InfoHub Logo

Bultyq-burylystary da, kedir-budyry da, asý-beli de kóp myna ómirdiń birshama kezeńin birge ótkizgen Sákeńniń, Saıymjan aǵamnyń eń jıi qoldanatyn mátelderiniń biri “Jaqtyrmasań — qoıyńdy baqtyrma” edi. Ol bul sózderdi shamyrqanyp shart ketkende aıtatyn. Al onyń shamyrqanyp shart ketetin tustary jıi bop turatyn Mine, dál osy mátelde onyń búkil minezi, búkil bolmysy, tipti búkil ómirlik prınsıpi jatatyn deýge bolady. Ol bireýge jaǵyný degendi, bireýdiń kóńilinen shyǵa qoıý degendi, bireýdiń qas-qabaǵyna qaraı qoıaıyn degendi, bireýdiń kózine túse qoıaıyn degendi bilmeı ótti. Kimmen bolsa da — meıli ol ózinen kishi bolsyn, meıli ol ózinen úlken bolsyn — laýyzymyna da, ataq — dańqyna da qaramaı terezesin teń ustap sóılesetin. Eshkimniń aldynda da buǵyp alasaryp, eshkimge de jyltyrap máımóńkelemeıtin. Eshkimniń de murnyn shúıirip, tumsyǵyn kóterip sóıleskenin kótere almaıtyn. Bireýdiń ótirik áreketin kórip, jalǵan sózin estise — ózine múlde qatysy joq bolsa da — beıne bir shyndyqtyń jalǵyz ókili sıaqty otqa túsip kúıip ketetin. Ondaıda qaq bólinip, “tars” atylatyn. Men onyń sondaı-sondaı sátterinde “oı, meniń qyzyl myltyq Sákem-aı”, deıtinmin. Shynynda da ol qyzyl myltyq edi. Myltyq bolǵanda da shúrippesi únemi qaıyrýly turatyn myltyq edi...

Men Sákeńmen, Saıymjan Erkebaev aǵammen sonaý ótken ǵasyrdyń alpys jetinshi jylynda tanysyp edim. Sol kezdesý, sýretke túsirip alǵandaı, áli kóz aldymda. Jazýshylar odaǵyna jıi baryp turatyn kezimiz ǵoı. Ataqty bir aqynnyń yqylasty alaqany men beldi bir jazýshynyń peıildi bir sózine marqaıyp qalamyz. Áıteýir sol mańdy tóńirektep júretinbiz... Bir kúni sol qasıetti ǵımarattyń basqyshymen kóterilip bara jatqan meni, tómen túsip kele jatqan qyp-qyzyl kisi qolymnan ustap toqtatty. Men aldynda iship kele jatqan kisi shyǵar dep, tez sytylyp ketpek bop buryla berip em, qolymdy jibere qoımady. “Sen Temirhansyń ba?” — qyzara bórtip turǵan júzi iship alǵan adamnyń júzi bolǵanmen, sózi saý adamnyń sózi. Nyq, taza. “Iá, Temirhanmyn...” Ne kerek, suraqtan jaýap, jaýaptan jón surasý bastalyp, sóılestik te kettik.Meniń, sonyń aldynda ǵana Qazaq televıdenıesine ornalasqan kezim. Al ol Qazaq radıosyna jumysqa jańa ǵana qabyldanypty. Sodan bastap ol kisi dúnıeden qaıtqansha, bizdiń aramyz ajyrap, jubymyz jazylmady deýge bolady. Jas alshaqtyǵymyz on jyl bola tura teń-qurbydaı qatar júrdik. Kóp uzamaı ol kisini ózimmen birge isteıtin, menen laýazymy bir saty joǵary, saqa aqyn bolyp qalǵan Dúısekeńmen, Dúısenbek Qanatbaevpen tanystyrdym. Sol-sol eken qalt etken bos ýaqytymyzda úsheýmiz bir jerden tabyla ketetin boldyq. “Bir jerimiz”, kóbine-kóp, televıdenıeniń joǵarǵy jaǵyndaǵy, kóleńkeli saıaly aǵashtar ósken alańqaıdaǵy dońǵalyqty sısternadan satylatyn syrahana. Keıinnen ol syrahana “Saıymjannyń sary sıyry” atanyp ketti.

Sondaǵy bir baıqaǵanym, Sákeńniń óte kóp biletindigi, óte kóp oqıtyndyǵy edi. Batys pen shyǵys klasıkteriniń shyǵarmalaryn birinen soń birin aıtyp, aýyzymyzdy ashtyryp, kózimizdi jumdyryp qoıatyn. Ár esik, ár bosaǵany panalap, páter jaldap júrgen onyń sol kezde-aq kitaphanasy bolatyn. Qaı jerge kóshse de sol kitaphanasyn, bir kitabyn da tastamastan, býyp-túıip mashınaǵa tıep ap tasıtyn da júretin. Men sol kitaphananyń talaı ret turaqty júkshisi boldym deı alamyn. Sonymen birge ol kitaphananyń turaqty júkshisi ǵana emes, turaqty oqýshysy da bolyp aldym. Aıryqsha aıta keter bir nárse, meniń kitapqa degen qushtarlyǵymdy burynǵydan da kúsheıtip jibergen osy Sákeń edi.

Almatydaǵy shet tilder ınstıtýtynyń nemis tili fakúltetin bitirgen soń Sákeń Atyraý oblysy Dossor kentindegi mektep ınternatta, keıin Batys Qazaqstan oblysy Taıpaq (qazirgi Aqjaıyq) aýdanyndaǵy Talap mektebinde nemis tilinen dáris bergen. Sol jyldary kóp izdengen, kóp oqyǵan, kóp jazǵan. Óziniń bolashaq keıipkerleriniń arasynda júrgen. Solarmen talas-tartysqa túsken. Bilisken, kúresken, shyńdalyp shynyqqan.

Ol Almatyǵa kóptegen áńgimeler, birqatar hıkaıattar, ıaǵnı birneshe kitaptyń qoljazbalaryn arqalap jetken ǵoı. Biraq solardyń ishinen tek “Alǵashqy adymy” ǵana jaryq kórdi.

“Alǵashqy adym” hıkaıaty ómir esigin alǵashqy ashqan jas jigittiń alǵashqy qateligin, alǵashqy kúrsinisi men alǵashqy súıispenshiligin, alǵashqy qıyndyǵy men sol qıyndyqqa qarsy kúresin kórsetetin shyǵarma.

Saıymjan Erkebaev moıyp jasýdy bilmeıtin optımıs qana emes, naǵyz baryp turǵan romantık te edi. Bul týraly Ábekeń, Ábish Kekilbaev jaqsy aıtqan: “Iá, Saıymjandy bilem. Ózi de,óneri de jelge qarap shapshıtyn qıqar jigit. Biraq, naǵyz talant. Romantık. Dúnıedeginiń bárin óz qolymen ustap, óz tumsyǵymen ıiskep, óz tisine salyp shaınap, óz tilin tıgizip talmap kórgisi keledi”.

Onyń baryp turǵan sol romantıktigi ǵoı qyryqqa jaqyndaǵanynda Mańǵystaýǵa tartyp ketkendigi...

Ol kezde Sákeńniń jaǵdaıy tipti de jaman emes edi. Jumysy da bar, aılyǵy da, qalamaqysy da jaqsy. Jalǵyzilikti. Ne kıem, ne ishem demeıdi. Solaı bola tura, bir kúni ol bizdiń úıge nildeı buzylyp keldi. “Men Mańǵystaýǵa ketem” degeni. “Nege?” deımin ǵoı men. “Bul jerdegi surqaı tirlik, súreńsiz ómir meni jalyqtyryp jiberdi. Mańǵystaýǵa barýym kerek. Ómirdi qaq ortasynan qaıta bastaımyn”. “Kesh emes pe?” “Joq kesh emes, qaıta der kezi. Júrem deseń, menimen birge júr. Kólshikten balyq ustap, balyq qoryǵan tirshilik bola ma?” deıdi ol. Ózimniń de muńaıyp júrgen kezim. Ne kerek, ári oılap, beri oılap, aqyrynda men de baratyn bop kelistim.

Sákeń Rahmet Ótesinov degen jaqyn jezdesiniń keń saraıdaı eki qabatty úıinde jatady eken. Al Rahmet Ótesinov aǵamyzdyń Mańǵystaýdaǵy eń bedeldi, eń abyroıly adam ekenin keıinnen bildim. Ol kisi Ózen aımaǵyndaǵy munaı kózderin ashyp, ony ıgerýge de, Jańa Ózen qalasynyń irge tasynyń qalanyp, shańyraq kóterýine de ólsheýsiz úles qosqan adam. Tek biz barardan birer jyl buryn ǵana jol apatyna ushyrap, eki aıaǵy sal bop jatyp qalǵan eken. Biraq naǵyz qaıtpas qaısar jan eken. Munaıshylar ómirinen qanshama kitaptar jazyp shyqty. Mine, sol kisi Sákeń ekeýmizge qalanyń qaq ortasynan bir bólmeli úı alyp berdi. Jasadyq ta qaldyq.

Men bul jerde Saıymjan Erkebaevtyń Mańǵystaýda jazylǵan súıekti eki shyǵarmasyna – “Joldar men shaqyrymdar” jáne “Jel óti” romandaryna azdap bolsyn toqtala ketkendi jón kórip otyrmyn.

“Joldar men shaqyrymdar” atynyń ózi aıtyp otyrǵandaı, ómir jolyn endi bastaǵan, áli balapan murty da alynyp úlgermegen bozbala jigittiń myna qym-qýyt tirshilikten, aspan asty, jer ústinen óz ornyn tabý úshin alys saparǵa attanǵanyn, sol sapar ústinde kórgen qıyndyqtary men aýyrtpalyqtaryn, jaman men jaqsynyń arasy qandaı alys bolsa, keıde sondaı jaqyn ekenin, sondaı-aq aralas-quralas júretin jany da birde shýaq tógip tursa, endi birde yzǵar shashyp turatynyn sýretteıtin shyǵarma.

Bul kitaptaǵy oqıǵalar qandaı shapshań damyp, qandaı shuǵyl áreketterden tursa, onyń jazylý stıli de sondaı shapshań, sondaı shuǵyl. Aınalanyń bári damylsyz qozǵalys, tirshiliktiń bári degbirsiz qımyl. Sol qozǵalystar men qımyldar beınebir shyǵarma sóılemderin shıratyp shıyrshyq attyryp jibergendeı áser alasyń.

Saıymjan Erkebaev Hemıngýeıdiń dıalogtaryna asa bir qyzyǵýshylyq tanytyp otyrýshy edi. Sóıtsem, jaı ǵana qyzyǵyp qoımaǵan eken. Ol ony ózine mektep etip alǵan eken. Ol dıalogtardy adam obrazyn ashatyn qural, ádis etip ala bilipti. Mirdiń oǵyndaı ushqyr, túsken tastaı nyq.

“Jel óti” romany meniń janyma sonshalyqty jaqyn, meniń kózime sonshalyqty ystyq kórinetin shyǵarma. Óıtkeni Saıymjan kórgen ortany men de kórgem. Sol bir qıyn da kúrdeli ortanyń ystyq-sýyǵyn óz basymnan ótkizgem.

Mańǵystaý — tek qyzǵan eńbek maıdany emes, shaıqasyp jatqan, sharpysyp jatqan adamdar taǵdyrynyń da maıdany boldy. Mańǵystaýdy, bári bolmasa da, kóp jurt qalta toltyratyn qoıma, shetinen qarpyp asaıtyn maıshelpek kórdi. Olardyń arasynda, árıne burynǵy júrgen jerinde qaraý jolǵa túsip, endi adamshylyq jolǵa túseıin degender de, barar baǵytynan adasyp, panasyz qalyp, endi osy Mańǵystaýdan pana tabaıynshy degender de, onnan-munnan qashqan alaıaqtar da, adal eńbegimen el qataryna qosylaıyn degender de boldy. Bári, bári boldy!

Shynyn aıtý kerek, talantty jazýshy Saıymjan Erkebaevtyń shyǵarmalary kezinde óz deńgeıinde durys baǵalanbady. Kóbine-kóp ýáli sózderden de, dýaly aýyzdardan da tys qalyp keldi. Al onyń shyǵarmalary taldap-talqylaýǵa da, saraptap salıqaly sóz aıtýǵa da turatyn salmaqty shyǵarmalar edi. Biraq eshten kesh jaqsy deımiz de. Olaı deıtinimiz, mine, onyń úsh tomdyq jınaǵy jaqynda jaryq kórmek.

---