InfoHub Logo

Qas qaraıyp barady. Jazǵy kesh tez qoıýlanyp, jer bederi buldyraı túsken. Aspanǵa úrkip juldyzdar shyqty. Bókterdegi jyltyldaǵan jalǵyz otty ıekke alǵan atty jolaýshynyń júrisi sýyt. Keshki tylsym shaqty býnap, áldeqaıdan shyryldaǵan jalǵyz qustyń úni shalyndy. Shyǵystan esken jyly samal kókirek qytyqtaıdy. Jolaýshy mejege taıady.

Ot degeni qystaý eken. Joldyń oń qaptalyndaǵy qyratta tórt qulaqty jalǵyz beıit tur. Odan ári bulańytqan uzyn qora men japyraıǵan tam úıdiń nobaıy baıqalady. Ot — sol tamnan jolǵa qaraǵan terezesi. Tymyq jatqan mekendi dańǵaza qylyp, gúr-gúr etip dáý tóbet atty kisiniń aldynan shyqqan. Jolaýshy úıge taqaı bere, esikten syǵalaǵan bireýdiń basyn kórdi.

— Assalaýmaǵaleıkým! — dedi ile bala daýsy.

— Qonýǵa bola ma?

Jigit onyń júzin kórmekke eńkeıgen. On eki-on úshterdegi bala úlken adamdaı salmaqty qımylmen attyń basyn ustady.

— Túsińiz, úıge kirińiz.

Jigit tabaldyryqtan attaı sálem berdi. Kerosın shamnyń jaryǵymen bozalań tartqan bólme jupyny ǵana. Ortada — qazaqy dóńgelek stol. Buryshta — ot jaǵylmaıtyndyqtan ústine qaǵaz tósep, aýzyn bekitip qoıǵan qazandyq. Oń jaqta — ydys-aıaq qoıatyn qýys. Qabyrǵadaǵy soraıǵan shegelerge at ábzelderi, jumys kıimderi ilinipti.

Jigit sálemine jaýap qaıtarǵan jan bolmady. Sál kidirip baryp ańǵardy, stoldyń ar jaǵynda aq saqaldy adam eshteńe sezbesten tómen qarap, óz isimen shuǵyldanyp otyr. Ústinde — kúnge ońǵan surǵylt shapan. Júni qyrqylǵan eski malaqaıdyń qulaǵy qımyldaǵan saıyn salań-salań etedi.

Bosaǵada sostıyp, yńǵaısyzdaý turyp qalǵan qonaq endi abaılasa, qart nasybaı úgip otyrǵan sıaqty. Álgi jetkinshek júgirip baryp, onyń qulaǵyna aýzyn taqady:

— Ata, qonaq keldi, qonaq.

Shal túsinbegendeı eki-úsh qaıyra surap aldy da, qolymen jaryqty kólegeılep, esik jaqqa kóz saldy. Shıraq qımylmen umtyla bergen jolaýshy áldeneden qymsynyp, qalt toqtap qalyp edi. Óne boıyn oqystan jaısyz sezim sharpyp, shimirkenip ketken. Qasy túksıgen qarttyń bir kózi ǵana shuqanaq túbindegi sarqyndy tamshydaı jyltyraıdy. Jigittiń júzin taǵy bir barlap ótken ol shyramyta almaı, úńilip turdy da, qaıtadan sharýasyna kiristi.

«Otyr, shyraǵymnan» artyq til de qatqan joq. Sapty aıaqtaǵy qara buıra nasybaıdyń ıi qanyp qalypty. Shal aldyndaǵy shúberekke qaǵyp-qaǵyp aýdara salǵanda, burq etken ashqyltym ıis tanaýdy qapty. Bylǵaýyshty tizesine súıep, shúberektiń shetin shymshyp ustaǵan úı ıesi beri burylǵan:

— Qaıdan júrsiń, balam?

Saparlap bara jatqan jolaýshy ekenin qysqasha túsindirgen jigit sheshile túsip, esendik surady. Balanyń jańaǵy aıǵaıynan, shaldyń qımylynan anyq uqqany kóziniń kemtarlyǵymen birge otaǵasy sańyraý da eken. Daýsyn kótere sóılep, biraz jón bilisti.

— Baqan, ot jaq, qazan as! — dedi shal balanyń esik jaqta elbeńdegen qalpyna nazar salyp.

— Ata, et asaıyn ba, shaı qoıaıyn ba?

— Shaıyńdy qaýza áýeli. Qazan qaınaı jatar. Arysta birdeme qalyp pa edi, toıatyndaı qylyp sal tamaqty.

Osy sóz buljymas ámirdeı bala qaıta júgirip ketti. Azdan keıin isin aıaqtaǵan shal jup-jumyr yrǵaı taıaqqa súıenip, býyny syqyrlaı túregeldi.

— Baqan, barmysyń? Men tysqa shyǵyp keleıin.

Alasa esik shalqaıa ashyldy. Jigit temekisin soryp, jantaıyp jatyr. Jol soǵyp, qatty sharshaǵan túri bar. Denesi del-sal aýyrlap, damyl tilegendeı. Tór aldynda kózge ilip alar eshteńe shalynbaıdy. Kóneleý syrmaq, júni uıpalanǵan taıteri. Jupyny bólmenin ishi áldeqandaı jetimdikti meńzegendeı. Esikti ashyp-japqanda, tór úıden dymqyl ıis keledi. Arsyldaı-gúrsildeı shal endi. Shapanyn jelbegeı jamylǵan. Ózi de eńgezerdeı adam eken, esikten búktelip ótti, surǵylttanǵan sopaq júzi, jeńi túrilgen taramys aryq qoldary sýmen shylanypty.

Uzyn, aq saqalynan sırek tamshylar syrǵanaıdy. Jalǵyz kózdiń qabaǵyn serpe kóterip, shúıile qaraǵanda, azdap seskengendeısiń. Qarasy tereń. Biraq, ári syńar, ári qyzýy qashqan kári janar dál qazir bar aıbatyn saqtamaǵan. Óz zamanynda bolyp-bolyp, endi ǵana damyl tapqandaı, sónińki. Tórgi bólmege kirip alyp, jýyq arada shyǵa qoısashy, namazyn uzaq oqydy... Jambasyna shapanyn tósep, jaıǵasqannan keıin, jolaýshymen sózin qaıta sabaqtady. Munyń ata-tegin túgendeı kelip, sona bir dáýirdiń shejiresin shertti. Kúni boıǵy tynymsyz qozǵalystan qaljyraǵan jigit endi entelep kelip turǵan uıqymen alysýda. Maýjyrap, boıkúıezdense de, qulaǵy — áńgimede. Ara-tura sóz oraıynda áldene suraǵan bolady. Shal bir saryndy qońyr daýyspen kósilip otyr:

— E, Dáýletbaı batyrdyń urpaǵymyn de. Tekti jerden ekensiń. Kezinde ol babań da osy óńirdi dúrildetip edi-aý. Estip pe ediń ol týraly?

— Emis-emis qana... Qazir ózińiz sıaqty kári qulaqtar azaıyp barady emes pe? Shet jaǵalata estisek te, bárin bile bermeımiz, — dedi jigit qysyla ezý tartyp.

— Osy kúnginiń jastary sony uqqysy da kelmeıdi. Qaıtsin ony, bári ótti, ketti. Eshkimge qajetsiz.

Edáýir ýaqyt aıtylǵan áńgime qanshalyqty tartymdy bolǵanymen, qonaqtyń oıyn kes-kestep, alańdatqan bir jaı bar. Ol — mynaý ıende japadan-jalǵyz otyrǵan eki jannyń jumbaq kúıi. Shal ózderi jaıly jarytyp jaq ashpaǵan. Jigit kókeıine mazasyz saýaldar úıirilip, aýzynan shyǵarýǵa bir túrli qaımyǵyp, tejelip otyrdy.

— Dastarqanǵa kel, shyraǵym.

Qonaq qarny ashqanyn endi sezip edi. Aldyna kelgen eshkiniń qýyrdaǵy asa dámdi kórindi. Balanyń isi shala deıtindeı shalaǵaılyǵy baıqalmaıdy. Soǵan qaraǵanda, as pisirýge ábden daǵdylanǵan.

Jigit endi Baqanǵa nazar aýdardy. Sezimtal bala bota kózderiniń kirpikteri damylsyz jypylyqtap, bet raıyna qan júgirip, tómen qarady. Kishkene tanaýynyń ústi sál tership, súıkimdilik reń beredi. Kelgeli kóp ún qatqan joq. Júris-turysy, sózi boı jetip kele jatqan uıań qyzdy elestetedi.

Jigit úı ıeleriniń jaıyn suraıyn dep qansha oqtalsa da, júregi daýalamady. Surasa, belgisiz bir jaranyń aýzyn tyrnap alardaı qaradaı qýystana beredi. Áńgime arasynan tıip-qashyp uqqany — shal osy qystaýdyń qoryqshysy. Artynda qalar jalǵyz urpaq — osy Baqan sovhoz oratalyǵyndaǵy ınternatta turyp oqıdy. Jazǵy demalysta júrgen kezi.

Shal sóziniń arty kómeski bir yzyńǵa aınalǵandaı, kóńil elegizip, ishtegi saýal jaýapsyz qaldy...

Jigit basy jastyqqa tıisimen uıqtap ketpeı, atasynyń Baqanǵa damyl-damyl aıtqan aqylyn tyńdap jatty:

— Manaǵy qaqqan kıimderdi kirgizdiń be? Kún ala-bulttaý, jańbyr jaýsa, astynda qalmasyn.

— Kirgizgem, ata. Mine, ilip te qoıdym.

— Á, bopty onda.

Shal tósegi jerge salynǵan. Tereze jaq qabyrǵada barynsha táýir jınalǵan aq bas kereýet tur, oǵan jatpady.

— Qonaq balanyń jastyǵyn bıiktetseńshi. Birdeme jasta.

— Joq, aqsaqal, jaraıdy osy, — dep jigit basyn búrkenip aldy. Kúńgirlegen ún qumyǵyp estiledi:

— Baqan, erteń ortalyqqa baryp kelemin. Az-kem sharýa bar. Jeldibaı ustadaǵy shalǵyny shyńdatyp ákelermin. Tańerteń umyttyrmashy, Qadıshaǵa eshkiniń túbitin ala keteıin. Áneýgúni sháli toqýǵa kerek dep, surap júr edi... Basshylarǵa kirip, qoranyń jaıyn aıtpasam, taǵy bolmas, erte bastan eskertip qoımasa, umytylyp qysqa qalady. Jańadan esik qondyryp, barlyq terezesine kásek ornatý kerek. Óziń pishenge mal túsirip alyp júrme. Taıdy erttep al da, tóbege shyǵyp, qarap tur. Alystan qaıyr, shópke kirse, boı bermeı ketedi.

Qart sóıleı júrip, jatar ornyn uzaq baptady.

— Baqan, jastyq tómen eken. Ana apańnyń qara shapanyn tastashy.

Jigit beri aýnap tústi. «Apańnyń shapany» deıdi, onysy kim boldy eken? Balanyń sheshesi me, joq basqa bireý me? Jónsiz áýesqoılyq jeńgen ol kórpe astynan yńǵaısyzdaý syǵalady. Ondyq sham bosaǵa jaqta basýly tur. Úı ishin suıyq qarańǵylyq kireýkeleıdi.

— Munyń kıilmegenine de bes jyl boldy ǵoı.

Shal tastaǵan kıimdi alyp, basyna jastamaı, búktep, baýyryna basqan. Sosyn júrelegen qalpy shapannyń astaryn ıiskedi.

— Qalqamnyń ıisi shyǵady, — dedi qarlyqqan únmen sybyrlaı. Kúbir-kúbir sóılep, taǵy da áldenelerdi aıtty. Jatar aldynda arýaqtarǵa baǵyshtalǵan duǵa ma, tilek pe, sol syńaıly qasterli sózder.

Ózge dúnıeni umytqandaı qara kıimdi tas qyp qushaqtap meńireıedi. Bir kezdegi alpamsadaı azamattan qalǵan jurnaq búgilip, shógip ketken. Bar taıanyshy, medet tutary — aq kóılek-dambalǵa ýmajdalǵan qara shapandaı. Álden ýaqytta kúbirleı, kórpe astyna endi.

Jigit aýnaqshyp, talaıǵa deıin kóz ile almaǵan. Qalyń uıqy tartyp bara jatqanda oılaǵany: «Ne qylǵan jumbaq jandar?»

Erteńinde alań-eleńnen turdy. Shar aınadaı shaǵyn terezege qarasa, býaldyrlanyp tań atyp keledi ekeń. Syǵyraıǵan sham áli óshpegen. Shal ornynda jıylmaǵan kórpesi ǵana jatyr. Tanaýy shýyldap, Baqan pysyldaıdy. Tańǵy aýada salqyn lep bar. Qara qoshqyldanyp aıbarlanǵan taýlardyń syrt jaǵy qyzyl shymyldyq tutqandaı. Aspanda sol shymyldyqtyń sharshaýyndaı alaburtyp bulttar tartyla qalǵan.

Jigit aınala kóz salyp edi, shal kórinbedi. Arǵy betkeıde jaıylyp júrgen eki-úsh jylqydan basqa qora jaqta azyn-aýlaq mal bar eken. Qybyr etken basqa eshteńe joq. Júgenin alyp, atyna qaraı bettedi.

Qyr ústinde osy mańnyń saqshysyndaı qaraýytyp, daralanǵan oqshaý beıit. Erteńgi ashyq aspanǵa, sol aspannyń etegine jarmasqan masaty jotalarǵa, bulaq basynda japyraǵy tógilip buralǵan syńar terekke qarap, keýdesin belgisiz qýanysh bılegen jigit molaǵa kózi túskende, qońyraıyp kóńilsizdenip qaldy. Jansyz túnergen tórt qabyrǵa esh minsiz, muńsyz beıǵam dúnıeni júdetip turǵandaı.

Beıittiń eńis jaǵynda áldene qoshqyldanady. Keshe joq sıaqty edi, jolaýshy kózine álgi zat kenet qybyrlaǵandaı kórindi, tańyrqap, solaı burylǵan... Shal beınesindegi tas músin be, joq tasqa aınalǵan shal ma, jigit bir aýyq aıyra almady. Jeńimen kózin súrtip, jaqyndaı tústi. Áldene surap telmirgendeı eki qolyn molaǵa qaraı sozyp, qımylsyz qalǵan dene qaıtadan qatty...

Qasyna barýǵa bata almady. Atyn esik aldyna ákep, asyqpaı erttedi. Bul aıylyn tartyp, jóndep jatqanda aıaǵyn súırete basyp qarıa da jetti. Azanmen qamdanǵan qonaǵyna tańyrqaı qaraıdy:

— Shyraǵym, nege erte turdyń? Álde uıqyń jaısyz boldy ma?

— Júrýim kerek, ata.

— E, asyqqanyń ne, shaı iship attan.

— «Jol aqysy júrse ónedi» deıdi ǵoı. Kún ysymaı biraz jerge baryp qalam.

Ony-munysyn shuqylap, aınalshyqtaı beredi. Kúıbeńdep, kókeıindegisin suraı almaı áýre.

— Aıran iship al onda, — dep qart úıge kirgizdi. Salqyn qoımaljyń aqty juta otyryp, jigit ózin kúshtep túıindi saýalyn qoıdy:

— Ata, osy úıden jaqsy syı kórip attanǵaly otyrsam da, bir nárse mazalap, tynshytar emes. Túnde aıttyńyz ǵoı biraz jaıdy. Sonda da jas balamen qıanda otyrýyńyz túsiniksiz. Jáne...

Ar jaǵynda taýdyń arqaryndaı úrke tizilgen kóp suraq bar edi, irkilip aıtylmaı qaldy. Shal qabaǵyn túsire, saqalyn bilemdedi. Oty qashqan jalǵyz kózi oqys shanshyla qaraǵanda, dymdanyp, qyzara túskendeı. Moınyn syrtqa buryp, kúrsingendeı boldy. Jigit beker aıttym-aý degendeı ishteı opynyp, qamshysymen jer shuqylap otyr. Týra qaraı almaı, qıbyjyqtaı beredi. Tymyraıǵan jaısyz mınýttardy etkizip, qart sózin bastady:

— E, balam, ne suraısyń menen? Ne jumbaq bolýshy edi mendeı qaýsaǵan káride. Alla dep tirshilik etken jumyr basty pendeniń birimiz de... Myna qýraǵan kókirekte ne qaldy deısiń. Az ba, kóp pe, bir ómir jasadyq. Óz basymnyń beınetin aıtam ba? Aıtsam, odan shyǵar múıiz qani? Adam tirshilik etkende, artymda tıtimdeı bolsa da, jaqsylyq qalsyn demeı me? Áıtpese ne úshin tirlik etpek.

Sondaı eleýsiz kóptiń biri — men. Adam degen ómirge tasyp kelip, tozyp ketedi eken. Óz tusymda osy óńirdi biraz dúrliktirgenim ras. Jaqsylyqpen deısiń be?.. Jyndylyqpen, maǵynasyz daraqylyqpen. Jan adamǵa qyldaı jaqsylyq jasaǵam joq, ony ózim anyq bilemin. Bireýge zalalymdy tıgizdim be. Allanyń aldyna taıanǵanda, kúnáhar bolyp kaıteıin. Boıymda biraz jamandyqtyń bary oǵan aıan ǵoı. Jastyqtyń dalbasa qyzýlyǵymen biraz ómirdi ótkizip alyp, keshirek úılendim. Mynaý qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyrymdaǵy bar múddem bir jaqsy otaý tigý ǵana bolypty. Onyń ózin durystap qura almappyn. Shamaly turǵannan keıin otasa almaı, alǵan áıelimnen ajyrasyp tyndym...

Otaǵasynyń qyryldaq jýas úni osy jerge kelgende, bir úzildi. Tómen qarap otyrdy da, tyńdaýshysyn zaryqtyryp baryp, áńgimeni qaıta jalǵady:

— Táńiri osy soqyr shaldy jalǵyz-aq nársege baqılyqqa yntyq qylypty. Dúnıeniń ózge qyzyǵynyń bári ótkinshi eken. Aıtsam, senbessiń de, kúlersiń. Meniń erjete qýǵan elesim, qansha zaryqsam da ustatpaı dińkeletken saǵymym bar edi. Jastyǵymdy da sol saǵymdy qýamyn dep adastyrǵanmyn. Ol — myna Baqanymnyń anasy. Ekeýmiz jastyq shaqta bir-birimizge yntyzar bolyp, taǵdyrdyń jazýy shyǵar, qosyla almadyq. Aqyry jer ortadan asqan zaýal shaqta tabysyp edik. Az-kem dáýren súrdik. Ómirimniń bar betke ustar, salaýatty shaqtary — sonymen turǵan az ǵana jyldar. Alla taǵala áıeldi adamnyń bir tal qabyrǵasynan jaratypty. Ekeýin jup jazbaı, birge júrseńder, dúnıeniń raqaty sonda degen eken deıdi. Er men áıeldiń birinsiz biri tura almaı, asyq bolatyny da osy bolsa kerek. Shyn asyqtyqty ózim basqadan kórgemin joq. Álde maǵan ǵana solaı ma? Jalǵyz-aq kempir ekeýmizdiń aramyz men úshin taýsylmas hıkaıa... Ol bes jyl buryn dúnıeden qaıtty. Anaý turǵan jalǵyz zırat — sol apańdiki.

Kári arqardyń kelte soqpaǵyndaı jasym qalǵanda, týǵan jerden uzap qaıda baramyn. Osy arany meniń ata-babam mekendegen. Ómirimniń qyzyq kúnderi ótti munda. Qudaı jazǵan jurtymnyń qasynan topyraq buıyrsyn degen jaı bar. Biraq men mola kúzetken úmitsiz jan emespin, qora kúzetken tynymsyz shalmyn. Sovhoz basshylary birneshe kelip, «elge kósh» dedi. Barmadym. Sonda da qartaıǵanda eńbeksiz qıyn eken. Shamam jetkenshe, sovhozǵa qolǵabys tıgizip júrmin. Artymda qalar mura joq shyǵar. Osy tynymsyz da, tynysh tirligimniń az da bolsa, jurtqa shapaǵaty tıer deımin. Kózimniń qýanyshy, ańsaǵan asylymnan qalǵan tuıaq Baqanym bar. Sony er jetkizip, el sanatyna qosqansha tiri tursam, basqa armanym joq...

Konaqty shaldyń ózi attandyryp saldy:

— Qosh, shyraǵym. Jolyń tússe, kelip tur, — dedi kúrk-kúrk jótelip. Dúńildegen tuıaq dybysy qora qabyrǵasyna soǵylyp, qaıta jańǵyryqty. Keshegi kári tóbet basyn kóterse de, úrgen joq. Tegi, endi ǵana shashyraı quıylǵan kún nuryna shýaqtap jatsa kerek.

Jolaýshy áli mazasyz. Álgi áńgimeden keıin de týyndaǵan kóp suraqtyń jaýabyn enshilep bere almady. Túndegi qara shapannyń, tańerteńgi tosyn kórinistiń mánin shym-shymdap uǵyp keledi. Súıte de sanasyndaǵy ómir, kárilik, mahabbat degen úsh sózdi baılanystyra almaı dal. Dál qazir eseńgiregendeı meń-zeń qyzyq halde.

Jotadan asa burylyp edi, qyr ústindegi jalǵyz zırat qyzyl kúreń túske boıalypty. Odan bergi qystaýǵa kózi túsken: aq saqalyn kúnge tosqan qart kóılek-dambaly aǵaryp, esik aldynda áli tur eken.

«Iá, — dedi jigit atyn sıpaı qamshylap, oılana túsip. — Týǵan elin qanshalyqty súıetinin kim bilsin. Al jerin... jerinen ketkisi kelmeıdi. Ystyq ekeni, qımaıtyny ras deıik. Biraq anaý otyrǵan el ishine qaraı jyljysa, adam qusap tirlik etse qaıtedi. Ien dalany qaradaı ıelenip, meniki edi degen dámemen taban aýdarmastan, tapjylmaı otyrý — aqylǵa syıa ma? Al sol tirshiligin ábden aqyly kirgen parasatty jannyń isi dep oılaıtynyn qaıtersiz taǵy».

Qyrqany qıalap túse bergen jolaýshynyń kózine qyz bala pishindes momaqan jasóspirim elestedi. Ien dalanyń perzenti bolýyna qaramastan, esti, zeıindi bala ekeni sezilip-aq tur. Tek uıalshaq, jasyq. Onyń ústine jartylaı kisikıik bolyp ómir súrgen soń ba, taǵylaý. Aýyldaǵy óz qurbylaryna qaraǵanda kóp nárseden kende qalǵany anyq. «Áı, aqylsyz shal-aı, — dep oılady jigit ózinen-ózi qabaǵyn kirjıtip. — Eń quryǵanda artynda qalar urpaǵy, jalǵyz tuıaǵynyń jaǵdaıyn oılamaı ma? Kúni erteń ne bolady ana bala? Qazaqtyń baıaǵy óli zamany dep júr me ózinshe. Jas kezinde aqymaq edim, aqylym endi kirdi dep kósheli kisi bolǵansıdy. Sondaǵysy osy ma, jalǵyz balanyń baǵyn baılap...

Ǵumyrymdy jibergen qatelikterimdi osylaı jýyp-shaıam deıdi. Táýbesine kelgeni durys ta shyǵar. Biraq...»

Aıaǵyn jasqana basqan atyn samarqaý qamshylap kele jatyp, jolaýshy uzaq oılandy. Ómirinde mundaıdy alǵash kórgendikten be, qıandaǵy osynaý miskin jandardyń solǵyn tirshiligin aqylyna syıǵyza alar emes.

Atynyń basyn irke toqtaǵan ol kóńili áldenege alańdaýly sekildenip, keıin qaraı buryldy. «Ǵumyrynda neshe ret jańsaq qadam jasaǵanyn men qaıdan bileıin. Biraq, mynaǵan, múmkin, bul sońǵy qateligi shyǵar, jol bermeý kerek».

Jele jortqan qula tóbel attyń mańdaıǵa alǵany — taǵy da eski qystaý. Jón sózge toqtap, aqylǵa kóner me eken shal? Jalǵyz ulynyń keleshegi úshin...

1972

---