InfoHub Logo

Shyǵys Qazaqstan Oblystyq Bilim Basqarmasynyń
«Tarbaǵataı koleji» komýnaldyq memlekettik mekemesi
Daıyndaǵan: Aıtpaeva Dına
Jetekshisi: Baırahımova Ardak Tokaevna

Jospar

1. Kirispe
2. Mata tańdaý
3. Model tańdaý jáne onyń sıpattamasy
4. Modeldiń sýreti
6. Ólshem birlikteri
7. Tigin mashınasynyń aqaýlyǵy, olardyń bolý sebepteri jáne olardy túzetýge usynylatyn tásilder
8. Qazaqtyq ulttyq kıimderi
9. Qazaqtyń ulttyqkıimderiniń klassıfıkasıasy
10. Kamzol daıyndaý tehnologıasy
11. Buıym etegin óńdeý
12. Qortyndy
13. Paıdalangan ádebıetter

Kirispe

Kıim-deneni aýa raıynyń, syrtqy ortanyń zıandy áserine qorǵaıtyn,adamnyń denesine  arnalǵan jasandy jamylǵy túri,tutynys buıymy. Kıim-adamnyń ómir súrýine qajetti negizgi quraldardyń biri bola otyryp, belgili dárejede olardyń jas aıyrmashylyǵyn, áleýmettik jaǵdaıytýraly maǵlumat beretin etno-mádenı úlgi. Kıim adamdy qorshaǵan ortanyń, tabıǵattyń túrli áserlerinen qorǵap óziniń praktıkalyq qyzmetin atqarsa, adam denesine sán berip,estetıkalyq qyzmeti aqarǵan. Aǵash japyraqtarynan, ań terilerinen lypa sıaqty alǵashqy kıimder adam alǵash paıda bolyp úńgirler, jartas qýystaryn panalap, shóp-shalam, qamystan lashyq jasap, tabıǵatpen úılesim tapqan keden bastalǵan. Kıim tigissiz kıim adam denesine oralady, baılanady. Tiginshiliktiń shyǵýy adam eńbeginiń erekshelikterine, qoǵamdyq óndiris pen mádenıettiń damýyen tyǵys baılanysty. Kıim qoǵamnyń materıaldyq jadyǵattyq jáne rýhanı quramdas bóligi bolyp tabylady. Bir jaǵynan bul adamdardyń eńbegimen jasalǵan jáne keıbir qajettilikti qanaǵattandyratyn materıaldyq qundylyqtar bolsa, ekinshiden-ol adamnyń kelbetin estetıkalyq jaǵynan ózgertetin qoldanbaly sán óneri. 1211000-Tigin óndirisi jáne kıimderdi modeldeý kásibiniń oqý baǵdarlamalaryn júzege asyrý úshin tehnologıa men tigin buıymdaryn daıyndaýdy úıretedi. Teorıalyq jáne kásibı bilim berý oqýshylardyń tehnıkalyq oılaý qabiletin qalyptastyryp, kásip salasynda qabiletin óz betimen jetildirýge baǵyttalýy tıis. Tigin óndirisi jáne kıimderdi modeldeý kásibin alýshylar óndiristik oqý praktıka prosesi kezinde alǵan bilimderin tereńdetip jáne bekitip,óz mamandyǵyna saı kásiptik qyzmeti úshin bilik pen daǵdyny qalyptastastyýǵa mindetti. Jeke tapsyrysqa saı tigin buıymdaryn daıyndaýdaǵy barlyq jumystar túrin oryndaı bilýdi: ulttyq tigin kórkemdeýdi; kıim jańartý nemese qalpyna keltirý jumystary;kıimdi jańartý nemese qalpyna keltirýjumystarykıimdik matalardyń qasıetteri men tehnıkalyq saýattylyq buıym bólikterin óńdeýdiń tártibi tásilderin tańdaýdy men  qural jabdyqtardyń jaǵdaıyn tekserýdi  osy zamandyq kıimderdegi stıldik jan jaqtylyǵyn uǵyný kerek. Kıim degeimiz bul qorǵaıtyn jáne ásemdik beretin, tutynýshynyń derbestigin kórsetetinjabýlardyń jıyndyǵy bolyp tabylady. Kıimniń damýymen oǵan qoıylatyn talap da ósti.Qazirgi kezde sán baǵytyndaǵy óndirilgen tigin buıymdary,ár túrli kóp fýnksıonaldy bolyp keledi. Osyǵan baılanysty turmystyq  kmimge qoıylatyn talaptar eki topqa bólineli:tutynýshylyq óndiristik talaptar. Kıimderdiń bul kórsetkishterge saı kelýi mańyzdy bolyp sanalady

Mata tańdaý

Qazirgi ýaqytta shyǵarlatyn matalardyń túrleri óte kóp, tústeri san alýan bul óz matandy qalaýynsha tańtap alýǵa, múmkindik beredi biraq matany durys jarasymyna qaraı durys tańdap alý kerek, tańdap alý úshin,onyń ataýyn,qoldanylýyn taǵy basqada tájirıbelerin bilý qajet. Mata túsi boıalǵan betterdegideı, mata aıshyqtalyp nemese mánerlenip boıalǵan túrli-tústi jippen, júnnen toqylǵan, boıalǵan. Sur aqshyl, jáne aq, bolyp bólinedi. Bir tústi boıalǵan matalar ashyq kúngirt tús bolyp bólinedi. Matanyń óńin ishine qaratyp, bettestirip búkteý, matany kóldeneńinen túırep qoıý. Tigiletin buıymnyń tıisti pishimin saqtaý úshin aldyńǵy orta syzyqty matanyń úzyndyq jipteriniń boıymen ornalastyrady. Pishý barysynda beldik pen aspa baýǵa erekshk nazar aýdarylyp, tigis pen búkteýge ketetin tustar pishimdi bólshekterinde tústi qaryndashpen belgilenedi. pishý-tigin buıymyn daıyndaý kezindegi asa mańyzdy prosesterdiń biri. Pishý barysyndaǵy rettilik,

1. Matanyń óniń ishine qaraı bettestirip, qosarlap, ózińe qaraı qaıyryp búkteý.

2. Qıyndylardy salýdy iri bólshekterden bastaý.

3. Qosarlanǵan bólshekterdi bettestirgendegi sýretterdiń biryńǵaı qabysýyn qadaǵalaý. Bul rette Jeti ret ólshep bir ret kes degen makaldy eske alý qajet. Barlyq matalardy pishýden buryn útiktep alady. Pishýdiń aldynda matany uzyna boıyna, óńin ishine qaratyp,ten etip búkteıdi de arqaý jibin negizgi jipke perpendıkýlár bolyp túsýin qadaǵalap, eki shetin bettestiredi. Eger mata qıyǵynyń shetterinde qıǵashtyq bolsa, bul bólikter pishýge jatpaıdy. Matanyń shetterindegi tor kózder men kesteleriniń ornalasýy birkelki bolmasa, ony sımmetrıanyń naq ortasymen ornalastyrady. Matanyń eń shetin jeke bólikterge beldik jáne basqalar paıdalanady. Torkózderiniń qıylysqan jerin qıýlastyryp, búktelgen matany 15-20 sm saıyn ınemen shanshyp belgilep qoıady. Barlyq lekalony, sońyn ishinde eń usaqtaryn da mindetti túrde birden jasaý kerek.

Model tańdaý jáne sıpattamasy

Modeldiń syrtqy túriniń sıpattamasyn bergen kezde aldymen modeldiń tutas aýdanyndaǵy jalpy sıpattamasy beriledi, sodan keıin negizgi bólshekteri jekeleı sıpattalady, buıym atalýy úshin qarapaıym nemese erekshe bolyp ekige bólinedi. Taqıa-erlerdiń jeńil bas kıimi. Taqıanyń túrleri kóp. Bıik tóbeli, tegis tóbeli jáne úshkir tóbeli taqıa. Erler kıetin taqıada tenge, monshaq, tana bolmaıdy.onyń esesine olar múıiz, at erin, shyrmaýyq sıaqty órnektermen kestelenedi, mashınamen, qolmen tandaıdy, ırek, qabyrǵa tigisterimen ádemile nil syrylady. Taqıany púlishten,qyjymnań ala astaryn jibek, sytennen tigedi. Bıik tóbeli  taqıa men tegis tóbeli taqıanyń tigilýi birdeı.taqıa myjylmaı óz formasyn saqtap turý úshin onyń astary men qos astaryn bettestirip jıi etip syrıdy. Odan kıin tysyn jaýyp, shetin basqa tústi matamen ádipten kómkeredi.Saılardyń jáne taqıanyń tóbesi men eteginiń qospa tigisteri bilinbeý úshin sol tigisterdi bastyra jibek jippen ádemilep shalyp tigedi. Qazirgi kezde jergilikti kásiporyndar ár túrli taqıa jasap shyǵarady .

Meniń tikken taqıam qazirgi zamanǵa saı erlerge arnalǵań bas kıim sıpattamasy taqıa materıaly manat materıaldan tigilgen taqıa óte ynǵaıly, sándi, jeńil jazda kıýge arnalǵan. Buny 40-50 jas aralyǵyndaǵy er azamattarǵa kıýge bolady.

Model sýretteri

 

Ólshem birlikteri

Ólshem birlikteriniń shartty belgileri	Ólshem birlikteriniń aty		Ólsheý ádisteri
Ssh	Moıynnyń jarty oramy		Moıyn negizi men jetinshi moıyn omyrtqa jáne aldyńǵy jaqtaǵy tamaq oıyndysy arqyly
Sg1	Keýdeniń birinshi jarty oramy		Taspa qoltyq oıyǵynyń artqy burysh deńgeıide, jaýyryn ústindekóldeneń jatady,aldy omyraý bezderinen joǵary
Sg2	Keýdeniń ekinshi jarty oramy		Taspa arqada birinshi jaǵdaıdaǵydaı saqtalady,aldyńǵy jaqta omyraý bezderiniń ushy arqyly ótedi
St	Bel syzyǵynyń jarty oramy		Bel syzyǵyndaǵy jip boıymen kóldeneń
Sb	Myqynnyń jarty oramy		Bókseniń tompaq núkteleri deńgeıimen kóldeneń, aldyńǵy jaqta qaryn shyǵyńqylyǵy qosa ólshenedi. Jabysyp turatyn shalbar úshin qaryn shyǵyńqylyǵyn eseptemese de bolady
Dg	Omyraý bezderiniń ortalyǵy		Omyraý beziniń ushy arqyly kóldeneń ólshenedi
Shg	Keýde jalpaqtyǵy		Ólshem uzyndyǵynyń jartysy jazylady.Omyraý bezderinen joǵary qoltyq oıyǵynyń aldyńǵy núktelerinin aralyǵy,ólshem uzyndyǵynyń jartysy jazylady
Shs	Arqa jalpaqtyǵy		Jaýyryn arqyly qoltyq oıyǵynyń artqy núkteleriniń arasy. Ólshem uzyndyǵynyń jartysy jazylady.
Shn	Iyq eńsiniń jalpaqtyǵy		Moıynnan ıyq núktesine deıin
Ds	Arqa uzyndyǵy		Bel syzyǵynan jetinshi moıyn omyrtqasyn deıingi uzyna boıylyq
Dts	Arqa bel syzyǵynyń uzyndyǵy		Tiginen omyrtqaǵa paralel( odan7-8 sm alshaqtaý) Jaýyrynnyń tompaq núktesi arqyly moıyn negizi tusynda jobalanǵan ıyq tigisiniń joǵary núktesine deıingi
Vg	Keýde bıiktigi		Jobalanǵan ıyq tigisinen omyraý bezderiniń eń joǵary núktesine deıin
Dtp	Aldyńǵy jaqtaǵy bel syzyǵynyń uzyndyǵy		Aldyńǵy ólsheýmen bir mezgilde belge baılanǵan rezeńkege deıin ólshenedi
Vpk	Qısyq ıyq bıiktigi		Bel syzyǵy men omyrtqanyń túıisetin núktesinen ıyq núktesine deıin
IDú	Beldemshe uzyndyǵy		Jambas boıymen tiginen bel syzyǵynan qalaǵan uzyndyqqa deıin
Dbr	Shalbar uzyndyǵy		Tiginen bel syzyǵynan qalaǵan uzyndyqqa deıin
Dı		Buıym uzyndyǵy	Omyrtqa jotasymen jetinshi moıyn omyrtqasynyń qalaǵan deńgeıge deıin beli qıylǵan buıymdar bel búgisin qosyp esepteý kerek.( Buıym uzyndyǵy eki ólshem; DTS+Dú qosyndysynan Quralýy múmkin)
Vprz	Artqy qoltyq oıyǵynyń bıiktigi		Tiginen moıyn negizinde jobalanǵan ıyq tigisiniń joǵarǵy núktesinen qoltyq oıyǵynyń art jaqtaǵy núkteleri deńgeıinde ótetin kóldeneń oıyqqa deıin
Dr	Jeń uzyndyǵy		Iyq núktesinen azdap búgilgen shyntaq arqyly bilezikke deıin
Op	Iyq oramy		Kóldeneńinen qoltyq oıyndysy dengeıinde
Ozap	Bilezik oram		Saýsaqtyń bilekpen jalǵasqan tusynda
Okıs	Qolbasy oramy		Bilektiń eń jýan jerinen
Vs	Otyrý bıiktigi		Otyrǵan kúıinde, tiginen bir jambas belinen oryndyqqa deıin

 

Tigin mashınasynyń aqaýlyǵy olardyń bolý sebeteri jáne olardy túzetýge usynylatyn tásilder

№	Mashına aqaýlyǵynyń sebepteri	Mashına aqaýlyǵyn túzetý tásilderi
1	Qısyq ıne. Ine ıne ustatqyshtyń uıasyna deıin qondyrylmaǵan. Ine ıne plasınasymen reıkanyń teń ortasyna ótpegen	Ineni aýystyrý. Ineni bar uzyndyǵymen qondyrý
2	Ine nómiriniń jip nómerine jáne tigiletin matanyń qalyńdyǵyna sáıkestelmeýi. Ine júrgizgish óte tómen qondyrylǵan	Ine júrgizgishti joǵary deńgeıine deıin kóterý
3	Naýasha baǵyttaýshy rolık, jetek bóligi, shatýnnyń tómengi bóliginiń aqaýy bolýy múmkin. Reıka nemese ıne durys qondyrylmaǵan	Ine boıynsha reıka sańylaýyn nemese reıkanyń sańylaýy boıynsha ıne jaǵdaıyn retteý
4	Ine mehanızm bólshekteriniń tozýy	Tozǵan bólshekterdi aýystyrý.Ine júrgizgishtiń kóterilý sátin anyqtaý,qondyrý.
5	Materıaldyń jyljýymen ıne qoǵalysynyń sáıkestendirilmeýi	Materıal jyljytqyshty óz ýaqytynda jóndeý
6	Fýrnıtýra ustatqyshtyń durys qondyrylmaǵany	Ine jaǵdaıyn jóndeý jáne fýrnıtýra ustatqyshty durys qondyrý
7	Fýrnıtýranyń sapasy tómen	Fýrnıtýrany aýystyrý
8	Kese kóldeneń kezinde fýrnıtýrany nemese baspa tabandy ıne soǵady	Ustatqyshty baspa tabandy,planka jaǵdaıyna qajetti jáne materıaldy jyljytý kólemine qajetti qondyrý
9	Mashınamen jumys isteý ýaqytynda buıymnyń yǵysýy ıne baspa tabannyń qyspaly ıne serippesiniń qysý plasıkasynyń bosaýy	Baspa tabannyń qyspaly túıin qysý plasıkasyn jóndeý
10	Plasınaǵa ıne soǵylady jáne materıaldy jyljytý mehanızm plasınasy jaǵdaıynyń artqy anyqtaýshy burandasy	Bekitpeni daıyndaý ústinde materıaldy yǵystyrý mehanızmi plasınasynyń jaǵdaıyn jóndeý
11	Jiptartqyshtyń shamadan tys qysyp qalýy	Qaıyq jaǵdaıyn jóndeý,onyń ınege óz ýaqytynda yńǵaıyna jetý
12	İlmek tumsyǵynyń ınege tıip ketý	Inege salystyrmaly ilmek jasaýshy tetikti jóndeý
13	Ine plasınasynyń burandalary bosaǵan	Bosaǵan burandany bekitý
14	İlmek jasaǵysh tetikke jiptiń óz ýyqytynda kelmeýi	Jip bergish jumysyn óz ýaqytynda jóndeý
15	Materıaldyń óz ývqytynda jyljymaýynan ıne basqa jaqqa qısaıady	Materıaldyń óz ýaqytynda jyljytýdy retteý
16	Materıaldy jyljytý mehanızm plasınasyna nemese ıne baspa tabanǵa tireldi	Matany jyljytý mehanızm plasınasyn nemese baspa taban jaǵdaıyn ózgertý
17	Baspa taban ıne plasınasyna materıaldy nashar qysady	Materıaldarǵa baspa taban qysymyn jóndeý
18	Ien úshin baspa tabandaǵy tym úlken sańylaý	Baspa tabandy aýystyrý
19	Jip tartqysh serippeniń aýytqýy tym joǵary	Jiptartqysh serippeniń aýytqýyn ózgertý
20	Aldyńǵy operasıadan keıin jiptiń sońynyń qysqasyn alý	Jipke salystyrmaly pyshaqtyń jaǵdaıyn jáne jipti tartqysh uzyndyǵyn jóndeý
21	Jip durys sabaqtalmaǵan	Jiptiń sabaqtalmaýyn tekserý
22	Jiptiń sapasy tómen	Jipti aýystyrý
23	Ine nómirine, jiptiń nómiri sáıkes kelmeıdi	Jipti jáne ınenı sáıkestendirip tańdaý
24	Qaıyq tumsyǵy ınege kesh keledi jáne jip tartqysh jipti úzedi	Ine ilmegine nemese qaıyq tumsyǵyny óz ýaqytynda kelýin retteý
25	Qaıyq búkpe saqınasyna maı jetkiliksiz keledi nemese kelmeıdi	Qaıyq búkpesindegi maı bergishtiń jumysyn retteý

 

Qazaqtyń ulttyq kıimderi

Qazaqtyń ulttyq kıimderi adamnyń ómir tirshiligimen, fılosofıasy, dástúri, ádet-ǵurpymen tyǵyz baılanysty damydy. Ulttyq kıimder úzdiksiz (estetıkalyq jaǵynan) jetildirý prosesin bastan keshirdi, onyń formasy, túr-túsi, konstrýksıasy (qurylymy) kóp ǵasyrlyq tájirıbeden ótti. Halyq óziniń estetıkalyq talaptaryna, is-áreketine, turmysyna, geografıalyq jáne klımattyq erekshiligine sáıkes kostúm formasyn jasap, ony saqtap kıgen.
Ulttyq kıimniń – barlyq quramdas bólikteri (bas kıimi, ıyǵy, beldigi jáne syrtqy kıimi, aıaq kıimi, bezendirilýi) birin-biri tolyqtyryp birtutas kórkem ansámbl quraıdy. 
Oǵan kórkem sıpattaǵy qurylym tán. Bul kostúmde (mata daıyndaý tásilinen, kıim túriniń ár túrli pishimimen, kestelýinen aplıkasıalaýynan názik oıyqtarynan, kestelenýinen bastap halyqtyń rýhanı mádenıetimen qosa asa mańyzdy dástúrlik jaı-kúıi oryn alǵan.
Ulttyq kıimde jeke bólikteri men komponentteri úılesim tapqan.
Ulttyq kıim estetıkalyq jáne forma kórkemdiligimen, symbattylyǵymen, sándi órnekterimen óte ásem kórinedi.

Qazaqtyń ulttyq kıimderinde halyqtyń etnıkalyq tarıhy, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne klımattyq jaǵdaıy, salt-dástúrleri kórinis tapqan. Qazaqtar qulannyń, saıǵaq pen arystannyń, sondaı-aq janat pen sýsardyń, bulǵynnyń, sý tyshqannyń, aq tyshqannyń jáne kúzenniń terilerin baǵalaǵan. Aq tyshqan men bulǵynnyń terisi ózge ań terisinen góri qymbat baǵalanǵan. Teriden syrtqy kıim tigilgen. Onyń jalpy ataýyn qazaq «ton» dep ataǵan. Ań terisinen tigilgen syrtqy kıimdi ishik dep ataǵan. Janat ishik – janat terisinen, qara túlki ishik qara túlki terisinen, qyzyl altaı túlkisi ishigi – qyzyl altaı túlkisiniń terisinen daıyndalǵan. Túkti jibekten tystalǵan bylǵary ishik qalyńdyq jasaýynyń eń qymbatty baǵaly buıymdarynyń biri boldy, bul buıym «bas ton» dep ataldy. Qazaqtar aqqý, gagar (teńiz qusy) kókqutan júninen ton jasaý ádisin jaqsy bildi. 1879 jyly Aqmolada qazaqtyń qol óneri kórmesinde gagar júninen jasalǵan ton eksponatqa qoıyldy. Gagar terisiniń júnin tańdaı bilý úshin jáne jaqsy óńdeý úshin erekshe qabilettilik qajet. Saq dáýirinde dástúr boıynsha aqqý mamyǵynan jasalǵan baqsylar kıetin shekpen men kúrteshege qóńil bólindi. Bylǵary tondar shuǵamen, qamqamen, jibekpen tystalyp, matanyń túsimen erekshelendi. Tek ataqty adamdar ǵana qundyz terisinen jasalyp, kóp shuǵamen tystalǵan kók ton kıdi. Keń ári sál uzynyraq jaǵaly tondar qulyn terisinen tigildi, ol «jarǵaq ton» dep ataldy. Ton eshki terisinen de daıyndalǵan. Olardyń uzyn qylshyǵyn julyp tastap, túbitin qaldyrdy. Mundaı teriden jasalǵan ton «qylqa jarǵaq» dep ataldy. Eshki terisinen qazaqtar kúderi ıledi, shapan, jeńil shekpender, shalbarlar tikti. P.S.Pallas aıtqandaı, qazaqtardyń kıimi bárinen buryn», «óńdelgen eshki terisinen daıyndalǵan». «Eshki terisi jumsaq ári jaýyn-shashynǵa tózimdi. Eshki terisi syrtqy kıimge óte qolaıly», - dep jazdy I.P.Falk. Sol sıaqty A.I.Levshın de eshki terisinen daıyndalǵan shapandar óte yńǵaıly ekenin, ylǵal ótkizbeıtinin, jel men jaýyn-shashynnan qorǵaıtynyn jazady. Eshki terisinen jasalǵan shapandar «jarǵaq ton» dep ataldy.

Shapandar men keń shalbarlar (dambaldar) jibek kestelermen bezendirilgen.

Kıiz – ejelgi mal sharýashylyǵymen aınalysqan qazaqtardyń dástúrli ári eń kóne matasy. HÚI ǵasyrǵa tıesili juqa kıizden daıyndalǵan kıimder qazaqtyń ulttyq kıimin zertteýshilerdiń eńbekterinde taldanǵan.

Qazaqtar qoı júninen basqa túıe júninen de kıim daıyndaǵan. Bundaı kıimniń kóne túriniń biri – shekpen, ol – jaýyn-shashynnan, borannan, tabıǵattyń jaǵymsyz qubylystarynan qorǵaný úshin túıe júninen daıyndalǵan keń ári uzyn shekpen.

Shekpendi boıalmaǵan tústen (sary, aq) jáne kók, alqyzyl túske nemese basqa tústerge boıap daıyndaǵan. Sándi shekpendi, ádette, boıalǵan júnnen jasady, tigisterin jińishke altyn ne kúmis oqamen bezendirgen.

Shapan (IH-HIÚ ǵasyrlarda) – qazaqtardyń negizgi jáne baıyrǵy kıimi. Ony áıelder de, erler de kıgen. Halattar tek kúderiden ǵana tigilmegen, sonymen birge basqa jaqtan ákelingen jibek, júndi jáne maqta-matadan da tigilgen. Orystarda halatty kaftan dep ataıdy. Erler men áıelderge arnalǵan qazaq kostúminiń quramdas bóligi – bylǵarydan, barqyttan, jibekten, júnnen jasalǵan beldik. Osyndaı beldiktiń áshekeıli túri – kise. Bul buıym áıelderdiń óte keń jáne sándi beldigine uqsas. Negizinen, áıelder beldigi jibekten jasalady. Beldik sándi toqylǵan jibek matadan, túıe júninen, eshki túbitinen toqylǵan. Áıelder beldigine barqyt ta qoldanyldy. Injýmen tigilip barqyt pen jibekten daıyndalǵan qapsyrmaly beldik «amar beldik» dep ataldy. Sondaı-aq, jumsaq matalardan belbeýler tigilgen.

Qazaq kostúminiń quramyna aıaq kıimder de endi: etikter, kebister t.b. HIH ǵasyrdyń ortasynda Ormanov «qyrǵyz etikteriniń óte jumsaq, jyly, yńǵaıly» ekenin jazsa, M.A.Levanskıı «aıaqqa qonymdylyǵy týraly» aıtqan. Salt atqa minip júrý úshin kúmis japsyrmaly qańyltyrmen bezendirilgen jeńil etik - kebis-mási qoldanyldy. Áıelder etigi jibekpen ádiptelip, qyzyl ne jasyl neftıden tigilgen. Áıelder mási, kebisteri usaq kúmispen órnektelgen.

Áıgili qazaq kostúmin zertteýshisi R.Hodjaevanyń pikirinshe, HÚSH-HIH ǵasyrlarda shetelde týnıka tárizdes keń ıinishti kıimder boldy. Onyń jaǵasy jabyq jeıde túrinde tigilgen. Degenmen, HIH ǵasyrdyń ortasynan bastap keń pishilgen, ıyǵy oıylyp tigistelgen, jeıdeniń keýdesi tik oıylyp, kestelenip keń qaıyrylǵan nemese kishkentaı tik jaǵaly jeıdeler keńinen taraǵan. Áýeli jeıdeniń bas oıyǵyn tegistep, eki jaǵynan shymqap tigilgen baılam jasady, keıinnen óńirjıek tigilip, oıyq baýly túımeler salyndy.

Qazaq kıiminde kóshpendi jáne otyryqshy, jartylaı otyryqshy halyqtyń kásibine saı jınaqtalǵan negizgi prınsıpteri men kórkem oılaý jetistikteri órnekteldi. Onda halyqtyń qarqyndy ómiri, estetıkalyq ıdealy kórinis tapty, qazaq halqynyń tarıhı qalyptasýyna negiz bolǵan etnıkalyq erekshelikterdiń áseri boldy. Mysaly, túrik-qypshaq etnosyna kıimdi sol jaqqa qaraı qaýsyrý, shapandy kómkerý, oǵan gúldi syzyqtar ornalastyrý, áıelderdiń kımeshekterin oıyq shetimen basqa deıin kesteleý tán. Olar arqadan tómen qaraı ushburyshtalǵan túrinde túsirilgen. Balalardyń, qyz balalardyń, ánshi ımprovızatorlardyń bas kıiminiń úkimen sándelýin ǵalymdar qazaqtardyń urpaqtan-urpaqqa jetken, ata-babalarynan qalǵan putqa tabynýshylyqtyń kórinisi dep esepteıdi.

Qazaq kıiminde kórshiles halyqtardyń: orys, tatar, qaraqalpaq, altaılyqtardyń áserin de baıqaýǵa bolady, onyń ózbek, túrikmen, qyrǵyzdardyń ulttyq kıimderimen uqsastyǵy da bar. Ásirese, erler beshpentiniń pishiminde, tutas pishilgen shapandarda, etik pen taqıa úlgilerinde, kúlishtelgen áıel kóıleginde baıqaldy.

Barlyq ulttyq kıimder sıaqty qazaq kostúmi de evolúsıalyq ósý jolymen damydy, onyń damýynyń negizgi formalary qorshaǵan orta áserinen, aptap jeldi, qatty aıazdy dala tirshiligi jaǵdaıynda, kóshpeli turmysta únemi at ústinde erkin qımyl-qozǵalysqa beıimdelingen kıim qajettiliginen týyndady. Osylaısha bul kostúmniń jergilikti dalalyq aımaqqa sáıkes qarapaıym da tózimdi, tutas ta yńǵaıly kıim bolǵanyn kóremiz. Dalalyq aımaqtaǵy aýqatty adamdardyń kıimderi sándi de óte aıshyqty etip daıyndalýymen erekshelenedi. Bul kostúmder altyn jáne kúmis jiptermen ádiptelip, marjan-altyn ne kúmis jalatylǵan qańyltyr metaldarmen áshekeılendi.

Qazaq ulttyq kıimderinde belgili bir jas aıyrmashylyqtaryna baılanysty sándi kıim men kúndelikti turmystyq kıim arasynda óreskel aıyrmashylyq boldy.Qazaqtyń ulttyq kıimderi urpaqtan–urpaqqa mıras bolyp kele jatqan baı mura

Qazaq ulttyq kıimderiniń klassıfıkasıasy

Qazaq ulttyq dástúrli kıimder erler, áıelder, balalar kıimi jáne jeńil jáne syrtqy kıimder, sondaı-aq maýsymdyq, merekelik, kúndelikti turmystyq kıimder bop bólinedi.

Qazaq ulttyq kıimderiniń ishinde, ásirese áıelder kıimderiniń, sılýet, pishim jáne áshekeıleý tásiliniń uqsastyǵyna qosa, proporsıasynda, mata tańdaýda, onyń túsiniń úılesimdiliginde aıyrmashylyqtar bolady. Bul keıbir jeke aımaqtarda sulýlyq pen úılesimdilik jaıly qalyptasqan uǵym qolóner dástúrine baǵynǵandyqtan, kıimniń baıyrǵy formalarynyń kóbirek saqtalýyna baılanysty. Ár aımaqta kıim ár túrli tigildi, biraq boıjetken qyzdardyń kıiminiń jas kelinshektiń kıiminen nemese jasy ulǵaıǵan áıel kıiminen aıyrmashylyǵy boldy.

Kúndelikti kóılek bul myqyn jaǵy jıi búrlengen, etegi óte tolqyndy, óte úlpildegen jeńil matadan jasalǵan boıjetn qyzdardyń kúndelikti kıetin kóılegi. Jeńi uzyn, búrmelengen, jaǵasy dóńgelek, ashyq.

Ońtústiktiń boıjetkenderi saryarqadaǵy qurbylaryna qaraǵanda, tik sılýetti 2-3 qatparly jeńil kóılekter kıdi, jelbirshek ornyna beldemsheler kıdi. Keıde qatpardan joǵaryraq usaq jelbireýishter, barqytty qamzol, teri kalosh-kebis kıdi. Basyna uzyn ári jıi shashaqty jibek oramal jamyldy, keıde shapka qasaba kıgen.

Boıjetken kostúmine altyn jáne kúmis jiptermen, injý marjan monshaqtarmen, altyn, kúmis áshekeılermen, qymbat tastarmen kómkerilgen japsyrmalar erekshe sán beredi, bas kıimderine úki taǵyldy.

Kúıeýge shyqqan áıel (áıel jáne ana bolǵan soń), ádet-ǵuryp boıynsha boıjetken qyzdyń kıiminen góri uzynyraq, jelbirsheksiz kóılek kıgen. Ol metal qapsyrmasy bar (keıde túımelengen) qamzol kıdi. Bas kıim – (kımeshek) kıý jáne onyń ár túri sulama, kúndik, oramal tartý dástúrge aınalǵan. Kúıeýge shyqqan áıel shashyn, ásirese, mańdaı shashtaryn, basqalardyń kózinen jasyrýy tıis bolǵan. Kúıeýge shyqqan áıeldiń úıden jalańbas shyǵýyna jáne shashyn eki órim nemese kóp órim etip órýine tyıym salynǵan.

Qysty kúngi áıelder kostúmi komplektisine alyp-salmaly astary bar barqyttan jasalǵan shapan enedi, al aýqatty áıelder ózderiniń ál-aýqatyn kórsetý úshin ań terisinen jasalǵan ishik kıgen. Bul oramalmen nemese bas kıimmen, bórik pen (ań terisinen jasalǵan) tolyqtyrylǵan. Áıelder aıaqtaryna jyly etik kıdi.

Áıelder kostúminiń bir bóligi shalbarlar – dambal bolyp sanalady, ol tutas bir matadan (pishimi tik syzyqtar bolyp keledi) tigiledi. Osylaı syrtqy shalbarlar da tigilgen.

Ózbek-tájik shalbarlaryna qaraǵanda, qazaq shalbarlary keńirek jáne qysqaraq. Ony etiktiń ishine salyp kıgen.

Áıelderdiń bas kıimi ishinde eń negizgisi – úılený toıynda kıiletin bas kıim – sáýkele.

Sáýkele – HIH ǵasyrdyń sońyna deıin qoldanylǵan ertedegi kıimniń biri. Ia.I.Ibragımovtyń sıpataýynsha: «Sáýkele – kúmis jáne altyn tıynmen, marjanmen, injýmen áshekeılengen konýs tárizdes bıik etip jasalǵan bas kıim. Onyń uzyndyǵy – 1,5 arshyn. Bul bas kıimdi alǵashqy úılený kezeńinde, bir jylǵa jýyq ýaqyt kıgen, sonan soń tórt ne bes jyl boıy, tek qana úlken toı-tomalaqtarda kıgen. HIH ǵasyrda qymbat sáýkeleler myń somǵa deıin nemese tańdaýly júz attyń qunyna deıin jetken.

Kúıeýge shyqqan soń, bir jyldan keıin áıelder bas kıimge óte qarapaıym ári tózimdi de qolaıly jelek taqqan. Bul konýs tárizdes tiregi altyn jáne kúmis nemese ár túrli tústi tańbamen áshekeılengen, jarqyraǵan matadan tigilgen, altyn-kúmis jippen kómkerilgen, folgamen qaptalǵan sáýkeleniń bir túri. 

Bala týylǵannan keıin jas kelinshek úshinshi bas kıimge kóshedi. Bul aq matadan tegis etip tigilgen kımeshek. 

Qazaqtarda balalar men jasóspirimderdiń kıimi qurylymy jaǵyna eresek adamdardyń kishireıtilip alynǵan túrdegi kıimine sáıkes keledi. It kóılek pen maqta syryp tikken keýdesheler men shalbarlarynan basqasynyń úlkender kıimimen uqsastyǵy olardyń óz balalaryn tezirek eresek bolýyn kórgisi keletindikterinen bolsa kerek. 

Qazaqtarda erler kostúmi áıelder kostúmine qaraǵanda birkelki. Ol ishki jeıdeden (kóılek, shalbardan), shapannan, bir tektes shuǵadan jasalǵan shekpennen, qoı júninen jasalǵan tabıǵı tústi keń dambaldan (shalbardan) turady, shalbardyń balaǵy, saptama etikke salynady, keıde ishinen kıiz shulyq-baıpaq kıiledi.

Ońtústik Qazaqstanda beshpent jambastan sál tómendeý, myqynǵa jabysyńqyrap tigilgen, joǵarǵy jaǵynan bir ǵana túımemen túımelengen. Osy beshpentke sáıkes tik jaǵaly juqa maqta-matadan kóılek tigilgen, ol qıǵashtaý túımelenip, beldikpen shalbarǵa salynǵan. Jigittiń kostúm komplektisi shalbarynyń túımelenýi, keń beldikpen beldiktený HIH ǵasyrda orys pishiminiń áserinen paıda bolǵan.

Jas jigittiń beshpenti, saıǵaq qulyn terisinen jasalǵan biz kesteli shalbary keń taralǵan. Maýsymǵa baılanysty beshpentter jyly etip jasalynǵan. Qys túsisimen, erkekter qoı ne qasqyr terisinen daıyndalǵan. Tulypqa oranyp, bastaryna túlki terisinen tigilgen tumaq, aıaqtaryna aýyr bylǵary etik-saptama kıgen. Qoı terisinen jasalǵan tulyp teri jáne júndi astarmen túımelengen, kúpimen sırek aýystyrylǵan. Kúpi – qazaqtardyń, ásirese, mal baǵýshylardyń eń ejelgi kıiminiń túri. 

Erler kostúminiń jıyntyǵynyń quramyna ejelden beri kele jatqan kıizden daıyndalǵan kebenek enedi. Bul kıimdi qystyq kıimniń syrtynan tabynshylar (malshylar) kıgen.

Erlerdiń syrtqy kıimine túımeler qadalmaǵan sebepti oǵan beldik taǵý qajet boldy.

Erler bas kıimi. Erler bas kıimderiniń negizgi túri bolyp erneýi úlbirmen kómkerilgen, dóńgelek pishindi bórik sanalǵan. Onyń qundyz bórik, pushpaq bórik, qara bórik jáne t.b. túrleri bar. Olar materıaldaryna, pishim bólshekterine qaraı ajyratylady. 

Erler aıaq kıimderi. Er adamdar ońy men solyn aıyrmaıtyn, bir aıaǵynan ekinshi aıaǵyna aýystyryp kıe berýge bolatyn etikterdi uzaq ýaqyt kıgen. Qazaq halqynyń etikteriniń oń syńary men sol syńaryna ajyratylatyn túrleri keıinirek, Eýropa mádenıetiniń áserimen paıda boldy.

Kamzol daıyndaý tehnologıasy

P	Buıymnyń óńdelý  Operasıasy	Qural-jabdyqtar	Tigis eni	Ýaqyt
1	Mataǵa úlgini ornalastyrý	qol jumysy	--------	5 mın
2	Pishim bólikterin	qaıshy		5-7 mın
3	Aldyńǵy boı búkpe salý	lekalo		5 mın
4	Búkpeni bastyryp tigý	Brother LX1400	3-5 mm	5-7 mın
5	Janyna qaraı jatqyzyp útikteý	útik	-------	5 mın
6	Artqy boıǵa búkpesinn belgileý	bor lekalo		5-7 mın
7	Búkpeni bastyra tigý	Brother LX1400	3-5 mm
8	Jatqyza útikteý	útik	Qol jumysy
9	Aldyńǵy boıdy j/e artqy boıdy qosyp tigý	Brother LX1400		15 mın
10	Torlaý	Brother LX1400	5 mm	15 mın
11	Aldyńǵy j/e artqy boıdyń tómengi bóligin qosyp tigý	Brother LX1400	10 mm	10 mın
12	Torlaý	Brother LX1400	5 mm	15 mın
13	Jatqyza útikteý	Útik	------	5 mın
14	Aldyńǵy j/e artqy boıǵa tómengi bólikterine oıý men áshekeıleý	PFAFF 2140		30 mın
15	Artqy boıǵa sydyrma ornyn belgileý	bor	-------	7 mın
16	Sydyrmany qosyp tigý	Brother LX1400	7 mm	10 mın
17	Moıyn oıyndysyna taspa qosyp tigý	Brother LX1400	5 mm	10 mın
18	Qoltyq oıyndysyna taspa qosyp tigý	Brother LX1400	5 mm	10-15 mın
19	Buıymnyń artyq jipterin tazalaý	Qol jumysy	-----	5 mın
20	Daıyn buıymdy YJÓ operasıasymen óńdeý	Qol jumysy	----------	10 mın
21	Barlyǵy			183 mın

 

Buıym etegin óńdeý.

Buıymnyń tómengi bóligin óńdeý torlanǵan qıyqty, qosarly búgilgen tigisti,ırek tigimmen óńdelgen jabyq qıyqty,jabyq qıyqty bolyp bólinedi. Óńdeý tásili matanyń túrine baılanysty.Buıymdy tigin mashınasynda nemese qolmen jymyrýǵa bolady. Maqta mata nemese jibek matadan tigilgen kóılek, halat, blýzkanyń etegin jabyq qıyqty búgý tigisimen mashınada óńdegen durys. Qalyń matada tigilgen buıymnyń etegin aldyn ala qıyqtardy torlap alyp,ashyq qıyqty búgý tigisimen óńdeý. Jumys aıaǵynda buıym etegi mindetti túrde ylǵaldy-jylýmen óńdeledi.

1. Buıym etegin ashyq qıyqty búgý tigisimen óńdeý jumysyn rettiligi boıynsha oryndaý.  

Buıymnyń  tómeninen 2-6 sm-ge deıin ólshenip belgilenedi, syzyq júrgiziledi.

Tómengi shetin mashınamen zıgzag tigisimen, qolmen torlaý tigisimen jıekteý.Útikteımiz.

Tómengi jáne joǵary kókteý tigisterin júrgizý.

Qıyq shetin ashyq qaldyryp, teristeme jaǵyna qaıyryp búgip shyǵý.

Buıymdy teris jaǵynan útikteý.

 

Qorytyndy

Biz kıimdi modeldeýdin negizgi prosesterin kıim túrleriniń kompazısıasyn mengerdik jáne kıimderde úlgileý barysynda oıymyz damyp kórkemdik quraldardy tańdaýdy úırendik biz mamandar ıaǵnı tiginshi modeldeýdin jana modelderiń jana prosesterimen sán baǵyttymen sýretshi-modelder shyǵarmashylyǵymen tanystyq. Kıim-dızaın obektisi dızaın is-tájirıbe men kórkemdeý ádisteriniń jıyntyǵy negizinde materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtar jasaý salasyna jatady.Kóp buıymdardyń jıyntyǵynan quralǵan kıim mynadaı qyzmetterdi atqarady. Shyǵys Qazaqstanda erler taqıany astyńǵy bas kıim retinde mindetti túrde kıgen. Olardy sapasy jáne túsi ár túrli matalardan tikken. Ádette olar juqa matalarmen astarlanǵan, keıde olardyń arasyna jún nemese maqta salynǵan mata qabattary bolǵan. HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda eń kóp taralǵan taqıalar túriniń tórt úshburyshty qımadan túratyn qalqany men tóbesinen 5-7sm endilikte aýzy sál keńeıtilgen. Ulttyq bas kıim túrli pýlishten tigilip jasalady, mandaı jaǵy oıýlarmen bezendirilgen er azamattarǵa óte ynǵaıly .

Qorta aıtatyn bolsam bul jumysty jazý barysynda maǵan ulttyq bas kıimder unaǵan boladyn. Sol sebepden men dıplomdyq jumysymdy bastaǵan edim. Dıplomdyq jumysymda qazaq halqynyń bas kıimi jaıly jazdym.uly dala kóshpendileriniń tarıhymen tyǵyz baılanysty. Bizge kóshpendiler birneshe myńdyǵyn jyldar boıy saqtaǵan salt dástúrin, kıim kıý mádenıetin, qajaıyp órkenıetin muraǵa qaldyryp ketti. Osy ata-babalarymyzdyń ótken tarıhy, olar jasap ketken dúnıeler kúni búginge deıin mańyzyn joımaı, murager bizdiń qyzyǵyýshylyǵymyzdy týdyryp otyr. Osy maqsatta  búgingi jas urpaqqa qazaq halqynyń ulttyq bas kıimin tanytyp, jańǵyrtqym keldi. Meniń tandaǵan taqıam árkimniń kónilinen shyǵady dep oılaımyn. Óıtkeni qazirgi zamanǵa saı tigilgen.

Qoldanatyn ádebıetter

1. Tigin óńdirisiniń tehnologıasy. B.Satybaldınova.M Sálimbaeva
2. Kıimdi daıyndaý tehnologıasy. M.Nurjasarova K. Kýcharbaeva. A.Rýstemova
3. Tigin óńdirisiniń jobasy. A.Oralbekova S.Ábdijarova
4. Kıimdi konstrýksıalaý jáne tigiń tehnologıasy. A.Asanova G.Tastanbekova
5. Oıý-órnektiń jasaý joldary. Sapar Tólenbaev. Margarıta Ómirbekova

---