaq qurylymynda da ózgeshelikter bolady. Oqýshynyń oqý- tanymdyq áreketiniń psıhologıalyq erekshelikterine baılanysty sabaq úsh kezeńge saı uıymdastyrylady: 

İ kezeń - motıvasıalyq-baǵdarlaý kezeń;

İİ kezeń - operasıonaldyq-oryndaýshylyq kezeń;

İİİ kezeń - refleksıalyq-baǵalaý kezeń.

Motıvasıalyq-baǵdarlaý kezeńde oqý mindetteri qoıylyp, oqýshylardyń sabaqqa qyzyǵýshylyǵyn oıatatyndaı tapsyrmalar men jumys túrleri uıymdastyrylady. Operasıonaldyq-oryndaýshylyq kezeńde naqty oqý tapsyrmalaryn oryndaý arqyly oqýshylar jańa teorıalyq uǵymdy ózara talqylaıdy, sonyń negizinde teorıalyq bilimin bekitedi, ony qoldanýǵa úırenedi. Al refleksıalyq-baǵalaý kezeńinde oqýshynyń teorıalyq túsinikterdi meńgerýi tekseriledi, túzetýler engizilip, qaıta qorytyndylanady. Damyta oqytý júıesinde oqýshylardyń oılaryn jetildirýdiń mańyzy zor.

Birinshiden – damyta oqytýda bilim daıar kúıinde berilmeıdi, oǵan oqýshy óz oqý áreketi arqyly qol jetkizedi. Sabaqtyń alǵashqy izdenis kezeńinde jańa aqparat jaıly ne biletindikterin ortaǵa salyp, máseleni óz betterinshe sheshýge talpynady. Sóıtip olar osy másele týraly óz bilimderiniń jetkiliksiz, taıaz ekenin seziný arqyly sabaqqa degen qyzyǵýshylyqtary oıanady, ishki túrtkileri paıda bolady.

Ekinshiden – damyta oqytýda oqýshy joǵary qıyndyqtaǵy máselelerdi sheshe otyryp óziniń sanasynyń sańylaýlaryn ashady. Ár oqýshynyń óziniń deńgeıine deıin damýǵa qol jetkize alady. «Jaqsy oqýshy», «Jaman oqýshy» uǵymynyń bolmaýy, balalardy tanymdyq áreketterge umtyldyrady, qushtarlyǵyn arttyrady.

Úshinshiden – oqýshynyń jeke basyn damytatyn basty qural – ol óziniń áreketi. Sol sebepti damyta oqytýdaǵy oqytý ádisteri oqýshyny belsendi jumys jaǵdaıyna qoıa otyryp, máselelerdi, qaıshylyqtardy sheshý maqsatyn qoıady.

Tórtinshiden – damyta oqytý júıesiniń nátıjeli bolýy oqýshy men muǵalimniń arasyndaǵy jańasha qarym-qatynasy arqasynda ǵana óz jemisin beredi. Sol sebepti dástúrli júıedegi ámirshildik stıl bul jerde tıimsiz, oqýshy – «oryndaýshy», «muǵalimniń tasasyndaǵy» obekt emes. Ol – óz pikirin ashyq aıta, oıyn dáleldeı, dáıekteı alatyn, sonymen qatar basqanyń da oıyn tyńdap, kózqarasyn qurmetteı bilýge úırengen jańa sapadaǵy tulǵa.  

Damyta oqytý tehnologıasynyń tujyrymdamasyna saı, bilim berý barysyndaǵy oqýshylardyń damý mazmuny, múmkindikteri jáne damý qarqyndary olardyń oqý is- áreketterine baılanysty anyqtalady. Óıtkeni damyta oqytý prosesinde oqýshy ózin muǵalim damytýǵa mindetti jáne solaı bolýy tıis obekt retinde emes, ózin - ózi damytýǵa,ózgertýge qatysatyn sýbekt retinde oryn alady. Oqýshy óziniń oqý prosesindegi belsendi sýbekt retinde qatysýy ǵana damyta oqytý tehnologıasyn basqa tehnologıadan basty belgi retinde ajyratyp turady. Demek, damyta oqytý balany tikeleı (sýbekti,obekti) jan-jaqty damyta otyryp (jeke basyn, dúnıetanymyn, oılaýy, tempi) oqytýǵa negizdeledi.

Damyta oqytýdaǵy muǵalimniń basty mindetine jatatyndar: 

- oqý materıaldaryn oqýshyǵa daıyn kúıinde kórsetý emes, oqýshymen birlesip,jalpy is - áreketti uıymdastyra otyryp, alǵa qoıǵan mindetterdi túsindirý, olardy sheshýdiń tásilderin, joldaryn izdestirý arqyly óz is- tájirıbesinde qalaı qoldanatynyna kóńil bólý; 

- oqý áreketin qalyptastyrý, aınaladaǵy dúnıemen belsendi árekettestik, etıkalyq, estetıkalyq qarym - qatynasqa daıyndaý, dara tulǵalyq adamgershilik normalaryn meńgertý; 

- oqý barysynda balanyń boıyndaǵy damytýdy qalyptastyrýdy daǵdyǵa aınaldyrý; 

- oqý men tildiń arasyndaǵy baılanystylyqqa asa kóńil bólý;  sózdik qory men tildiń arasyndaǵy baılanystylyqqa asa kóńil bólý; 

- oqýshynyń sezimine áser etip, logıkalyq oıyn damytý; 

- jalpy oqýshynyń jan-dúnıesin damytý [12].

Qazaq tilin ózge tildi adamdarǵa oqytýdyń eń tıimdi joly – tildik qatynas zańdylyqtaryn qoldaný ekendigin qazaq tilin oqytý ádistemesinde alǵash ret zerttep, dáleldegen profesor F.Sh. Orazbaeva boldy. Ǵalym qatysym ádisin basshylyqqa ala otyryp, sóılesim áreketiniń oqylym, aıtylym, tyńdalym, jazylym, tildesim komponentterin bir maqsatqa jumyldyra damytý arqyly ǵana tildi úırenýshiniń sanaly bilim alyp, sapaly áreket etýine múmkindik týatynyn negizdedi. Qazirgi tańda álemdik tájirıbede ekinshi tildi meńgertý qatysymdyq tulǵalardyń: sózdiń, sóz tirkesteriniń, sóılemniń, mátinniń úırenýshi tilin damytýdaǵy orny anyq belgilengen. Biraq ár tildiń óziniń tabıǵı bolmysyna qaraı olardy qoldanýdyń ózindik erekshelikteri bar. Qazaq tilin meńgertýde oqýshylardyń árbir sózdiń maǵynasyna mán berýine erekshe kóńil bólingeni durys. Óıtkeni sóz – tildik qatynastyń eń mańyzdy quraly.

 

Qoldanylǵan ádebıetter:

1. Qazaqstan Respýblıkasynda tilderdi qoldaný men damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2011 jylǵy 29 maýsymdaǵy № 110 Jarlyǵymen bekitilgen.

2. Shonanov T. Samoýchıtel kırgızskogo ıazyka dlá rýsskıh. 4-oe pererab.ızd. Kyzylorda, Kaz.gos.ızd., 1927. – 122 s.

3. Sarybaev Sh. Orys mektebinde qazaq tilin oqytý tájirıbesinen. Almaty,1940.

4. Sarybaev Sh. Metodıka prepodavanıa kazahskogo ıazyka v rýsskoı shkole. Almaty, 1943. – 125 b

5. Lapatýhın M.S. Ocherkı po metodıke kazahskogo ıazyka v rýsskoı shkole. Almaty, 1940.

6. Bektýrov Sh., Bektýrov A. Kazahskıı ıayk. Almaty, Raýan.1994 -240b.

7. Aıapova T. Qazaq tili. Almaty, 1998.

8. I.Ia.Lerner, M.N.Skatın. Dıdaktıka sredneı shkoly. Moskva, «Prosveshenıe», 1975. - 146 s.

9. Passov E.I. Kommýnıkatıvnyı metod obýchenıa ınoıazychnomý govorenıý. 2 ızd. M. Prosveshenıe, 1991. - 312 s.

10. Orazbaeva F. Tildik qatynas: teorıasy men ádistemesi. –Almaty, 2000. - 256 b.

11. Turǵynbaeva B.A. Damyta oqytý tehnologıalary, Almaty, 2000, 6-bet.

12. Qazaq tildi emes mektepterde tilderdi damyta oqytý ádisteri  /Ádistemelik qural. – Astana, 2013. – 85 b.

---