Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderi
Aqtóbe oblysy,
Shalqar qalasy, Qazanǵap atyndaǵy saz mektebi
Týleshova Mentaı Ysqaqqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: A) Oqýshynyń qyzyǵýshylyǵyn aspap arqyly oıatý.
Á) Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderin jetik túsindirip, oń qol qoıylymyna asamánberý.
B) Oqýshynyń oryndaýshylyq sheberligin arttyrý.
Damytýshylyq: Áýendi, ádemi dybystar damytý.
Tárbıelik: Oqýshyǵa kúıdiń shyǵý tarıhyn aıta otyryp, kúıdi túsinip oınaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi׃ Jańa sabaq
Kórnekiligi׃aspap salynǵan sýret, shtrıhtar jazylǵan plakat.
Sabaqtyń barysy׃
1. Uıymdastyrý kezeńi
2. Úı tapsyrmasyn tekserý
3. Sergitý sáti
4. Aktýaldaý
5. Jańa sabaq
6. Bekitý
7. Qorytyndylaý
8. Úıge tapsyrma berý
9. Baǵalaý
1. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshymen amandasyp, nazaryn sabaqqa aýdarý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
a) F-dur gammasyn oınap qol júrgizemiz, d-moll gammasynyń 3 túrin oınaý.
b) Jattyǵý№1, 2 oınaý.
v) Dáýletkereı«Qos alqa»belgilegen jerge deıin jatqa oınaý.
3. Sergitý sáti. Kúı tyńdaý. Dáýletkereı«Qos alqa»
4. Aktýaldaý.
Qos alqa kúıinde kezdesken shtrıhtar ıaǵnı legato, detashe shtrıhtar bizdiń búgingi «Erden»kúıinde de kezdesedi.
5. Jańa sabaq׃«Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderi»
Qyl qobyz aspabyndaǵy oń qoldyń qoıylymy, prıma-qobyzdan ózgeshe. Oń qoldy ysqyshtyń ústine emes astyna qoıamyz
Ǵalymdar N. Fındaızın, V. Vınogradov«qyl qobyz»termınin ysqy til jáne shertpe ádisterimen oryndalatyn aspap tobyna jatqyzǵan. Akademık Á. Marǵulan jazbalarynda qyl qobyz beınesi aqqýdy elestetetinin, al onyń dybysy aqqý únindeı áserli shyǵatynyn aıtady. Burynǵy kezde qyl qobyz umyt bola bastaǵan, sebebi bul aspapta jyr aıtylmaı, baqsylardyń qoldanysynda bolyp qaldy. A. Jubanovtyń aıtqanyndaı Y. Dúkenuly bul aspapty «baqsylar qolynan julyp alyp» ony halqyna tabystady. Y. Dúkenuly qyl qobyzdaǵy retro yrǵaqqa ár túrli ózgerister engizdi, baqsylar em - seansynda tómengi regıstrlerin paıdalansa, halyq oryndaýshylary joǵary regıstrlerdi paıdalandy. Qyl qobyzdy kvarta nemese kvınta buraýyna keltiredi. Burynǵy kezde qyl qobyzdy otyryp sol aıaǵynyń ústine qoıyp, sol samaıyna tirep tartqan, al qazir oryndyqqa otyryp tizeniń arasyna qysyp tartady. Revolúsıaǵa deıin qyl qobyzdy tek erler tartqan, al qazir áıelder de sheber oryndaıdy.
Al endi búgingi taldaıtyn Yqylastyń kúıi kúıimiz «Erden». Aldymen kúıdi ózim oınap kórsetemin. Kúıdi taldamas buryn Yqylas Dúkenulynyń ómirbaıanyna toqtalaıyn. Yqylas jeti atasynan Qobyzshylar áýleti atanǵan Dúken qobyzshynyń otbasynda 1843 jyly dúnıege kelgen. Yqylas Dúkenulynyń týyp ósken mekeni qazirgi Sarysý men Janarqa aýdandaryna qarasty jerler. Yqylastyń ataqty kúıshi bolýyna ákesi Dúken kóp yqpal etken. Ertede jaýgershilik zamanda Ernazar aýylyn jaý shabady. Erkekterdi baılap, maldardy aıdap, barymtalap áketedi. Bir kezde olar artynan bir yzyńdy estip toqtapty. Barymtashylarynyń basshysy tura qalyp tyńdap, álgi yzyńǵa balqyp, júre almaı qalady. «Qoı adam túgil qobyz jylap jatyr, jylatpaı qaıtaryńdar maldy»dep márttik jasapty. Sóıtip sol qobyzdy tartqan Dúken eken. Sol Dúkenniń balasy Yqylas asyp týǵan qobyzshy boldy.
Tabıǵatynan talantty bolyp týǵan Yqylas, ákesiniń tartqan kúılerin jastaıynan qulaǵyna sińdire beredi. 5-6 Yqylas tús kóredi, túsinde oǵan Qorqyt ata kelip«Balam kógen alasyń ba, qobyz alasyń ba?» - deıdi. Yqylas«Qobyz alam»dep oıanady. Jasy 15-ke kelgende Yqylas qobyzdy tolyq meńgerip kúıler shyǵara bastaıdy. I. Jaqanovtyń«Qobyz atasy - Yqylas» - degen kitabynda Qurmanseıit aqsaqal Yqylastyń kúıshiligi týraly bylaı deıdi «Yqylas qobyzdy ańyrata tartqanda, adam túgil baıtaq dala múlgıdi». Taǵy aıtyp keter bir jaǵdaı álemdik mýzyka tarıhyndaǵy sheber skrıpkashy N. Paganınıdiń úlken sahnada shyǵarma oryndaǵan kezde, skrıpkasynyń 4 isheginiń 3-ishegi úzilip, qalǵan 1«sol» isheginde shyǵarmany aıaqtaıdy. Al Yqylas aspapty doldana ysqylaǵanda qyl ishektiń biri úzilip, qalǵan jalǵyz ishegi tútindep janyp ketken.
Yqylastyń kúıleri: «Jezkıik», «Erden», «Qazan», «Shyńyraý», «Boztorǵaı», «Kertolǵaý».
Yqylastyń shákirtteri׃ Túsipbek, Ábikeı, Súgir, al olardyń shákirtteri׃Dáýlet Myqtybaev, Jappas Qalambaev. Yqylas bizdiń zamanymyzǵa buzbaı jetkizip, qobyz ónerin ózinen keıingi urpaqqa úıretip ketti.
Endigi kezekti «Erden»kúıiniń shyǵý tarıhyna bereıik. Yqylastyń týǵan eli - Tama ákimshilik turǵysynan ol kezde Aqmola ýezine baǵynatyn. Oıaz bastyǵy, ıaǵnı «Dýan basy»Erden degen bireý bolypty. Bir kúni Tama rýynyń ókili jınaǵan alym-salyqqa mise tutpaǵan Erden, Tamalardyń jylqysyn qýyp ákelýge shabarmandaryn jumsaıdy.
Sol kezde Yqylas ashýlanyp jaıaý bolsa da Aqmolaǵa baryp, óz kózimen kórgen at shabarman ádiletsizdigin aıtýǵa bel býady. Jolda Yqylas Erdenniń súıikti uly Áımendenniń qaıtys bolǵanyn estip, Erdenniń qaıǵysyna ortaqtasqandaı bolyp, ol qysqasha duǵa oqıdy da, óziniń qobyzyn alyp baryp qaıǵyly-qazaly kúıin oınaı bastaıdy. Kúıdiń saryna shydamaı, úı ishi uzaq jylasady. Kóńili tolǵan Erden Yqylasqa qaıta-qaıta oına dep basyn ızeıdi. Erden Yqylasqa qonaq asyn berip «Qandaı ótinishiń bar edi?»- dep suraıdy. «Tama rýyna jylqysyn qaıtaryp ber»- deıdi Yqylas. Erden bul ótinishin oryndaıdy. Biraq sen úıde jatyp úı ishiniń kóńilin aýlap, qobyz tartyp ber deıdi. Osy Yqylastyń kúıi halyqtyń arasynda«Erden»atanyp tarap ketken.
Erden kúıi D-dur tonalnosinde jazylǵan. 2/4ólshem birde3/4, 5/8 bolyp aýysyp turady sebebi ólshem aýyspaly bolyp tur. Bul kúı asyqpaı tebirene oryndalady. Kúıde legato shtrıhy, núkteli notalar jáne farshlagtar kóp kezdesedi. Bastapqy áýen ekinshisinde bir oktava joǵary oryndalady. Ol úshin ysqyshty tıektiń túbine taqap oınaımyz. Kúıde tórttik, segizdik tynystar jáne on altylyq notalar bar. Oń qoldyń býynyn bos ustaımyz, lá-ishegine barǵanda shyntaǵymyz kóterińki bolý kerek.
6. Bekitý.
1. Yqylas Dúkenuly kim?
2. Kúıde qandaı shtrıhtar kezdesedi?
3. Kúıdiń shyǵý tarıhy bizge ne úshin qajet?
7. Qorytyndylaý.
Aspapta oınaý tásilderi: Shtrıhtar, Melızmder, Terbelis, Ekpin
8. Úıge tapsyrma berý׃«Erden»kúıin belgilegen jerge deıin sanap oınaý.
9. Baǵalaý
Shalqar qalasy, Qazanǵap atyndaǵy saz mektebi
Týleshova Mentaı Ysqaqqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: A) Oqýshynyń qyzyǵýshylyǵyn aspap arqyly oıatý.
Á) Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderin jetik túsindirip, oń qol qoıylymyna asamánberý.
B) Oqýshynyń oryndaýshylyq sheberligin arttyrý.
Damytýshylyq: Áýendi, ádemi dybystar damytý.
Tárbıelik: Oqýshyǵa kúıdiń shyǵý tarıhyn aıta otyryp, kúıdi túsinip oınaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi׃ Jańa sabaq
Kórnekiligi׃aspap salynǵan sýret, shtrıhtar jazylǵan plakat.
Sabaqtyń barysy׃
1. Uıymdastyrý kezeńi
2. Úı tapsyrmasyn tekserý
3. Sergitý sáti
4. Aktýaldaý
5. Jańa sabaq
6. Bekitý
7. Qorytyndylaý
8. Úıge tapsyrma berý
9. Baǵalaý
1. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshymen amandasyp, nazaryn sabaqqa aýdarý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
a) F-dur gammasyn oınap qol júrgizemiz, d-moll gammasynyń 3 túrin oınaý.
b) Jattyǵý№1, 2 oınaý.
v) Dáýletkereı«Qos alqa»belgilegen jerge deıin jatqa oınaý.
3. Sergitý sáti. Kúı tyńdaý. Dáýletkereı«Qos alqa»
4. Aktýaldaý.
Qos alqa kúıinde kezdesken shtrıhtar ıaǵnı legato, detashe shtrıhtar bizdiń búgingi «Erden»kúıinde de kezdesedi.
5. Jańa sabaq׃«Qyl qobyz aspabyndaǵy oınaý tásilderi»
Qyl qobyz aspabyndaǵy oń qoldyń qoıylymy, prıma-qobyzdan ózgeshe. Oń qoldy ysqyshtyń ústine emes astyna qoıamyz
Ǵalymdar N. Fındaızın, V. Vınogradov«qyl qobyz»termınin ysqy til jáne shertpe ádisterimen oryndalatyn aspap tobyna jatqyzǵan. Akademık Á. Marǵulan jazbalarynda qyl qobyz beınesi aqqýdy elestetetinin, al onyń dybysy aqqý únindeı áserli shyǵatynyn aıtady. Burynǵy kezde qyl qobyz umyt bola bastaǵan, sebebi bul aspapta jyr aıtylmaı, baqsylardyń qoldanysynda bolyp qaldy. A. Jubanovtyń aıtqanyndaı Y. Dúkenuly bul aspapty «baqsylar qolynan julyp alyp» ony halqyna tabystady. Y. Dúkenuly qyl qobyzdaǵy retro yrǵaqqa ár túrli ózgerister engizdi, baqsylar em - seansynda tómengi regıstrlerin paıdalansa, halyq oryndaýshylary joǵary regıstrlerdi paıdalandy. Qyl qobyzdy kvarta nemese kvınta buraýyna keltiredi. Burynǵy kezde qyl qobyzdy otyryp sol aıaǵynyń ústine qoıyp, sol samaıyna tirep tartqan, al qazir oryndyqqa otyryp tizeniń arasyna qysyp tartady. Revolúsıaǵa deıin qyl qobyzdy tek erler tartqan, al qazir áıelder de sheber oryndaıdy.
Al endi búgingi taldaıtyn Yqylastyń kúıi kúıimiz «Erden». Aldymen kúıdi ózim oınap kórsetemin. Kúıdi taldamas buryn Yqylas Dúkenulynyń ómirbaıanyna toqtalaıyn. Yqylas jeti atasynan Qobyzshylar áýleti atanǵan Dúken qobyzshynyń otbasynda 1843 jyly dúnıege kelgen. Yqylas Dúkenulynyń týyp ósken mekeni qazirgi Sarysý men Janarqa aýdandaryna qarasty jerler. Yqylastyń ataqty kúıshi bolýyna ákesi Dúken kóp yqpal etken. Ertede jaýgershilik zamanda Ernazar aýylyn jaý shabady. Erkekterdi baılap, maldardy aıdap, barymtalap áketedi. Bir kezde olar artynan bir yzyńdy estip toqtapty. Barymtashylarynyń basshysy tura qalyp tyńdap, álgi yzyńǵa balqyp, júre almaı qalady. «Qoı adam túgil qobyz jylap jatyr, jylatpaı qaıtaryńdar maldy»dep márttik jasapty. Sóıtip sol qobyzdy tartqan Dúken eken. Sol Dúkenniń balasy Yqylas asyp týǵan qobyzshy boldy.
Tabıǵatynan talantty bolyp týǵan Yqylas, ákesiniń tartqan kúılerin jastaıynan qulaǵyna sińdire beredi. 5-6 Yqylas tús kóredi, túsinde oǵan Qorqyt ata kelip«Balam kógen alasyń ba, qobyz alasyń ba?» - deıdi. Yqylas«Qobyz alam»dep oıanady. Jasy 15-ke kelgende Yqylas qobyzdy tolyq meńgerip kúıler shyǵara bastaıdy. I. Jaqanovtyń«Qobyz atasy - Yqylas» - degen kitabynda Qurmanseıit aqsaqal Yqylastyń kúıshiligi týraly bylaı deıdi «Yqylas qobyzdy ańyrata tartqanda, adam túgil baıtaq dala múlgıdi». Taǵy aıtyp keter bir jaǵdaı álemdik mýzyka tarıhyndaǵy sheber skrıpkashy N. Paganınıdiń úlken sahnada shyǵarma oryndaǵan kezde, skrıpkasynyń 4 isheginiń 3-ishegi úzilip, qalǵan 1«sol» isheginde shyǵarmany aıaqtaıdy. Al Yqylas aspapty doldana ysqylaǵanda qyl ishektiń biri úzilip, qalǵan jalǵyz ishegi tútindep janyp ketken.
Yqylastyń kúıleri: «Jezkıik», «Erden», «Qazan», «Shyńyraý», «Boztorǵaı», «Kertolǵaý».
Yqylastyń shákirtteri׃ Túsipbek, Ábikeı, Súgir, al olardyń shákirtteri׃Dáýlet Myqtybaev, Jappas Qalambaev. Yqylas bizdiń zamanymyzǵa buzbaı jetkizip, qobyz ónerin ózinen keıingi urpaqqa úıretip ketti.
Endigi kezekti «Erden»kúıiniń shyǵý tarıhyna bereıik. Yqylastyń týǵan eli - Tama ákimshilik turǵysynan ol kezde Aqmola ýezine baǵynatyn. Oıaz bastyǵy, ıaǵnı «Dýan basy»Erden degen bireý bolypty. Bir kúni Tama rýynyń ókili jınaǵan alym-salyqqa mise tutpaǵan Erden, Tamalardyń jylqysyn qýyp ákelýge shabarmandaryn jumsaıdy.
Sol kezde Yqylas ashýlanyp jaıaý bolsa da Aqmolaǵa baryp, óz kózimen kórgen at shabarman ádiletsizdigin aıtýǵa bel býady. Jolda Yqylas Erdenniń súıikti uly Áımendenniń qaıtys bolǵanyn estip, Erdenniń qaıǵysyna ortaqtasqandaı bolyp, ol qysqasha duǵa oqıdy da, óziniń qobyzyn alyp baryp qaıǵyly-qazaly kúıin oınaı bastaıdy. Kúıdiń saryna shydamaı, úı ishi uzaq jylasady. Kóńili tolǵan Erden Yqylasqa qaıta-qaıta oına dep basyn ızeıdi. Erden Yqylasqa qonaq asyn berip «Qandaı ótinishiń bar edi?»- dep suraıdy. «Tama rýyna jylqysyn qaıtaryp ber»- deıdi Yqylas. Erden bul ótinishin oryndaıdy. Biraq sen úıde jatyp úı ishiniń kóńilin aýlap, qobyz tartyp ber deıdi. Osy Yqylastyń kúıi halyqtyń arasynda«Erden»atanyp tarap ketken.
Erden kúıi D-dur tonalnosinde jazylǵan. 2/4ólshem birde3/4, 5/8 bolyp aýysyp turady sebebi ólshem aýyspaly bolyp tur. Bul kúı asyqpaı tebirene oryndalady. Kúıde legato shtrıhy, núkteli notalar jáne farshlagtar kóp kezdesedi. Bastapqy áýen ekinshisinde bir oktava joǵary oryndalady. Ol úshin ysqyshty tıektiń túbine taqap oınaımyz. Kúıde tórttik, segizdik tynystar jáne on altylyq notalar bar. Oń qoldyń býynyn bos ustaımyz, lá-ishegine barǵanda shyntaǵymyz kóterińki bolý kerek.
6. Bekitý.
1. Yqylas Dúkenuly kim?
2. Kúıde qandaı shtrıhtar kezdesedi?
3. Kúıdiń shyǵý tarıhy bizge ne úshin qajet?
7. Qorytyndylaý.
Aspapta oınaý tásilderi: Shtrıhtar, Melızmder, Terbelis, Ekpin
8. Úıge tapsyrma berý׃«Erden»kúıin belgilegen jerge deıin sanap oınaý.
9. Baǵalaý
You Might Also Like
-
Aqadyr kenti, M. Mámetova atyndaǵy orta mektebi
