InfoHub Logo

Esikti qaǵyp, ishke qaraı attaı bergen Boranbaı:

— Zdravstvýıte! — dep, sańq ete tústi de, daǵdyly qımylmen symdaı tartyla qaldy. Kózine ottaı basylǵan — kabınettiń tórindegi tolyqtaý, aqquba jigit. Kórmegeli talaı zaman bolsa da, sol baıaǵy qalpy eken. Tolyqtyǵyna qaramaı orynynan atyp turdy da, urshyqsha úıirilip kelip, áskerı kıimdegi jigitti qushaqtaı aldy. Esikten engen boıy derendeı bıik ofıserdiń qasynda domalanǵan etjeńdi azamat.

Amandyq-saýlyqty surastyryp bolǵannan keıin:

— Áı, oryssha sóıleýiń jaman, qazaqshany umytyp qalǵan joqsyń ba? — dedi aǵalyq nazben. Kóńili sergek jigit qoı, bas shaıqaǵan baýyrynyń tasyrqaǵan attaı qazaqsha kibirtiktep turǵanyn birden-aq ańǵarypty. Óz jaǵdaıyn aıtýǵa tili jete bermeıtinin sezgen Boranbaı qazaq sózderiniń basyn jaryp, kózin shyǵara, shamaly mińgirlegen boldy da, ábden daǵdylanǵan orys tiline qaıta kóshti. Tipti maıpańdatyp áketip barady.

— Túsinem, — dedi onyń áńgimesin yqylspen tyńdap bolǵannna keıin İslám. — Qanshama jyl shette júrip, ábden qaraıyp qalypsyń. Soǵystan aman oralǵanyńa shúkirshilik. Qazaǵyń aman bolsa, tiliń de qalpyna keler.... Al sen búgin bizdiń úıge júr. Aǵańnyń otbasyn kór...

Boranbaı Almatydaı arý qalaǵa ásheıin jolshybaı qyzyqtap, serýendep qaıtaıyn dep buryla salǵan joq. Ony bul jaqqa qaraı eriksiz alyp kelgen — «Aldymen osyndaǵy týystarymmen amandasaıyn. Sodan keıin qalany aralap kóreıin, jalpy astananyń ahýalyn baıqaıyn» degen nıet. Tórt jylǵa taıaý ýaqyt boıy soǵysta júrip, odan keıin áskerı qyzmetti arman qaraı jalǵastyryp jatqan baıyrǵy ofıserdiń Almatynyń asfáltine taban tıgizgeni keshe ǵana. Sońǵy jyldardaǵy ǵumyry únemi qatqyl ómirdiń ortasynda, basqa jurttyń ortasynda ótip kelgen jigit úshin beıbit qala, aǵaıyn ortasy mamyrajaı beıbitshilik ólkesindeı.

Bul qaladaǵy eń jaqyny aǵaıyny — İslám. Ol Arǵyn rýynyń bergi atalarynyń biri Aralbaı degen atadan taraǵan tuqym. Qalalyq komsomol komıtetiniń hatshysy. Keńestik júıede qalyptasqan qyzmettik ólshem boıynsha, bul — úlken laýazym. «Osyndaı týysymyz bar» dep bir áýlettiń arqa súıeıtini de sondyqtan.

Endeshe ondaı adamnyń shaqyrýyn qalaı qabyl almaýǵa bolady. Bir respýblıkanyń astanasyndaǵy bildeı jastar uıymyna jetekshilik etip otyrǵan adamnyń úıine qonaq bolyp baryp, aýnap-qýnap qaıtýdyń ózi bir ǵanıbet emes pe. Boranbaıdyń júreginiń lúpildeı jónelgeni de sodan ǵoı.

Astanada úlken qyzmette isteıtin aǵasynyń úıine kelip, tabaldyryǵyn attaǵan kezde, alyp ushyp kelgen kóńili sý sepkendeı basyldy da qaldy. Búkil qala jastarynyń basshysy dep tanaýy jelpildep kelgen kezde kórgeni — úıi bir-aq bólmeli eken.

Onyń ústine osyndaı qýyqtaı ǵana baspanada áıelimen taǵy bir qonaq jatyr edi. Tek qonaq qana emes, baspanasy bolmaǵandyqtan, uzaq ýaqytqa kelip ornalasqan İslámniń dosy. Ábýtálip esimdi bul jigit ishki Reseıden oqý bitirip kelip, bul qalaǵa endi ǵana taban tiremek. Jalǵyz bolsa bir sári ǵoı, qasynda áıeli bar. Jáne ol áıeli qazaq qyzy emes, ishkergi jaqtan, ıaǵnı, Reseıden ózimen birge ala kelgen orys kelinshegi eken.

Al endi osy shańyraqtyń ózge músheleri taǵy bar emes pe? Atap aıtqanda, İslámniń kelinshegi, kelinsheginiń ata-anasy jáne bir kishkentaılary bar. Osynsha adamnyń jalǵyz-aq bólmede syǵylysyp turýyn elestetýdiń ózi qıyn. Endi osyndaı tar jer, tam bosaǵada, eshteńe oılamastan, «Men meıman edim» dep, nurap jatyp alý aqylǵa sıa ma?

Qonaq ústine qonaq bolyp, apalaqtap jetip kelgenine Boranbaıdyń ájeptáýir qysylyp qalǵany da sondyqtan.

Ol jaǵyn oılap jatqan İslám joq, óz sharýasymen júrip, qasyna Boranbaıdy ertip alǵan. Almatyny aralatyp, oqý oryndarymen de tanystyryp júr. «Mine, qazaq degen halyq. Netken darqan, netken qonaqjaı edik!» dep Boranbaı áli de tańyrqaýly.

İslám bolsa, júrgen jeriniń bárinde ásekerı kıimdegi inisin tanystyryp álek:

— Myna jigit — maıdanda soǵysyp, qazir turaqty armıada qyzmet etip júrgen ofıser. Ózi soǵysta batalón basqarǵan. Qanshama ordenderi men medaldary bar, — dep nyǵyzdap turyp tanystyrady. Qansha aıtqanymen, beıneli túrde sóıleı biletin tilge sheshen adam ǵoı. Tamyljytyp turyp sóılep ala jónelgen kezde, aýzyńdy ashyp qara da tur. Tek aǵasynyń qazaqsha aıtqan áńgimesin shalalaý uǵady, bir sózin túsinse, bir sózin túsinbeıdi. Tipti úsh sózdiń ekeýin shyǵar.

Sonan bular kezekti ınstıtýttan, Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik pedagogtik ınstıtýtynyń aýlasynan shyǵa bergen. Sol kezde kenet İslám basyn julyp aldy da, Boranbaıǵa jalt qarap, bir oı túsip ketkendeı saýdyratyp sóıleı jóneldi:

— Al, Borash, — dedi oıyn irkip jatpastan, — Mine, seniń Almatydaǵy kúnderiń de zýlap ótip barady. Úsh kúnnen keıin óziń qyzmet atqaryp jatqan Baltyq jaǵalaýyna qaraı tartyp otyrasyń. Kóziń ábden úırendi ǵoı, qazaqqa beımálim sol ólkeni de saǵynyp qalǵan shyǵarsyń...

Bul İslám sóılese, aýyzdyǵa sóz bermeıtin sheshen, kósilse, aıaqtyǵa jol bermeıtin júıriktiń naǵyz ózi-aý. Keıde alystan oraǵyta, keıde mánerleı aıtyp, Boranbaıdyń tirshiligine qatysty óz oılaryn tógip bir berdi deısiń. Boranbaı bolsa, ne deı qoısyn, shalalaý uqsa da, aǵasynyń áńgimelerin únsiz ǵana tyńdaýǵa qulyqty:

— Biraq saǵan úılený kerek. Ol jaqta bireýmen tanysa aldyń ba?

İnisiniń kúmiljińkirep qalǵanyn baıqaǵan İslámniń kózderi burynǵysynan da syǵyraıa tústi. Onyń kóńiliniń túbinde syrǵyp ótken — «Osy neme kápir qyzdarynyń birimen baılanysyp qalǵan joq pa eken?» degen kúdikti oı.

— Tanyspaǵanyń durys.

— Nege, aǵa?

— Dini bólek, zaty bólek kápirmen tanyssań, mundaǵy biz qan jutpaımyz ba?

— E, aǵa, onda turǵan ne bar? Internasıonal bolmaımyz ba?

İslámniń kishirekteý otty janarlary jaryq ete tústi:

— Onda turǵan ne bar? Sóziniń túrin qara. Árıne, shet jaqta júrip, orys bolyp ketken senen ne surarsyń. Áıteýir qandy qasaptyń ortasynan aman kelgenińe shúkirshilik. — Jaryq etken janarmen birge İslámniń ashýy da qosa buryq ete túsipti, saıabyr tartyp, basylǵany sálden keıin:

— Iá, saǵan ne kiná bar? Qanshama jyl shet jaqta júrdiń. Qazaqtyń ózin kórmek turǵaı, basqan izi de kózińe túspeı, týǵan elińdi ańsap keldiń. Solaı ma? — İnisi basyn ızedi. — Sonyń bárin men bilmeıdi, sezbeıdi deımisiń. Qazaqty kórmeseń, qazaqtyń qyzyn qalaı kórmeksiń, kórmegen qyzǵa qalaı sóz aıtpaqsyń? Mine, áńgime qaıda jatyr.

Manadan beri tek bas shulǵýmen júrgen Boranbaıdyń kózderin alaıta túsip, kótirilip ketkeni osy sátte.

— Aǵa, beri qarańyz, — dedi endi ol orys tilinde. —«Qazaq-qazaq» dep qoımaısyz ǵoı ózi. Másele qazaqta emes, eń bastysy meniń úılenetin adamym Sovet adamy bolýy kerek qoı.

İnisiniń qalaı qaraı qıalap bara jatqanyn ańǵarǵan İslám jaqtyrmaı tur: «Myna Boranbaı taza orys bolýǵa aınalǵan eken de». Aǵasynyń bir aýyq únsiz qalǵanyn jeńilgeni dep túsindi me, kesheden beri úndeńkiremeı, tartyna sóılep júrgen Boranbaı endi bastyrmalatyp qoıa berdi:

— Siz de Sovet jastarynyń jetekshisi emessiz be? Sondaı qyzmette júrip, ultshyl bolǵanyńyz qalaı?

«Mássaǵan, mynaý shynynda da qalaı-qalaı silteıdi, eı. Meni ultshyl dep ustap berýden taıynbas. Ekpindeı bermeı, tamyryn basa túseıinshi ózi»

Joq, Boranbaı baýyry áskerı qyzmette de bos júrmepti. Ol jaqta kóńil jarastyryp, sóz baılasyp júrgen adamy bolyp shyqty. Kelesi joly elge oralǵanda, ala qaıtpaq. «Jetipisipsiń, — dep oılady İslám endi ishteı daýlasýǵa kóship. — Qazaq jerinde kelimsekter onsyz da az bolyp tur edi. Syrtta júrgen jigitterimiz osylaı tamshylatyp ákele berse, úıimiz kelimsek kelinderge tolyp keter. Mynaý sumdyq eken!» Syrttaı jigerli de sózsheń kórinetin hatshy jigit ishteı toryǵyp, bir túrli ýaıymnyń ýysyna shyrmalyp qaldy.

Kelin taqyrybyn kelistire almasyn bildi de, anany-mynany sóz etip, syrǵaqsyp ketken endi İslámniń ózi. Áńgimeleri qıylyspasyn sezse de, bul máselege qaıta aınalyp soqqany keshke qaraı:

— Al, jasyń bolsa, kelip qaldy. Bas qurap, Bekbosyn aqsaqaldyń shańyraǵyn tútetýiń kerek. Sonda sol jat elde júrip, jat jurttyń qyzyn jetektep alyp kelseń, qalaı bolmaq? Ata-anańynyń arýaǵynynyń aldynda ne demeksiń? Odan órbigen urpaǵyń basqa tilde shúldirlep, qazaqqa murynyn shúıire qarap tursa, ne demekpiz. Seni qoıshy, sen jat elde kóp ýaqyt júrip, etiń úırenip ketken de shyǵar. Al mundaǵy aǵaıyn-týǵan biz she, osyndaǵy ózińniń qazaq baýyrlaryń she? Bárimiz jerge qarap qalamyz ǵoı.

Qyzyp ketkeni sondaı — İslám manaǵy «Ultshyl dep ustap berer» degen saqtyǵyn da belinen bir-aq basyp edi.

«Buǵan ne deısiń?» degendi kózqarasymen uqtyrǵan İslám Boranbaıǵa burylyp, bir sát synaı qaraǵandaı boldy. «Manadan beri zarlap sóılep jatyrmyn ǵoı, endi qalǵanyn ózi sheshsin» degendeı.

— Aǵa, siz komsomol basqarasyz. Sóıte tura ultshylsyz. Ekinshi túsinbeıtinim — komsomol ateıs bolýy kerek. Sóıte tura siz eski túsinikpen sóıleısiz. Ata-baba joly, ıman deısiz. Bul degenińiz — dinshildik qoı.

Sóıtip sol kúni bul áńgimeniń qabyspaıtyny aıqyndalyp-aq qaldy.

İslámniń jińishikeleı sóılep, sózdi qaıta sabaqtaǵany erteńinde:

— Kelin áńgimesin men saǵan bekerden beker aıtyp otyrǵan joqpyn ǵoı. Júr ǵoı úıde áne Ábýtálip aǵań. «Áıelim» dep ertip kelgeni — orystyń kádimgi mátúshkesi. Bir aýyz qazaqsha bilmek túgili, qazaq dese, murynyn shúıiredi. Bizdiń halyqty mensinbeıtin adamdy qalaı jan jarym dep aıta alarsyń. Sonan meniń ne aıtaıyn dep kele jatqanymdy túsindiń ǵoı, Borash.

— Sonda ne, aıtasyz, aǵa? — boldy biraz únsizdikten keıingi Boranbaıdyń suraǵy.

— Az kúnde qaıtadan jolǵa shyǵasyń. Qazaqstanǵa qaı zamannan beri birinshi ret kelip tursyń. Ýaqytyń bolsa tyǵyz. Endi osy joly nede bolsa, bir qazaq qyzyna en salyp ketýiń kerek. Áıtpese ana jaqta, jat jerde júrip, jańaǵy mátúshkeńnen shyǵa almaı qalarsyń.

— Sonda ne isteýim kerek? — dedi Boranbaı boıy ózinen tómen aǵasyna joǵarydan sál ımene qarap.

— Aıtyp otyrmyn ǵoı, bir durys qazaq qyzben tanysyp, oǵan jip taǵyp ketý kerek dep.

— Nege qazaq? Jergilikti oryspen she?

— Árkim óz ultymen jaqsy jaraspaı ma? Qazaq qyzy qalaı bolǵanda da ımandy bolyp keledi. Inabattylary da kóp.

— Aǵa, onyńyz durys qoı. Biraq qalaı bolar eken?

— Ne qalaı bolatyny bar, tez sony isteý kerek.

— Men ǵoı, Qazaqstanda segiz jyldan beri bolǵan joqpyn. Onyń ishinde tórt jylym qan keshýmen qyrǵyn soǵystyń ortasynda ótti. Osy ýaqyttyń ishinde qazaq degendi kórgemin joq, aralasa da almadym. Maǵan qıyn...

— Neni aıtyp tursyń sonda, Borash? — dedi İslám inisiniń nege buryp ákele jatqanyn sezse de, oıyn ashyp aıta tússin degen nıetpen. — Sonshama qıyndyqty kórgen Sovet ofıserine ne qıyn bola qalypty sonsha? Bizdiń Sovet armıasynyń qyzmetkeriniń aldynda kedergi bolmaýy tıis. Azýyn aıǵa bilep, jer-jahandy basyp alamyn dep turǵan gıtlerlik Germanıanyń ózin tize búktirgen sender neden qorqýshy edińder? — degen kezde İslámniń daýsy qataıyńqyrap, ekpindeı sóılep ketti.

— Aǵa, bir aýyz sózben aıtqanda, maǵan... maǵan.. qyzben sóılesý qıyn. Meniń qazaq qyzymen sóılespegenime qansha jyl. Aı, sóılese almaıtyn shyǵarmyn...

Myna jaýapty estigen İslám inisine jalt qarady da, qarqyldap turyp kúlip jiberdi. Tipti birazǵa deıin ózine ózi kele alsashy.

— Oı, sol ma sonda qorqyp turǵanyń? Mynaýyń tyshqannan qoryqqan pildiń kebi boldy ǵoı. Dáý pil ózine qaraǵanda qurtaqandaı bolyp kórinetin tyshqannan qorqady eken ǵoı. Nemese bizdiń qazaqta taǵy mynandaı bir sóz bar, «Shegirtkeden qoryqqan egin ekpeıdi» degen. Endi nemene, qorqamyn dep áıelsiz qalaıyn dep turmysyń? Áıda, qoı onyńdy.

— Qazaq qyzyn qaıdan tabamyn?

Ekeýara sál únsizdikten keıin İslám óziniń sheshimin aıtty:

— Onda bylaı bolsyn. Keshkisin osyndaǵy Jen PI-de bir kesh bolady. Biz, qalalyq komsomol komıteti, solarmen birigip, osy keshti uıymdastyryp jatyrmyz. Olardyń qyzdary shetterinen bıazy, qazaqy minezdi bolyp keledi.

— JenPI degen ne ol? — dedi Boranbaı. Shynynda da Qazaqstanǵa kóp zamannan beri alǵash ret kelip tursa, ondaıdy qaıdan bilsin.

— Ózimiz JenPI deımiz. Onymyz da durys emes, aýzymyz úırenip ketken soń, aıtyp jatqanym ǵoı. Áıtpese qazaqshasy «Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýty».

— Sonda nemene, onda ylǵı qyzdar oqı ma? — dedi buǵan tań qalǵan Boranbaı.

— Iá, qyzdar oqıdy. Sen qalaı sóılesemin dep qoryqpa. Ózim ertip baramyn da, qalyń qyzdyń ishine kirgizip jiberemin.

...Sonymen qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtyndaǵy kesh te bastaldy. Onsyz da qobaljyp kelgen Boranbaı qalyń qyzdyń ishine kirgennen keıin, mańdaıy tership, shynymen de sasqalaqtaıyn dedi. Qaptaǵan qalyń qyzdyń ortasynda qalǵannan góri, qalyń nemistiń ortasynda qalǵan áldeqaıda jeńil sıaqty kórindi. Onyń ústine osynsha byjynaǵan qazaq qyzynyń ortasyna buryn-sońdy túsip kórmegen basy. Árkimge bir jaltaqtap, ne aıtaryn bilmeı, tili tutyǵyp, qaradan qarap pysynaı bastaǵan.

Onyń bul qıyn jaǵdaıdan qutqarǵan İslámniń ózi boldy. Qalalyq komsomol komıtetiniń hatshysy bolǵannan keıin, uıymdastyrý jumystarymen árkimmen bir sóılesip, ertip kelgen inisine moıyn burýǵa da murshasy bolmaı júrgen. Sharýalary sál saıabyrsyp, keshtiń qarqyny endi qyza bastaǵan ýaqytta Boranbaıdyń qasyna qaıtadan keldi. Jalǵyz emes, qasynda orta boıly, botakózdi bir aqquba qyz bar.

— Myna jigit, — dedi ol qasyndaǵy qyzǵa qarap. — Tórt jyl boıy qan maıdanda nemis fashıserimen arpalysyp kelgen Sovet ofıseri. Qazirde armıada qyzmette. Almatyǵa demalys alyp kelgeni ǵoı. Ylǵı soǵysta, shette júrip, beıbit ómirdi, sonyń ishinde qazaq ortasyn umytyp qalǵan jaıy bar. Bizdiń otan qorǵaýshymyz ǵoı. Osy jigitke ıe bolyp, búgingi keshtiń mánsin túsindirshi.

Osyny aıtty da, İslám asyqqan keıippen artyna qaraı kúrt buryldy. Instıtýt basshylarymen sóılesip, áldebir máselelerdi sheshý ústinde sıaqty. Jigitke sabyrly júzben barlaı qaraǵan qyz:

— Sálıma, — dedi basyn ızep. Boranbaıdy sál kidirtip qalǵan — «Qolyn berý kerek pe, joq pa?» degen oı. Qyz munyń sozylǵan qolyn jasqanshaqtap baryp aldy. Osydan-aq onyń boıynan ınabattylyq lebi esip turǵandaı boldy. Keıbir jeńiltek boıjetkenderdeı tanymaıtyn jigitke qolyn ózi ala júgirgen joq.

Jigit kúrekteı alaqandarymen qaýsyra qysqan kezde, bota kózderi odan árman baqyrıyp ketken Sálıma:

— Oı! — dep shyńǵyryp jiberdi. Sóıtse, kópten áıel zatynyń qolyn ustap kórmegen Boranbaı áskerdegi daǵdysymen óziniń temirdeı alaqanymen názik saýsaqtardy batyrlata qysyp jiberipti. Amal joq, áskerı saltpen keshirim surap, ózinshe aqtalýyna týra kelgen.

Qoldary kádimgideı aýyryp ketse de, qyz qabaǵyn shytqan joq. Qaıta osyndaı aıýsha qorbańdaǵan áskerı jigitti qyzyq kórgendeı oǵan jaýtańdap qaraı beredi. Boranbaıdyń basyna á degennen kele qalǵan oı — «Mynaý ózi ynjyqtaý qyz ǵoı. Qalaı komsomol jetekshisi bolyp júr?» Buǵan deıin talaı jetekshi kórgen jigit emes pe, olardyń bári de shetterinen «Sen tur, men ataıyn» bolyp, ytyrynyp keletin. «Jasyq adam da komsomol hatshysy bolady eken-aý!» dep oılap turǵan jigitten Sálıma birnárselerdi eptep suraı bastaǵan. Ózinshe áńgimege tartqan túri.

Kesh aıaqtalyp, jınalǵan kópshilik qaýym tarqaǵaly jatqan kezde, Sálıma qaıtadan Boranbaıdyń qasyna kelip:

— Aǵa, maǵan İslám aǵa taǵy da komsomoldyq tapsyrma berip otyr, — dedi bir túrli yńǵaısyzdanǵan pishinmen. Aqquba óńine bir qyzǵyltym ár júgirip ótkendeı boldy.

Tapsyrma berse, orynda. Maǵan qaramaı, júre berýińe bolady.

Maǵan. Qalaı maǵan? Meniń qatysym joq qoı, — dep qaldy jigit áskerı daǵdysymen qysqasha naq-naq sóılep.

Erteńnen bastap sizge Almaty qalasyn aralatyp, tanystyryp shyǵýym kerek eken. Sabaqtan ózi surap alatyn boldy. Sondyqtan tańerteńnen bastap endi eki kún meniń qaramaǵymda bolasyz, — dedi Sálıma bıazy kúlimsiregen qalpy. Ózi osy alǵan tapsyrmasyna bir jaǵy qysylyp turǵan da syńaıly.

— Men ózi tek komandırdiń ǵana qaramaǵynda bolyp kele jatqan adammyn ǵoı. Al qyzdyń qaramaǵyna túsip kórgen emespin. Oǵan qalaı baǵynýdy bile de bermeımin, — dep qaldy sol sátte eptep qyzǵa boıyn úırete bastaǵan Boranbaı ózinshe batyldanyp. Aýzynan shyǵatyn sózderi tek oryssha. Qazaq qyzymen de áńgimesiniń orys tilinde órbigenine bálendeı qysyla qoıǵan joq.

Ózinshe taýyp sóılegen túr kórsetse de, túnimen uıqysy shala bolyp shyqty. Oıanyp ketse bolǵany, kóz aldyna elesteı beretin — jańaǵy qyz. Alyp bara jatqan keremet sulý bolmasa da, súıkimdi. Jastar jetekshisi deıtindeı emes, jigittiń aldynda ádep saqtap, syzylyp turǵany. Boranbaı endi keshegi jasyq degen oıynan da aınýdyń az-aq aldynda. «Bul jaqtaǵy halyqtyń psıhologıasy basqa ǵoı. Ózim qazaq bolsam da, qazaqtardy túsinbeı jatqan shyǵarmyn» dep bir qoıdy taǵy da.

Endi baıqap tursa, Sálıma ózi de, ózi de retti jan. Kózin jumsa boldy, sol bir qara kózdi, aqquba qaryndas elestep, jan dúnıesin bir jaıly sezimge bóleıtindeı. Jigittiń júregi de eptep shymyrlap qoıatyn sıaqty. «Qazaq qyzy degen osyndaı bolady eken-aý» deıdi ózi ara-arasynda.

Bir túrli kezdeskenshe asyǵyp, taǵy da ańsap kórgisi keledi.

Sóıtip jatyp áreń degende kózi ilinip ketken eken, tańerteń shala uıqyly qalpy ornynan tura salyp, kezdesetinin jerine qaraı júgirdi.

Ekeýi anadaıdan birin biri kórgen boıda-aq, ejelgi tanystarsha jarqyraı amandasty.

— İslám aǵa — bizdiń basshymyz. Men komsomoldyq tapsyrmany tap-tuınaqtaı oryndaýǵa tıistimin, — dedi Sálıma amandyq-saýlyq surasqannan keıin. — Qane, aǵa, bosqa turmaıyq. Qalanyń bir jaǵynan ekinshi jaǵyna shyqqansha kún ótip ketedi.

Ekeýi áńgimelese júrip, belgili bir marshrýt boıynsha Almatyny asyqpaı aralady. Bul arada «áńgimelese júrip» degen jaı emeýirin sóz, áıtpese negizinen áńgimeniń tıegin aǵytyp kele jatqan — Sálıma. Qazaqshaǵa shorqaq, sezimge qorqaq Boranbaıdiki — «Iá» dep qoıyp, qyz artynan salpaqtap ilese berý ǵana. Anda-sanda oryssha birdemeni kúńk etkizetini bolmasa, sózge de jarytyp jatqany shamaly.

Sálıma tek súıkimdi ǵana emes, sózge de sheber qyz eken. Keshe jigittiń yńǵaıyna qaraı orys tilin aralastyryp edi, búgin birjola qazaqshaǵa kóship alypty. Jigittiń oryssha sóılegenine tipti de mızemesten, qazaq tilinde jaýap qatady. Qulaǵyna tosań qazaq sózderiniń bárin jipke tizip, uǵyp alatyn adamyń Boranbaı emes. Birin túsinse, kóbin qaǵa de bermeıtin sıaqty. Áıteýir basyn ızep qoıady.

Juǵysyp sóılesken saıyn, qyzdyń óz janyna jaǵyp bara jatqanyn sezedi. Biraq «Sen maǵan unadyń» dep aıtýǵa áli júrek joq. Ne dese de, osy boıjetkendiki jón sıaqty.

Sálıma ózi qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynyń tarıh fakúltetinde oqıdy eken. Sabaqqa alǵyrlyǵyn bylaı qoıǵanda, qoǵamdyq jumystarǵa da belsendi. Ózin ınstıýttyń komsomol uıymynyń hatshy etip saılap alýy da beker emes kórinedi.

Keshkisin úıge ábden silelep jetken kezde, aldynan mańǵazdana basyp, İslám aǵasynyń shyǵa kelgeni.

— Al, Borash, — dedi ol inisin bylaıyraq ońasha shyǵaryp alyp. — Qalany araladyńdar ma?

— Jaqsy, — dedi Boranbaıdyń áńgimesin muqıat tyńdap alǵannan keıin İslám sózin ári qaraı sabaqtap. — Al endi ana qyz qandaı eken?

— Kim, Sálıma ma?

— Iá, basqa kim bolýshy edi. Kúni boıy qasyńda júrgen qyz jalǵyz sol emes pe?

— Aǵa, meniń de aıtaıyn degenim sol edi, — dep Boranbaı tamaǵyn kenep alyp, bir toqtady. Sál kidirip turdy da. — Ol qyzyńyz... sondaı jaqsy qyz eken, — dedi sosyn kóp sozbalaqtap turmastan. Bundaıdy nazarynan tys qaldyratyn İslám emes, inisine manadan beri kóziniń qıyǵymen qarap turǵan ol osy arada qarqyldap kúlip jiberdi:

— Shyn aıtasyń ba, qyz saǵan unady ma? Aıtshy shynyńdy! — dedi ol sosyn tótesinen. Eptep qyzaryp ketken Boranbaı sál ǵana basyn ızedi. — Ana orys mátúshkeńnen qalaı?

Boranbaıdyń kúmiljip qalǵanyn baıqaǵan İslám:

— Báli! — dep qaldy. — Men sony basqa bireýlermen ýaqyt ótkizip, bosqa áýre bolyp júrmesin dep, ózim biletin qyzdardyń eń táýirine ádeıi jolyqtyryp otyrmyn emes pe. Saǵan unasa boldy onda, meniń tilegimdi de qudaı berdi degen sóz. Endi aıyrylma, qalaıda kóńilińdi bildirip úlgir. Tipti búgin bolsa da, óıtkeni ýaqyt tyǵyz.

Boranbaı osy arada İslám aǵasynyń sonshalyqty suńǵylalyǵyna qaıran qaldy. Ózi kelin bolýǵa eń laıyǵy osy-aý degen qyzdy qasyna ádeıi qosyp bergen eken. Sálımaǵa komsomoldyq tapsyrma dep, ádeıi qadap otyryp, qasyna ilestirip jiberýinde de mán bar kórinedi. Instıtýt komsomol uıymynyń hatshysy, ózi belsendi qyz sabaǵynan suranyp, ádeıi alystan kelgen qazaq ofıseriniń janynda beker júre me? Eki jas jaqynyraq tanyssyn, bilissin, ózara túsinisip jatsa, erteń-aq ekeýi jarasyp keter degen eken.

Endi budan artyq qandaı jaǵdaı kerek? Boranbaı óziniń qandy maıdandy kórip kelgen qaharman ekendigin esine túsirip, dereý sheshim qabyldaý kerektigin túsindi. Ózi osy ýaqytqa sheıin ana shettegi orys qyzyn jaqsy kóremin, túbi soǵan úılenemin dep oılaıtyn. Endigi áseri basqasha.

Júregi júrek bolmaı, sý bolyp ketse de, Sálımany jaqsy kóretinin búgin aıtyp qalýy kerek. Bir jaǵy İslám aǵasynyń qalaýy da sol.

Osy oıǵa berik bekingen Boranbaı qyzben kezdesetin jerge qaraı, aıaǵyn qazdańdata basyp, nyq senimmen aıańdap keledi. Oıy tunyq, sezimi aıqyn, maqsaty belgili. Jaýmen neshe ret betpe bet kelgende dirildemegen júrektiń bir qarshadaı qyzdyń aldynda qaımyqqany qalaı? Tipti óz basyna jaraspaıtyn qylyq qoı.

Sálımamen jolyqqansha ol óstip ózin ózi qaıraýmen boldy...

Sóıtip Almaty qalalyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy İslám aǵanyń komsomoldyq taptsyrmasy túgel oryndalyp, sonyń aqyry Sovet armıasynyń kadrlyq ofıseri, maıdanger Boranbaı Bekbosynov pen Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynyń ozat stýdenti ári osy ıntıtýttyń komsomol uıymynyń hatshysy Sálıma Rátaıqyzy ekeýiniń «komosmoldyq toıymen» aıaqtaldy. Aı, sonda İslám aǵasynyń qýanǵanyyn aıtsańshy:

— Oıpyr-aı, shette júrip, qazaq qyzynan qur qala ma dep qorqyp edim. «Sovet adamy bolsa, boldy ǵoı» deıdi maǵan Boranbaı ózi. Oıpyr-aý, qazaq qyzyn Sovet adamy emes dep kim aıtty. Endi, mine, qudaı tileýimizdi berdi. Sálımadaı jary bar Boranbaıdyń bolashaǵynan endi qoryqpaımyn. Urpaqtary da qazaqsha sóılep, qazaqsha ósetin boldy. Osy jas otaý ultymyzdy saqtaýǵa qyzmet etse, odan artyq ne kerek bizge, — dedi týysqandar arasynda tebirene sóılegen ol.

Komsomoldyq toı ústinde bulaısha ashyp aıta almaýynyń mánisi de túsinikti. Bireý bolmasa bireý «Ultshyl», «Internasıonalızmge qarsy» dese, bitkeni ǵoı, Sovettiń qyraǵy kóz úndemesteri jumystan qýǵyzyp jiberýden taıynbas. Tipti bir-aq kúnde kózińdi joıyp jiberýdiń jolyn qarastyrsa neǵyl dersiz. Onyń dáleli ańǵal sóılep, arandap qalyp jatqan talaı jandardyń taǵdyrlary.

Degenimen oı túbinde jatqan nebir qyjyldy týystardyń arasynda aqtaryp salǵanyna da táýbe.

Boranbaı jas kelinshegin qasyna ertip alyp, ózi áskerı qyzmetin atqaryp júrgen sonaý Baltyq jaǵalaýyna qaraı attanyp ketti.

Bul bir baqytty shaqtar edi.

Jat el, jat ortada ekeýi qol ustasyp, bir birine serik bolyp, jubaıylyq ómirdiń alǵashqy aılaryn ótkizip jatty. İslám aǵasy aıtatyn baıaǵy orys mátúshkesi qazaq jigitiniń úılenip kelgenine bálendeı qınala da qoıǵan joq.

Boranbaı — áskerı ómirge, sart-surt júris pen asyǵys, qatqyl ámirlerge úırengen adam. Burynǵy salqyndaý súreńsiz tirshiligi óziniń izdep tapqan jarynyń arasynda jan dúnıesi jylynyp sala berdi. Aınala bir kórkem gúlderge bólengendeı, aspannan toqtaýsyz shýaqty nur quıylyp turǵandaı bir jaıly áserdiń terbeýinde.

Ekeýi negizinen yńǵaılaryna qaraı eki tilde sóıleskenderimen, ýaqyt óte kele, kisinese til tabysyp ketti. Áskerı qyzmetten qoly qalaı qalt etip bosaıdy, Boranbaı solaı úıine jetkenshe asyǵady. Buryn ábden oryssha ǵana sóılep, soǵan daǵdylanyp alǵan ofıserdi úıinde tosatyn — jaırańdaı kúlgen jan jary jáne qazaq tilindegi qaljyń qaǵystar. Sálıma da shamasy jetkenshe, oǵan qazaq tiliniń baılyǵyn jetkizýge yqylasty. Keıde túsinbeı qalǵanyn sózderin uqtyryp, kánigi muǵalimshe sóılep ketetinin qaıtersiz.

Ekeýi biriniń jetpegenin biri tolyqtyrdy. Adamgershilik, ımandylyq máselelerine kelgende, ekeýiniń kózqarastarynda uqsas, sabaqtas jaılar kóp bolyp shyqty. Bireýi bir pikir aıtyp qalsa, ekinishisi sony qoldaı jóneledi. Al túsinispeı jatsa, qaıtalap, qadala túsip surap jatqandary.

Sálıma jubaıyn qazaqsha sózderge, qazaqı salt-dástúrge úıretse, Boranbaı oǵan áskerı ómirdiń qyry-syry jaıly áńgimelep, ózi bastan keshken qandy qyrǵynnyń jekelegen hıkaıalaryn aıtyp beretin. Elge oralǵannan keıingi bolashaqtary jaıly birge qıaldaıtyn, birge jospar quratyn.

Shet jaqqa alǵash ret shyǵyp turǵan Sálımany jańa el, jańa orta múlde basqasha áser etip, aınalasyna qyzyqtaı qarady. Jas kelinshektiń janyn shattyqqa bóleıtin — bárinen buryn ekeýiniń birge júrip, birge turǵany, ekeýiniń ózara únsiz uǵynysyp ketkeni, jigitiniń jaqsy adam bolyp shyqqany. Shette júrip-aq, qazaq tiline den qoıyp, yqylasy bólip jatqanynyń ózi nege turady.

Biraq qansha tosyn, qyzyq kóringenimen, ózińniń týǵan elińdeı qaıdan bolsyn. Boranbaı ózi onsha sezine de qoımas, al Sálıma úshin... Tipti qazaq tilinde sóıleıtin adamdy bylaı qoıyp, júzi qazaq óńdes adamdy kórýdiń ózi muń.

Baltyq teńizi jaǵalaýyndaǵy osy bir óńirge tek saıahattap qana az kúnge baryp qaıtpasań, qazaqtyń keń dalasynan, Almatydaı ásem qalasynan shyqqan jas kelinshek úshin birtindep baryp qyzyǵy da azaıa bastaǵandaı boldy. Qysy-jazy tumany tushalap alatyn, yldı jaqtan ylǵaldy lep esetin ormandy jazyq alqap. Keı jerleri batpaq. Keıde jazdyń ózinde kúnniń kózin birneshe kún boıy kóre almaısyń.

Onyń ústine aralas-quralas bolyp jatqan týǵan-týys, dos-jaran degen de joqtyń qasy. Boranbaıdy qoıshy, bul jaqqa úırengen adam ári jigit degen aty bar emes pe, Sálıma elin qatty ańsaýmen boldy. Áıteýir bar medet tutary — qasyndaǵy jary Boranbaı ǵana. Jat, jerde jat ortada jabyrqaǵan janyna, saǵynysh ezgen júregine sol ǵana súıenish.

Sóıtip júrgen kúnderdiń birinde Boranbaıdy áskerı bólimniń komandıri shaqyryp aldy. Qolynda — mór basylǵan bir mańyzdy qaǵaz. Qysqasha ǵana amandyq-saýlyq surasqannan keıin, ol Qazaqstan basshylyǵy ulty qazaq ofıserlerdi múmkindik bolsa, Qazaqstanǵa qaıtarýdy surap ótinish bildirgen eken. Soǵan baılanysty SSRO Qorǵanys mınıstrligi jer-jerge osyndaı qatynas qaǵazdar joldaǵan. Onda «Jergilikti jastardy patrıottyq rýhta tárbıeleý úshin ulty qazaq ofıserlerdi týǵan respýblıkalaryna qaıtarý» jóninde aıtylypty.

— Qalaı joldas, Boranbaı Bekbosynov, týǵan Qazaqstanyńa qaıtqyń kele me? — dep surady bólim komandıri mán-jaıdy túsindirgennen keıin baryp.

— Árıne, joldas podpolkovnık! Segiz jyldan beri Qazaqstannan basqa jerde júrmin. Tipti soǵystan keıin de úıge oralýǵa múmkindik bolmady.

— Endeshe jolǵa daıyndal! Áıeliń qarsy emes qoı? — dep surady podpolkovnık sodan keıin ázil-shyny aralas.

— Qarsy bolýy múmkin emes. Qaıta úıin saǵynyp, áreń shydap júr edi.

— Endeshe, alǵa, Qazaqstanǵa qaraı. Endigi qyzmetiń sol jaqta jalǵasady.

—Sovet Odaǵyna qyzmet etemin! — dedi Boranbaı áskerı dástúrmen qurmet bildirgen kúıi sańqyldaı sóılep.

Osy habardy estigen sáttegi Sálımanyń qýanǵanyn aıtsańshy. Ornynan ushyp turyp, kúıeýiniń moınyna asyla ketti. Alaqanyn shapalaqtap, jas balasha aıqaılap júr.

Sonan uzamaı jas jubaılar týǵan eli Qazaqstanǵa qaraı jol tartty.

Bul joly Boranbaı qazaqshany ájeptáýir meńgerip oralǵan edi. Nege ekeni belgisiz, endi «ultshyldyq» degen sózdi aýzyna almaıtyn bolypty.

2011

---