InfoHub Logo

(Jazýshy, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ábish Kekilbaıuly týraly sóz)

Ol ádebıetke Óleń arqyly keldi. Ol oqyrman qaýymǵa, eń aldymen óleń arqyly tanyldy. Onyń baspadan shyqqan “Altyn shýaq” dep atalatyn tuńǵysh kitaby da — Óleń kitaby bolatyn. Iaǵnı, ol ádebıet esigin Aqyn bop ashty.

...Meniń Ábish Kekilbaıuly óleńderimen tanystyǵym, Almatyǵa kelmeı turǵanymda, “Juldyz” jýrnalynda jarıalanǵan “Qara talqan” , “Oppengeımer” jáne de basqa jyrlarynan bastaý alǵan edi. Tanym- túsinigim áli balań,tanyp-bilgenim áli shekteýli bola tura , báribir, ol óleńderdegi taqyryp sonylyǵy, qarymynyń keńdigi, aýqymynyń moldyǵy birden baýrap alǵan-dy. Ol tus, múmkindigimizshe, respýblıkalyq baspasózderde jarıalanyp jatatyn óleńderdiń bir de bireýin qalt jibermeı qadaǵalap oqıtyn kezimiz ǵoı. Onyń ústine alpysynshy jyldar, — eń aldymen, Óleń dúnıesiniń kókjıegin keńeıtip, kósegesin kógertken, ony jańa bıik, jańa órege kótergen jyldar bolatyn.

Shyǵarmashylyq básekelestiktiń bas bermeı ábden shıryǵyp, qyzyp turǵan kezi edi. Bir tóbeniń shańyn bir tóbege qosatyn ondaı básekelestik ishinen tizgin úzdi júırikterdiń biri bolyp kózge túse qoıý ońaı emes- ti. Solaı bola tura Ábish Kekilbaıuly óleńderi birden-aq aýyzǵa ilikti. İlikkende de... — ótkendi ańsaıdy dep synalyp ilikti. Biraq belgili ıdeıalogıanyń soıylyn soǵatyn ondaı ur da jyq solaqaı synǵa shyn óleńniń qadiri men qasıetin bilip qalǵan qaýym ylyǵa qoımady, qaıta Ábish Kekilbaıuly poezıasyna degen yntazarlyq pen yqylasty kúsheıte tústi...

Kóp uzamaı qoıyn qaltaǵa salyp júretindeı ǵana shap- shaǵyn “Altyn shýaq” jınaǵy qolymyzǵa tıdi. Kúlshedeı shap- shaǵyn bola tura sózi salmaqty, qushaǵy keń, shynynda da shýaǵy mol kitap eken. Ne nársege de aldymen eleń ete túsetin, ne nársege de sergektik tanytatyn stýdentter qaýymy ol kitapty birimizden birimiz qaqshyp alyp talasa- tarmasa oqyǵanymyz áli esimde. Bizge, ásirese, balalyq shaǵy soǵys jyldarynda ótken, túsine kókesi men kúreń qyzyl baýyrsaq qosa qabat enetin aqynnyń, sol bir ashqursaq aýyr kezeńge arnalǵan óleńderi qatty áser etken- di. Máselen, men óz basym, qarapaıym ǵana jazyla tura adam janyn alaǵaı da bulaǵaı etip jibererdeı “Qaryndasym Nuraısha” atty óleńin kúni búginge deıin, sol zaman týraly jazylǵan shoqtyqty óleńderdiń biri dep bilemin.

Jyldarǵa erdi Nuraısha.
Jyldar alǵa zýlaıdy.
Kóz kórgender shyn aıtsa
Kókesinen aýmaıdy.
Aýmaıdy ma menen dep
Mazalap júr talaıdy.
Kókeshimdi kórem dep
Aınaǵa kóp qaraıdy.

Jaýqazyndaı jelkildep ósip kele jatqan qyz balanyń, ózin emes, kókeshimdi kórem dep aınaǵa qaraýy kim- kimniń de tamaǵyna tas kepteltip tolqytpaýy, kim- kimniń de kózine jas úıriltip tebirentpeýi múmkin emes. Osy joldarda qanshama saǵynysh, qanshama ańsar jatyr. Bul óleń ákesiz ósken tutas bir urpaqtyń tragedıalyq portreti!

Alaıda, Ábish sol jyldary óziniń arnasyna sımaı tasyp-tógilgen aryndy shyǵarmashylyq qýat-kúshin tek poezıaǵa jumsaǵan joq. Syn janrynda da bilek sybanyp, belsene jumys istedi. Ol maqalalar ádebıetimizdiń eń ózekti , eń kókeıkesti máselelerin qozǵaýymen, jan- jaqty saraptamalyq qarymdylyǵymen, kóterilgen taqyrypqa múlde tyń, múlde tosyn kózqaraspen qaraýymen kózi qaraqty jurtshylyqty ózine birden aýdaryp alyp edi. Nesin jasyramyz, sol maqalalardan sýsyndaǵan kóbimizdiń qasań túsinigimiz basqasha baıyp, dúnıetanymymyz keńeıip, dálirek aıtqanda, ádebıetke degen kózqarasymyz ózgeshe qalyptasa bastady. Odaqtyq ádebıettiń shyn mánindegi úzdik úlgigerine úńilip, álemdik ádebıettiń qıyrlaryna kóz sala bastadyq. Bul — shyndyq. Óıtkeni Ábish Kekilbaıuly sol kezeńde , jap- jas bola tura, óziniń tósegi de bólek, órisi de ózge, tosyn maqalalarymen kún astynda qalǵan terideı ábden qaýdyrlap, qatyp- semip qasań tartyp ketken sqemalar men ábden sýalyp- semip qalǵan streotıpterdiń byt-shytyn shyǵarǵan reformator-synshy deńgeıine kóterildi. Onyń “Dástúr men dáýir”, “Gamlettiń monology”, “Óli jandardy” Pýshkın nege jazbaǵan”, “Romandaǵy adam” jáne taǵy da basqa ıntelektýaldy maqalalary áli kúnge deıin óziniń qundylyǵy men básin joıǵan joq desek tipti de asyryp aıtqandyq emes. Máselen, “Dástúr men dáýir” maqalasyndaǵy “Óner tarıhyna, qoǵam tarıhyna úńilip almaı turyp ónerdegi sony qubylysty dál tanyp, dál baǵalaý esh múmkin emes. Áıtpese, qut meımannyń ózin júztanys emestigin jeleý etip, bekerden- beker jaýǵa jorýymyz múmkin. Neni baǵalasaq ta , ónerdiń, ádebıettiń damý tendensıasynan kelip baǵalaıyq. Óıtpesek, ádebı oıdy, oqýshyny, tipti ádebı tirshiligimizdi tekke aljastyryp, qıanat etýimiz de kádik”. Bul joldar ádebıettiń de , qoǵamnyń da damý tendensıalarynan beıhabar, ilim- bilimi taıyz, dúnıetanymy tar, arǵy- bergini salystyra da, sabaqtastyra da almaıtyn, sál nársege qompıyp, sál nársege qampıyp shyǵa keletin, óz butyna ózi tolyp, dúnıeniń tiregindeı sezinetin jelbýaz dúmshelerge aıtylǵan sóz ǵoı bul. Al ondaı jelkensiz jelbýazdar búgin de jetip artylady. Sondyqtan da Ábishtiń, sol tustyń ózinde- aq, mundaı astamshyl minez-qulyqqa, keýdesine nan pisip isip-kepken egoızmge “Romandaǵy adam” maqalasyndaǵy “Ádebıettegi jańalyq ózinen burynǵyny birjolata mansuqtaý, birjolata qurtý jolymen emes, adamzattyń sýretker ónerin realdi bolmystyń barsha ári men nárin jetkize alatyn sony túr, sony ádistermen baıytý jolymen óristeıdi” degen sózderi ádeıi arnap aıtylǵan ǵoı.

Al onyń kezinde “Juldyz” jýrnalynda jarıalanǵan “Óleń kókjıegi” dep atalatyn, qazaq poezıasynyń arǵy-bergi ótkelekteri men óris- keńistikterin jan- jaqty qamtyp, olardyń ajar- kelbetterin asha otyryp, alpysynshy jyldar poezıasynyń eń úzdik, eń tegeýrindi, eń jańashyl aqyndary, búginde klasıkterimiz dep atalatyn Qadyr Myrzalıev, Muqaǵalı Maqataev, Jumeken Nájimedenov, Tólegen Aıbergenov shyǵarmalaryn bıik baǵalaǵan, olardyń qyry men syryna úńilip, dánin arshyp, máıegin ashyp kórsete bilgen kólemdi maqalasy kezinde biz sıaqty jastardyń tanym kókjıegin áldeqaıda keńeıtip jibergen- di. Ol maqala sol tusta óleńniń ǵana mártebe- mereıin emes, synnyń da mártebe- mereıin asqaqtatyp edi.

Ia, ol jyldar Ábish Kekilbaıulynyń ádebıetke et pen teriniń arasyndaǵy qyzba qyzyl jeldiń jeligimen kelip, lap etip janyp, jalp etip sóne qalatyn bireýler sıaqty emes, bolmysy bólek, keń arnaly, tereń aǵysty, tylsym qupıaly, tosyn óristi, shuraıly alqapty, qunarly topyraqty, eń bastysy, ádebıetke úlken daıyndyqpen kelgenin, kúni erteń-aq onyń qalamynan súbeli- súbeli shyǵarmalar, som- som oılar, kesek- kesek beıneler dúnıege keletinin dáleldep bergen jyldar edi. Ony jurttyń bári derlik aıryqsha daryn, erekshe talant, ádebı qubylys dep qabyldaǵanyn aıtý lázim. Sol tustarda jıi- jıi bolyp turatyn ádebı aıtys- tartystarda da ol oqshaý kózge túsetin. Mol ilim- bilimmen muzdaı bop jaraqtanyp alǵan ol, sheshilip sóılese sheshen, kósilip sóılese kósem bola bildi.

Ol ózin ǵumyr boıy qoǵam ómirinen tys qoıyp kórgen emes. Sol tustarda aldymen “Qazaq ádebıetinde”, sońynan “Lenınshil jas” gazetinde qyzmet istep júrgen kezderinde ádebıettiń mereıin, ónerdiń mártebesin kóterer qyrýar sharalardy atqara júrip, ıneniń jasýyndaı bolyp jyltyrap kóringen qanshama bulaq kózderin ashty. Sondaı- aq Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıteti janynan ádebı klýb ashyp, qanshama talanttardyń shyǵarmalaryn talqylaýǵa muryndyq boldy. Olardyń shyǵarmalaryn Sherhan Murtaza basqaryp otyrǵan “Lenınshil jasta” bet- bet etip jarıalatty. Ádebıetimizdiń ósýine, qanatyn keńge jaıyp órkendeýine, jastardyń pisip- jetilýine ulanasyr ter tókti. Bizdiń bul sózimizdi sol bir ádebı jyldarǵa kýá bolǵan birde- bir adam, anyq bir pıǵyly basqa bireý bolmasa, joqqa shyǵara almaıdy. Átteń, adam jadyndaǵy sóz ben sýret sol sátinde qara taqtaǵa jazylǵan bordaı bop aıqaılap turady da, kóp uzamaı súrtilip ketetini bar. Sol ókinishti. Olaı deıtinimiz, búginde Ábish Kekilbaıulynyń sol kezdiń ózinde-aq qyrýar sharýanyń basy-qasynda bolǵanyn bireýler aıtady da, bireýler bile tura aıtpaıdy. Ne bolǵanda da, ol óziniń bilgir- bilimdarlyǵymen, qaı máseleniń de túp-tamyryn qopara sóıleýimen, álemdik ádebıettiń úzdik úlgilerin jan- jaqty meńgerip ıgerýimen qazaq ádebıetiniń ósip-órkendeýine úlken yqpal etkenin qadap aıtqymyz keledi. Osy oraıda sol jyldary Ábish Kekilbaıulyn bizden jaqynyraq biletin, ne nársege de bultaqtatpaı, ádil baǵa, dál jaýap bere alatyn Gerold Belgerdiń “Keıbir órekpime turǵylastarymyz ózgeni tyńdaýdan góri óziniń ishine syımaı júrgen oılaryn jarıalaýǵa asyǵyp jar salyp jatsa, bul erekshe baısaldy minezben buryn biz estip bilmegen keıbir kitaptar men avtorlardy aldymyzǵa kóldeneń tarta bastaýshy edi, sonda bizdiń aramyzdaǵy nebir daýkes- bilgishterimiz de báseńsip qalatyn” degen sózin keltire ketkendi jón kórdik.

Endi Ábish Kekilbaıulynyń shyǵarmashylyq ómirindegi eń basty kezeń, jazýshylyq kezeńi bastaldy.

Men óz basym Ábishtiń prozasymen alǵash ret 1964 jyly “Juldyz” jýrnalynda jarıalanǵan “Ajar” trıptıhy arqyly tanysqan em. Ádebıettegi óziniń ornyn ári aqyn, ári synshy retinde belgilep alǵan aǵamyzdyń aıaq astynan jazýshylyqqa aýysyp ketkenin kórgen biz, alǵashynda abdyrap qalǵanymyz ras. Ásirese, bul óleń jazatyn, jazǵandaryn sıasy keber-keppesten, eki kúnniń birinde, aldyna aparyp qaratyp júrgen men sıaqty bozókpege tipti de tosyn oqıǵa edi. Alǵashqyda jaqyn aǵam, aqyn aǵam dep júrgen adamym oıda joq jerden irge kóterip basqa jaqqa kóship ketkendeı halde bolǵanym ras. Ol kezde men Ábish Kekilbaıulynyń óziniń eń qunarly topyraǵyna tamyr salǵanyn qaıdan bileıin.

Shaǵyn-shaǵyn úsh áńgimeden quralǵan “Ajardy” bas almaı oqyp shyqtym. Árıne, avtorlyq kirispedegi “Báriniń de basty kaharmany — Ajar, tirshilik ajary — áıel.

Bombadan bastap, beıbastaq qaljyńǵa deıin adamnyń adamǵa isteıtin qıanatynyń qaı-qaısysyna da tánimen, janymen, búkil bolmysymen kúızeletin tek áıel ǵana” degen sózderdi sholyp shyqtyq. Úsh áńgimeni oqyp bitirgende kirispedegi osy bir shaǵyn pikirdiń rastyǵyna odan saıyn kóziń jete túsedi. Ásirese, maǵan trıptıhtaǵy alǵashqy áńgime “Kóz jasy” qatty áser etti. “Tań áldeqashan atqan. Tor-tor keregeniń kózinen esken taý boıynyń shyq-shylamdy salqyn lebi jyly kórpeden tura bergen Nurtaıdyń denesin dir etkizdi,” — dep bastalatyn ol áńgimeden áp degennen álde bir yzǵar lebin sezinip, ári qyzyǵa, ári qunyǵa oqyp shyqqanym esimde.

Bul áńgime — soǵys salǵan lańnyń qurbany bolǵan áıel taǵdyry, ana taǵdyry týraly, sondaı- aq qapersiz ósip kele jatqan balaýsa balǵynnyń súıegine ǵumyr boıy tańba bop túser qasireti jaıly áńgime. Áńgime keıipkeri Ajar Qudaı qosqan qosaǵynan ólideı bir aırylyp, az kún bolsa da, janyna medeý bolǵan jannan tirideı eki aırylyp, solardyń kúıinishi men ókinishiniń ornyn toltyrǵandaı bop qyltıyp ósip kele jatqan kóz qýanyshy quıtaqandaı ulynyń áldeqandaı ospadar bireýdiń surqıa, sumpaıy sózinen jábir- japa shekkenin kórip múlde jasyp, ornynan tura almastaı bolyp omalyp otyryp qalady. Úmiti qyrqylyp, jaryǵy sóngendeı bolady.

Al bala taǵdyry odan da aýyr. Janqojanyń balasymyn dep júrse, tipti de olaı emes eken. Janqoja opat bolǵannan keıin týypty. Ony ojar Sábıtten esitti. Myna bir úzindige kóz toqtata keteıik. «Ún qata almaı sazaryp qalǵan anasynyń Sábıtten óshin qaıtarmaıtynyn Nartaı túsindi.

Ertesine ol taǵy mazaqtar dep mektepke balalardyń eń sońynan keshigip keldi.

Klasqa kire bergende muǵalim:

— Nege keshiktiń? — dep surady. Óńi jyly. Nurtaı úndegen joq. Muǵalim jýrnaldy aldy.

— Jaraıdy, atyń kim?

— Nurtaı.

— Famılıań?

Nurtaı únsiz.

— Famılıań kim? Kókeńniń atyn aıta qoısań bolady.

Bala jalt burylyp esikke zyta jóneldi. Muǵalim ań- tań. Nurtaıdyń stoldyń ústinde qalyp qoıǵan dápteriniń betinde eki tamshy jas móldireıdi”. Kóz jasy! Bul kóz jasy, endi onyń ǵúmyr boıy janyn jegideı jep, tamaǵyna keptelip ótetin qusa jasyna aınalmaq. Qandaı aıanyshty taǵdyr!

Ábish Kekilbaıuly prozadaǵy óziniń tuńǵysh týyndylary osy “Ajar”trıptıhy men Qurmanǵazynyń túrmeden qutylyp eline jol tartyp kele jatqan kóńil- kúıin sýrettegen “Ash bóri” arqyly- aq qazaq ádebıetine jańa lep, sony serpin ákelgen- di. Kóp uzamaı jańa áńgimeler men jańa hıkaıattar dúnıege keldi. Ol shyǵarmalarynda seksen seńgir, qyryq qatpardan turatyn adam janynyń uńǵyl-shuńǵylyna úńilip, ony búkil bolmys-bitimimen ári boıaýly, ári ajarly kórkemdikpen kórsete bilgen jas jazýshyǵa degen yltıpat burynǵydan da arta tústi. Ásirese, onyń qyrtysyna túren túspegen tyń jerdiń quıqasy aýdarylǵan qara topyraqtaı qunarly tili kim- kimdi de tánti etkeni sózsiz.

... Dál osy jerde shamaly aıal etip, az ǵana sheginis jasaǵandy jón kórip otyrmyn. Óıtkeni jazýshy degen óziniń shyǵarmalarynda tek zaman men ýaqyt beınesin jasaıtyn, sol zaman men ýaqyt tynysyn boıyna sińirgen keıipkerler somdaıtyn usta ǵana emes, sonymen birge onyń ózi de mańdaıyna jazylǵan myna tirshiliktiń taýqymetin arqalap, qıyndyǵyn belshesinen keship, onyń nebir quıtyrqy áreketteri men amaly kóp aıla- sharǵylaryn basynan ótkizetin, talaı-talaı tar jol, taıǵaq keshýlerin, san-sapat alasapyrańdy kezeńderin kóretin Ómir dep atalatyn uly shyǵarmanyń keıipkeri ǵoı. Iaǵnı, Ábish Kekilbaıuly onsyz da sińir sozdyryp, julyn tozdyratyn shyǵarmashylyqtyń azapty beınetinen basqa, Alla taǵalanyń pendesi, qoǵamnyń azamaty retinde myna ómirdiń tálkegin de, táshpisin de az kórgen joq...

Bir kúni “Ábishti armıaǵa alatyn bolypty” degen sóz qara kúzde teriskeıden soqqan sýyq jeldeı qala ishin sýmańdap aralap ketti. Ań- tańbyz. Bul qalaı bolǵany? Jasy bolsa otyzdy ıektep qaldy. Salt basty, sabaý qamshyly adam emes, úıinde balapandaı bop aýzyn ashyp otyrǵan shıetteı bala-shaǵasy, qudaı qosqan qosaǵy, sonaý jer túbi Mańǵystaýdan el- jurttan aıyrǵandaı bop alyp kelgen qart anasy bar. Áp- ájeptáir beldi qyzmette. Onyń ústine densaýlyǵy da anaý aıtqandaı keremet emes. Júreginde kinarat bar. Sodan da keıingi kezde denesi tolysyp ketken. Onyń qara jumysqa qolapaısyz, dene eńbegine múlde joq ekenin, myltyq túgili ketpen men kúpekti qalaı ustaýdy jóndi meńgermegen adam ekenin jurttyń bári biledi. Áıteýir qaı jaǵynan alyp qarasań da, erteden keshke deıin temir taǵanyń ózin tozdyratyn sartyldaǵan júris pen tarsyldaǵan atysqa jaraıtyn jan emes. Ondaı kisige kúni túsetindeı Keńes Odaǵynyń basyna ne kún týdy eken?! Tepse temir úzetin, quryshtaı berik, qylyshtaı ótkir jigitter jeterlik emes pe?! Biz bul jerde taýsylǵandaı bolyp sóılemes te edik, eger jurttyń bárin jappaı alyp jatsa... Biraq olaı emes qoı.

Sol jyldary Keńes Odaǵy men Qytaı arasy áldeneden shıelenisip, bir- birine oq atyp, bir- birine bomba laqtyryp jatqan-dy. Eń sumdyǵy , Ábishti sol qyp- qyzyl órttiń, ıaǵnı Jońǵar Alataýyndaǵy Jalańash kólde bolyp jatqan qyp- qyzyl soǵystyń ishine alyp ketpek. Endi ǵana kemeline kelip, pisip- tolysyp kele jatqan, bergeninen bereri mol, el bop, jurt bop erteńinen úlken úmit kútip otyrǵan , barǵan saıyn jotalanyp, tulǵalanyp kele jatqan jasty kózapara ólimge aıdaǵanmen birdeı ǵoı bul. Sol bir kúnderi ishi qan jylap tursa da syrtyna shyǵara bermeıtin dili qatty Jumeken aǵamnyń “Bul — Ábishtiń óskenin kóre almaıtyn ishi tar bireýlerdiń ádeıi jasap otyrǵan qysastyǵy. Áıtpese , Ábishten qandaı soldat shyǵady. Kórmeı, bilmeı otyrǵan joq. Otqa, oqqa ádeıi aıdap otyr” — dep, kózi jasaýrap kijinip, tistenip sóılegeni áli kóz aldymda. Mundaı kúdik-kúmán bárimizdiń de kókeıimizde bolǵan edi. Ásili, ne bolǵanda da, ózgelerden oqshaý kórinip kele jatqan, keýdesi kómbe, talant-daryny taýdaı azamatty ne jasytyp, ne mert etip jiberýdiń amaly emes pe eken degen oı bizdiń oıymyzdan áli de seıile qoıǵan joq...

Qudaı jarylqap, Ábish aǵamyz oq astynan aman-esen oraldy. Qaırattanyp, jaldanyp oraldy. Kele sala birden jumysqa aralasyp ketti. Kınostýdıaǵa bas redaktor bolyp ornalasty. Ol iste de abyroısyz bolǵan joq...

Biraq ol, nege ekenin bilmeımiz, áskerge nege alǵany týraly da , áskerde bolǵan jyldary jaıly da aqtarylyp kóp aıta bermeıtin. Biz de surap, shuqshıǵan emespiz. Beıne bir, ol áskerde ótkergen eki jylynda qolyna qalam almaǵandaı, eshteńe jazbaǵandaı bolyp kórinetin. Sóıtsek, tipti olaı emes eken. Ony biz tek 1999 jyly “Dúnıeǵapyl” dep atalatyn óleńder jınaǵyn oqyǵanda biraq bildik. Oqyǵannan — aq uqqanymyz, sonaý bir jyldary bizdiń kókeıimizdi jegideı jep, qurttaı kemirgen kúdik- kúmán Ábishtiń ózinde de bolypty.

Shyǵandap shyǵa shaýyp áp degennen
Barady dáýren ótip áttegenmen,
Áýelden áýseleńdi bilgenimde
Júrmes pe em ózgelerdeı áktep óleń.
Óıtpedim, aıtqysh degen ataqqa azdym,
Ataqty qıady ma shataqty azǵyn.
Aqıqat izdegish eń, kórip kel , — dep
Jóneltti jer túbine, okop qazdym, —

dep kúıine otyryp, ony áskerge alýdyń arǵy astarynda bir qara nıetti báleliktiń, sur jylandaı sýmańdaǵan surqıalyqtyń jatqanynan habar bergendeı bolady da, taǵy bir óleńinde

Bul zaman bul shańyraqqa nege ósh boldy,
Yndyny toımaıtyn bir óńesh boldy.
Otyz jyl oırandalyp kelgen ordam
Ońalyp kete almaıtyn eles boldy.
Obyr jyl aýdarypty atamdy attan,
Qan qasap qaq keýdeden ákemdi atqan,
Qytaıdyń qylǵyp salar bir shabaǵyn
Jasamaq jaýyz sumdar men aqymaqtan.
Jelbeńdep jel ótinde nem bar edi,
Ójeńdep ósıetime kim zar edi?
Qyrqylyp qyltasynan kelgen tuqym
Jer basyp júrgenime dilgar edi.
Zar ılep el shetinde sheshem qaldy,
Eńirep eki birdeı bópem qaldy.
Qajaǵan qaǵaz, qalam qaı sappastyń
Men talap aldym eken múkámmalyn!
Qıqýlap qısyny joq maqtan qýǵan,
Eserdiń men qaısysyn taqtan qýǵam ?
Aýzymnan jazdym ba álde, aıtpaı ketip
Shatpaǵyn bir dókeıdiń shatqan- býǵan?
Bilmedim bul jalanyń túbi qaıdan, —
Qýalap shyqpaq jeri qyzyl oıran.
Jer qazyp, oı sapyryp jete almadym,
Toqtaıtyn medet surap bir qudaıdan, —

dep nalıdy. Attyń jaly, túıeniń qomynda júrgende jazylǵandyqtan da oryndalý jaǵy olpy-solpylaý bul óleńdi oqyǵan jan Ábishtiń sol kezeńdegi sher- muńyn, zar kúıin búkil tula boı, jan- júregimen zerdelep sezineri sózsiz. Onyń qanshama alasuryp alasaprandy kúı keshkenin, qanshama azapty aýyrtpalyq arqalaǵanyn búgingi qaýym, ásirese, jas urpaq, bile júrsin dep bul óleńdi tutastaı keltirip otyrmyz. Árıne, Ábish kil osylaı, tipti “Jyra men jyqpyly kóp Jońǵar taýdyń, shurq-shurq tesik qyp omyraýyn, jappaı qazyp shyǵamyz tún ataýly, al kún boıy tópeıdi qońyr jaýyn” dese de múlde saǵy synyp, túńile muńaıyp, dúnıeden baz keshkendeı bir jola qaýsap-qajyp qalmaıdy. İshin alaı-dúleı etip kernegen ashý- yzadan, namys pen jigerden qaırat pen qýat alyp

Irek oılar kúıretken kúızelispen
Jan- jaǵyma jaq ashpaı kúıgem ishten.
El shetinde ólsem de bıik túsem
Tuzaq qurǵan izime sol náıisten.
dep dúr silkingendeı bolady da,
Bulǵańdaýdy qoıamyn bula jastaı,
Arzymsyzǵa aýzymdy turam ashpaı.
Zymyrandaı zyrqyrap shyǵam kókke
Raketamen atpasa qulamastaı, —

dep ózine-ózi anttaı berik sóz beredi. Árıne, ol Otan basyna kún týyp, oǵan jurttyń bári bir kisideı bolyp attanyp jatsa bulaı tistenip, bulaı apshyp, ashynyp sóılemes edi. Áńgime, qalamnan basqa qarý ustap kórmegen adamdy bireýlerdiń qasaqana qysastyqtyń qystalań jolyna salyp jibergeninde bolyp tur ǵoı...

Álginde aıtyp ótkendeı, ol áskerden qaırattanyp, jotalanyp keldi. Bireýlerden kek qaıtaram, óshimdi alam, ketken esemniń ornyn toltyram dep emes, árıne. Ózi aıtqandaı, “arzymsyzdarǵa” sózin qor qylmaı, túkke alǵysyzdarǵa ýaqytyn bosqa sarp etpeı, jylmańdaǵan jylpostarǵa oıyn da, boıyn da aldyrmaı, bar kúsh-qýatyn el men jer aldyndaǵy paryzy men boryshyn óteýge, shyǵarmashylyqqa sarqyp jumsaý úshin. Belin býyp, bilegin sybanyp, besti aıǵyrdyń qylynan esken shylbyrdaı shıratyla shıryǵyp kelgen ol kóp uzamaı-aq jańa dúnıelerin bere bastady. Sol shyǵarmalarymen ol qazaq ádebıetiniń jańa endik-boılyqtaryn, buryn- sońdy túren túspegen tyń óristerin, bizge belgisiz tosyn parametrlerin ashty. Iaǵnı, ataqty “Dala balladalary” dúnıege keldi.

Bizdiń paıymdaýymyzsha, Ábish Kekilbaıulynyń prozasy, shartty túrde taqyryptap jiktesek, kesek-kesek úsh kezeńnen turady. Olar: ańyz- áńgimeler, búgingi zaman jáne naqty tarıhı taqyryptar.

Sóz joq, Ábish Kekilbaıulyn qazaq ádebıetindegi bitim- bolmysy erek, tamyr salǵan topyraǵy ózgelerden bólek jazýshy etip tanytqan da, aldymen Keńes Odaǵy oqyrmandarynyń nazaryna, odan ári álemdik arenaǵa alyp shyqqan da ańyz-áńgimeler negizinde týyndaǵan osy “Dala balladalary” der edik. Qandaı bir ańyzdyń bolmasyn ózeginde tindeı sozylyp lúpildep soǵyp turǵan shyndyq jatatyny sózsiz. Bir kezdegi belgili bir shyn oqıǵanyń aýyzdan aýyzǵa, elden elge kóship , ǵasyrdan ǵasyr qýalap, sol uzaq saparda jol-jónekeı qyryq qubylyp, seksen sylanyp turǵan talaı qıal áleminiń alqasyn taǵynyp, jasaýyna malynyp shyǵa kelgende, onyń týǵan jeri kómeskilenip, shyqqan tegi buldyr tartyp ketetini, bara- bara ańyzǵa aınalatyny ras. Ábish Kekilbaıuly, mine, osy ańyz-áńgimelerdiń ózegindegi qan tamyrdaı lúpildep soǵyp turǵan tindeı shyndyqty ustaıdy da, ony tumshalap, tumandandyryp turǵan artyq elementterden ajyratyp, arshyp alady. Iaǵnı, qıal áleminiń alqasyn taǵynyp, jasaýyna malynyp turǵan shyndyqty sheshindirip, onyń basyna realızmniń ter sińgen, kún jegen malma tumaǵyn, ıyǵyna realızmniń shekpenin jabady. Iaǵnı, onyń ózegindegi tindeı sozylǵan shyndyqty qıaldyń qanatty atynan túsirip, óziniń tortóbeline qaıta otyrǵyzady. Endi onyń Ábish qalamynyń qudiretimen qalypty, qarapaıym, biraq kórkem ómiri bastalady. Munyń bári, árıne, aıtýǵa ǵana jeńil bolǵanymen, úlken talant qýaty men tabandylyqty, mol zerde men bilimpazdyqty talap etetin shyǵarmashylyq proses.

Árıne, Ábish Kekilbaıulynyń jazýshylyq ereksheligi qıal qanatyna minip aspandap ketken shyndyqty qalypty ómirge qaıta túsirýinde ǵana emes, onyń jazýshylyq sıpatynyń basty ereksheligin, eń aldymen, ótken zamannyń ádet-ǵurpyn, tirshilik-qareketin, fılosofıasyn, psıholgıasyn, oı- sanasyn, bolmys-bitimin búgingi osy zamannyń ortaq morali men etıkasy negizinde qarastyryp búkil adamzat balasyn tolǵandyryp otyrǵan ortaq máseleler kóterýinen izdegen durys. Onyń shyǵarmalarynyń ón boıyndaǵy taıtalas- tartysqa túsip jatqan jamandyq pen jaqsylyq, súıispenshilik pen zulymdyq ǵasyrlar qoınaýyndaǵy tarıh sahnasynda emes, búgingi kún sahnasynda júrip jatqandaı áser qaldyrady.

Ábish Kekilbaıulynyń bul kezeńdegi jurttyń bárin ózine jalt qaratqan týyndysy alǵash ret “Juldyz” jýrnalynda jarıalanǵan “Kúı” hıkaıasy boldy. Ol hıkaıaǵa qanattas, qandas eki el arasyndaǵy ólispeı berispeıtin óshpendilik arqaý bolǵan. Ol óshpendiliktiń neden tutanyp, neden bastalǵanyn eshkim de dál atap, eshkim de dál tústep bere almaıdy. Ýly tamyry tereńge jaıylyp ketken qatal da qanypezer ondaı óshpendilik qursaǵynan kegim bar , esem ketti dep, sheńbelimen qan ýystap jaýyzdyq qana týmaq. Sol óshpendilik ýytyn qanyna sińirgen , óz elin qorǵaýdy, eń aldymen, ózge eldi qorlaý dep uǵatyn Jóneıt, Dúıimqaralar dúnıedegi ne nárseni bolsyn qylyshtyń júzi, naızanyń ushymen sóılesetin Jaýyzdyq qana sheshe alady dep oılaıdy. Olar óz elin yqtyryp, ózgeni buqtyryp turatyn kúsh tek Ozbyrlyq pen Óktemdik dep biledi.

Sóıtse, jaýyzdyq tek ózge eldi qyryp, tek ózge eldiń shańyraǵyn ortasyna túsirip qoımaıdy eken. Ol sonymen birge óz elin de obyp, óz elin de jalmap, óz eliniń de shańyraǵyn ortasyna túsiretin arandy ajdaha eken. Muny Jóneıt kórer kózge qorash qarshyǵadaı ǵana dombyrashynyń bitim men birlikke shaqyrǵan kúıin tyńdaǵanda baryp sezingendeı bolady.

Sol tartylǵan kúı kókiregin óshpendilik pen kek jaılaǵan Jóneıttiń búkil ishki álemin astań- kesteń etti. Biraq ol kúı áserinen paıda bolǵan óz boıyndaǵy ol qubylysty birden elep, eksheı almady. Kesim aıtyldy, úkim oryndaldy. Kúıshini aıdalaǵa aparyp basyn ǵana qyltıtyp tirideı kómip tastady.Biraq Jóneıt kúıshiden qutylǵanmen kúı rýhynan qutyla almady. Endi kúı rýhy Jóneıtpen jekpe- jek qaldy. Aqyry sol kúı rýhy Jóneıtti opat etti de, onyń urpaǵy Qurbanǵa qarý emes, dýtar ustatty.

Jalańdaǵan Jaýyzdyq pen órshigen Óshpendilik adam aıtqysyz, jantúrshigerlik qatygezdikti ǵana týdyrady. Dúıimqaranyń Kókbórini opyrylyp qulaǵan kóne kórge aıaq-qolyn baılap tirideı laqtyryp jiberýi, Jóneıttiń kúıshini aıdalaǵa basyn ǵana qyltıtyp kómip tastaýy... Sondaı- aq qolǵa túsken tutqyndardy máńgúrtke aınaldyrý prosesi kim-kimniń bolsyn tóbe quıqasyn shymyrlatar, etin ezip, súıegin syrqyratar aýyr epızod. Endi ol máńgúrtter shyqqan tegin de, túp-tamyryn da, týǵan jer,týǵan elin de bilmeıdi. Esten, sanadan, aqylynan aıyrylyp máńgip qalǵan qur sulbalar.

Jalpy, búgingi tańda búkil álemdik rýhanı aınalysqa túsip ketken máńgúrtızmdi eń alǵash dúnıege keltirgen, sóz joq, Ábish Kekilbaıuly. Oǵan eshkimniń de daýy bolmasa kerek.

Kezinde “Kúı” hıkaıasy qazaq ádebıetinde qubylys retinde tanyldy da, ile-shala álemniń kóptegen tilderine aýdaryldy. Qadirli degen ádebı ortalarda úlken rezonans týdyrdy. Máselen, kórnekti synshy L. Terakopán bylaı dep jazdy: “Ótken ómirdiń kóne betterin asha otyryp, tarıhı shyndyqtan aýytqymasa da , Ábish Kekilbaevtyń bul povesi búgingi kúnniń kókeıtesti máselelerine jaýap beredi. Bul shyǵarma adam boıyndaǵy tvorchestvolyq bastaý kózin, ózinshe oılaý quqyn áspetteıdi” . dese, belgili nemis synshysy Gerbert Krempıen “Adaılar men túrkmender arasynda júzdegen jyldarǵa sozylǵan alaýzdyqtan habardar etetin osy oqıǵalar kóshpendi halyqtarda buryn tarıh bolmady degen qaýesetti joqqa shyǵarady, mundaı qaýeset buryn qazaqtarǵa da tańylyp kelgen edi... Sonymen qatar, Orta Azıa dalasynda ótken kishigirim qaqtyǵysty sýretteý arqyly úlken qoǵamdyq máni bar, gýmanısik máni bar hıkaıa jazýǵa bolatynyn dáleldeıdi. Qazaq jazýshysy ertedegi ulttyq tarıhqa úńilse de, búgingi zamanda, mysaly, Afrıka halyqtary úshin aıryqsha máni bar óte kókeıtesti máselelerdi qozǵaıdy”.

Eki synshy da osy sózderimen-aq “Kúıdi” álemdik, adamzattyq deńgeıdegi máselelerdi qozǵaǵan qarymdy shyǵarma ekenin kórsetip berip otyrǵan joq pa?!

Sondaı- aq kólemi jaǵynan shap- shaǵyn, al kóterer máselesi qara nardy qaıystyrardaı “Shyńyraý” hıkaıasyndaǵy astarly, aýqymdy oı qandaı! Jalpy, Á. Kekilbaıuly shyǵarmalarynyń qýaty men kúshi astarynda jatady. Sondyqtan Ábish týyndylaryndaǵy aıtylar oı men kóteriler máseleni astarynan izdegen durys. Amal ne, kóbimiz-aq Ábish shyǵarmalarynyń syrtqy mátinin oqımyz da, onyń astary men tereńin oqı bermeımiz. Sodan baryp óz taıyzdyǵymyzdy kórmeı “aýyr jazady” dep avtordy orynsyz kústanalap jatatynymyz bar. Al, shynynda, Ábish shyǵarmalaryn oqý úshin, ony qorytý úshin biraz daıyndyq kerek. Sonymen birge onyń shyǵarmalary óz oqýshylarynan ústirt qyzyǵyp oqýdy emes, zerttep úńilip, taratyp- tanyp oqýdy talap etedi. Sonymen “Shyńyraýdaǵy” beınetqor qudyqshy Eńsep es bilip, etek jıǵaly beri japan dala, shóldi aımaqty meken etken elde jer qazyp, sý shyǵaryp eńbek etti.Talǵap jutar bir tamshy sýǵa zar bolyp, tańdaıy keýip otyrǵan eldiń meıirin qandyratyn talaı- talaı kúmpildegen shyńyraýlar qazyp berdi. Sol aımaqtaǵy teńdessiz qudyqshy atandy. Biraq onyń azap pen beınetke toly ómiri eskerilip, elenip, baǵalandy ma? Joq. Qaıta mazaq pen kelekege aınaldy. Aıaqqa basyldy. Biraq sonda da ol óz ómirin qurban etip, asa bir janqıar jankeshtilikpen sol óńirde joq, ǵumyry sarqylý degendi bilmeıtin eń tereń shyńyraý qazyp óz Ónerin asqaq etip ketti.Sol úshin de aıaı otyryp, ony maqtan tutasyń! Óıtkeni onyń ózi ólse de, óneri ólgen joq. Óneri erteńge taýsylmas qazyna , máńgilik mura bop qaldy.

Ol kótergen búgingi kúnniń kókeıkesti máseleleri sol biz aıtyp otyrǵan astarly oı men sol astarly qýattan tanylyp, taralady. “Báseke” hıkaıasynda asylyn aıaq asty etip tynǵan qyzǵanysh qarastyrylsa, “Hansha darıa hıkaıasynda” óziniń eli men jeriniń ketken kegi úshin, namysy úshin qanquıly qanypezerdiń aldynda da ıilýdi bilmeıtin adam janynyń asqaqtyǵy jyrlanady...

“Dala balladalarynyń” zańdy jalǵasy bolyp tabylatyn “Ańyzdyń aqyry” romany da óziniń tutas kesektigimen, masshtabtylyǵymen, ári tereń, ári bıiktigimen aıryqsha oryn alady. Bul roman asa kúrdeli, qatpar- qatparlardan turatyn fılosofıalyq, psıhologıalyq shyǵarma. Ol tartysty ishki monologtarmen,sana aǵymy ádisimen jazylǵan. Adam janynyń túkpir-túkpirinde bolyp jatatyn nebir qupıa qubylystaryn, aǵysty ıirimderin jan- jaqty ashyp kórsetýge tıimdi bul tásildi Ábish óte sátti paıdalana bilgen.

Roman keıipkeri uly Ámirshi de kúni keshe ǵana qatardaǵy qarapaıym jan bolǵan. Ol da myna ómirdegi jumyr basty pendeniń bári sıaqty talaı- talaı kezeń, talaı- talaı asýlardan ótken. Qınalǵan, quqaı kórgen, qýǵyn- súrginge túsken. Biraq ol asa aılaly, asa aqyldy edi. Sodan da ol ózgelerden aqylyn da, aılasyn da asyra bildi. Ańdysqandardyń bárin torǵa da túsire bildi, orǵa da qulata bildi. Bárin jeńdi. Aqyry jarty álemdi aldyna jyǵyp, aýzyna qaratqan Ámirshige aınaldy. Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bolatyn, aýzyn aıǵa bilegen sheksiz bıliktiń delbesin qolyna ustady. Asty, tasydy. Bara-bara ol qol astyndaǵy búkil eldi óziniń qulaq kesti qulyndaı kóretin boldy. Qorqynyshtyń qushaǵynda, úreıdiń qursaýynda ustady. Ádildik degen meniń jarlyǵym, meniń úkimim dep bildi. Joryqtan joryqqa baryp, jeńisten-jeńiske jetken saıyn ol burynǵydan da aıbarlana, burynǵydan da qaharlana tústi. Qanaǵat degendi de, shúkirshilik degendi de múlde esten shyǵardy. Arany barǵan saıyn ashylyp, qulqyny toıymsyz qurdymǵa aınaldy. Kókiregin menmendik pen takappar astamshylyq jaılady.

Árıne, Ábish óz keıipkerin tek qana qanquıly qanypezer etip, oǵan qara boıaýdy battastyryp jaǵa bermeıdi. Onyń da et pen súıekten jaralǵan jan ekenin, onyń da opyq jep opynyp qalatyn sátteri bolyp turatynyn, ári naqty, ári nanymdy detaldarmen sátti kórsetip otyrady.

Onyń jany asa kúrdeli. Onyń kezekti qaharly qatygezdigi taǵy da qandaı azap pen sor ákeletinin bilmeı bir dal bolsańyz, onyń zulymdyǵy men qýlyǵynyń da sondaı túpsiz tuńǵıyq ekenine, oǵan quryq ta, syryq ta boılamaıtynyn kórip taǵy da tań qalasyz. Bul dúnıeniń uńǵyl- shuńǵylyna ábden qanyq, onyń túkpir- túkpirin paıymymen adaqtap shyqqan ol, neniń ne ekenin bile tura, meıirimdi jan qalaýyn emes, óktem de qatal bılik qalaýyn jasaıdy. «Kisige isiń túskennen artyq qorlyq bar ma? Ózi de sol dúnıede kiriptarlyqtan asqan qorlyq joǵyn bilip, qarshadaıynan bılikke talaspap pa edi? Sol úshin talaı ret ajaldyń aldyna baryp qaıtpap pa edi. Onyń eshqaısysyn osy kezge deıin umytqan joq. Áli kúnge deıin sol esine túskende shor bop bitken áldebir eski jarasy syzdap, súıek-súıeginiń bári syrqyrap qoıa beredi. Biraq kiriptarlyqtan, quldyq urǵannan óz basy aza boıy qaza bola tura, aldyna kelgen qaısy montany bastyń múddesin túsinip kórgen edi, qaısysyna shyndap kóńili qulap edi”. Onyń shyn bolmys- bitimi osy joldardan anyq kórinip turǵan joq pa?! Ózi kiriptarlyq pen quldyq tabıǵatyn tereń túsine turyp, onyń qorlyq ekenin uǵa otyryp, biraq basqalardy qul- qutan, kiriptar etip ustaýdy jany qalaıdy. Óıtkeni onyń ózi óktem bıliktiń quly. Endi Ámirshiniń sheksiz bılik quldyǵynan qutylýǵa dármeni de, pármeni de jetpeıdi. Bul — taǵymnan aırylsam baǵymnan da, barymnan da aırylym dep oılaıtyn búkil bılikqumarlardyń tragedıasy!

Ámirshi alys joryqqa attanǵan kezde jas hanym onyń qaıtar kezine deıin kóńil men kózdi qatar arbaıtyn, ańsar saǵynyshtyń kýásindeı, zeńgir kókke qol sozyp turǵan ǵajaıyp sulý munara saldyrmaq bolady da, iske kirisip ketedi. Kúnderdiń kúninde kók munarany qalap jatqan jas sheberdiń jas hanymǵa kózi túsip, oǵan ólerdeı ǵashyq bop qalady. Munyń bul sezimi asa qaýipti, qaterli ekenin, túptiń túbinde basyn jalmap, jutyp qoıýy kádik ekenin bile tura, ol óz seziminen bas tarta almaıdy. Qaıta, kún ótken saıyn jeldi kúngi órtteı órship, erik- jigerin alyp , burynǵydan da kúsheıe túsedi. Jas hanym ony bul ospadar qylyǵynan aryltpaq bolyp oǵan eń sulý, eń ajarly kúńin syıǵa tartpaq bolady. Biraq odan da eshteńe ónbeıdi. Endi onyń qalap jatqan munarasy alystan qol sozyp shaqyryp turǵan saǵynysh munarasy emes, has sheberdiń jas hanymǵa degen ańsar seziminen órilgen Mahabbat munarasyna aınalyp bara jatady. Aqyry kógiljim aspanǵa tik órlep kóterilip bara jatqan munara órýdi toqtatyp, óziniń júrek qalaýyn tabandap talap etip turyp alǵan uly mahabbat tegeýrinine shydaı almaǵan jas hanymnyń kókiregine de qurt túsedi. Ol qurt aqyr sońynda Úlken hanymnyń Ámirshige ısharalap kórsetken alma ishindegi, sonan keıin Ámirshiniń búkil aqyl-oıyn, esi men sanasyn kúni-túni kemirgen qurtqa aınalady.

Jarty álemdi jatqyzyp- órgizip, ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap turǵan qaharly Ámirshi ustasań úgitilip keterdeı úlbiregen gúldeı álsiz, tıseń úzilip keterdeı dirildegen tindeı názik jas hanymnyń júregine bıligin júrgize almaı, bir oń jaqtan, bir sol jaqtan uıtqyp soǵatyn jeldeı alaǵaı da bulaǵaı kúı keshedi. Endi ol úshin myna dúnıe “qulypsyz túrme”, al ózi sol dúnıeniń “kisensiz tutqyny”. Odan qutylar, odan shyǵar jol bar ma?.. Ámirshi qanshama aılaly, qanshama aqyldy , qanshama suńǵyla bolǵanymen janyn jegideı jep, jebirdeı kemirgen dál osy suraqtarǵa jaýap taba almaı oıy on saqqa, sanasy san saqqa júgirip sansyraǵan hal keshedi. Ár qımyl, ár sózin baǵyp otyrǵan antalaǵan kóz ben sál qıas bassa qýraǵan qaýǵa tıgendeı laý etkeli turǵan sózdiń aldyn alý úshin bas sáýletshini ózi salǵan zyndanǵa (odan basqa onyń óner týyndysy joq) tastap , jas sheberdiń kózin oıyp, tilin qyrqady. Sanasyn sarsyltyp, janyn obyrdaı obyp jatqan oılardan qutylam dep oılaǵandyqtan osylaı isteıdi. Biraq qutyla almaıdy. Órmekshiniń toryndaı shym-shytyryq óz oıyna ózi burynǵydan beter shyrmatyla túsedi.

Ámirshi óziniń kún ótken saıyn irgesi qaqyrap, basynan baǵy taıyp bara jatqanyn seze tura, mahabbatqa eshqandaı ámir júrmeıtinin, ónerdi qandaı bir qatygezdik te jeńe almaıtynyn uǵa almady. Mahabbat pen Ónerge qol kótergen jan túptiń túbinde sol Mahabbat pen Ónerdiń zaýalyn tartyp, kıesine ushyraıtynyn sezbedi. Óıtkeni Mahabbat pen Ónerde halyq rýhy uıa salǵan. Al halyq rýhyn qandaı bir qaharly, qandaı bir qanquıly kúsh te qulatyp, kúırete almaq emes. Olardy kúıretip qurdymǵa jiberem degenderdiń bári de, ózderi kúırep, ózderi qurdymǵa ketpek. Bul jazylmaǵan zańdylyq. Osy zańdylyq taǵy da ústemdik etti. Iaǵnı, tórtkúl dúnıeni tabanynyń astyna basqan Ámirshiniń qaharynan Mahabbat pen Ónerdiń rýhty kıesi , qanshama qorlyqtyń qandy sheńgeline túsip, zorlyqtyń tabanyna taptalsa da, áldeqaıda zor, áldeqaıda qýatty bolyp shyqty. Mahabbat pen Ónerge , ıaǵnı halyqtyń rýhyna jasalynǵan ol qorlyq pen zorlyq, aqyrynda ony esinen shatastyryp, aqylynan aıyrdy... Birde kózin ashyp jan- jaǵyna qarasa “kúlli dúnıeni “Barar jeriń báribir jerdiń asty” degen shımaı jazý qaptap ketipti...

Ol taǵy kózin ashty. Tóbesinen qaraqońyr kúńgirt birdeńe tónip turdy. Biraq Ámirshi bul joly óziniń úırenshikti altyn, atlas shatyrynda jatqanyn, álde baıaǵyda ózi saldyrǵan tas zyndanda jatqanyn anyq ajyrata almady”. Qaharly óktem despot pen qatygez dıktatordyń ómiri osylaı aıaqtalmaq. Qanquıly isiniń zaýalyn tartyp, halyq rýhynyń kıesine ushyramaq.

Ábish Kekilbaıuly óziniń aıtar oı, kóterer máselesine materıal etip ańyz- áńgimelerdi nege tańdap aldy degen suraý týýy ábden múmkin. Bizdiń paıymdaýymyzsha, avtor ańyz-ápsanalardy esilip te, kósilip te jazýyńa kóne beretin, bir jerin alyp, ekinshi jerine qosyp sóıleseń de eshkim kelip baryn barlap , joǵyn joqtap jatpaıtyn qyzyqty hıkaıalar dep emes, kerisinshe, ol ańyz- ápsanalarda halyqtyń arman-oıy, úmiti tilegi uıalaǵan, halyqtyń tarıhı tájirıbeleri jınaqtalǵan, eń bastysy, onyń ón boıynda sol belgili halyqtyń ǵasyrlar boıy qadirlep, qasterlep kelgen Rýhy jatyr dep biledi. Sol “kóne” Rýh lebimen búgingi oqyrman janyna máńgi ólmes namys pen jiger, parasat pen paıym shoǵyn úrlep tutandyrǵysy keledi. Sol arqyly ýaqyt baılanysy men urpaq sabaqtastyǵyn ornyqtyrýdy qalaıdy. Ábish Kekilbaıulynyń ańyz-áńgimelerge barýdaǵy kóp maqsatynyń bir maqsaty osynda jatyr dep bilemiz.

Eshqandaı asyryp ta, jasyryp ta sóılemeı shyndyǵyn aıtar bolsaq, Ábish Kekilbaıulynyń tarıhı taqyrypqa jazylǵan bul shyǵarmalary tek qazaq ádebıetinde ǵana emes, kezindegi Odaq kóleminde de, shetel ádebıeti deńgeıinde de eleýli oqıǵa boldy dep aıta alamyz. Bul rette zamanymyzdyń uly sýretkeri Shyńǵys Aıtmatovtyń “Talantty qazaq prozaıgi Ábish Kekilbaev mıfologıalyq sıstemalar men strýktýralardy ıgerý arqyly ótken men búginniń mańyzdy máselelerin qozǵaı bilgen. Bul kitap oıshyldyqtyń joǵary satysynan qaraǵanda da, ańyz- áńgimeler men búgingi kúnniń, ótken men búgingi kún tájirıbesiniń qorytpasy, osy komponentterdiń barlyǵy (árıne, munyń ishinde prozaıktiń talanty da bar) qosyla kele, bizdiń pikirimizshe, bul shyǵarmalardyń mazmunyn ǵana baıytyp qoımaı onyń kórkemdik qasıetin de arttyra túsken” degen sózin keltire ketkendi jón kórdik. Al klasık jazýshymyz Ábdijámil Núrpeıisov osy “Dala balladalary” týraly oıyn bylaı túıedi: “Ol óziniń shyǵarmalarynda ataqty tulǵalar esimin saýdaǵa salmaıdy. Ol halqynyń ótken turmysyn áspetteý, áıtpese mansuq etý sekildi minezden de aýlaq. Adam ómiriniń áleýmettik syr- sıpattaryn fılosofıalyq, psıhologıalyq turǵydan tereń kórsetýi bul povesterdiń shynshyldyq qasıetin erekshe kótere túsken”.

Osy dúnıelerden keıin Á. Kekilbaıuly arqaýy búgingi kún taqyryptarynan órilgen, músindi de kelisti birqatar, negizinen, jeke adamdardyń jan- dúnıesine boılap, jan-jaqty úńile otyryp, qoǵamdyq mán men áleýmettik sıpatqa ıe máselelerdi qozǵaýdy murat etken týyndylar jazdy. Ol shyǵarmalarynda Ábish, eń aldymen, adam boıyndaǵy ıgi jaqsylyq pen keleńsiz, kesirli qubylystardyń tegin qarastyryp, ony týdyratyn qozǵaýshy kubylystardyń túp-tamyryn tanyp-tabýǵa kúsh salǵan. Adamnyń qoǵam, el aldyndaǵy, óziniń otbasy aldyndaǵy, ary men ojdany aldyndaǵy jaýapkershiligin barynsha tereń seziný kerektigin dáıekti kórkem súzgiden ótkizgen. Kim de kim óziniń jer ústindegi adamdyq mısıasyn adal atqarsa, ámánda sol adamnyń mereıi ústem, mártebesi bıik, kim de kim óziniń qarapaıym ǵana qaǵıdalarǵa qurylǵan adamdyq mısıasyn esten shyǵaryp, adamdyqtyń adal jibin attap ketti me, onda ol el, jer aldynda, búkil tirshilik ataýlynyń aldynda kináli. Jazýshynyń bul toptama shyǵarmalary da kóp mándi ashyp, kóp gápti tarqatady.

Ol toptamany aıtqanda, sóz joq, aldymen aýyzǵa iligeri birinen soń biri dúnıege kelgen “Kóldeneń kók atty”, “Tasbaqanyń shóbi”, “Kerek adam”, “Mine keremet”, “Aqyrǵy aıaldama” áńgimeleri men “Bir shókim bult”, “Báıgetory”, “Qus qanaty”, “Shetkeri úı”, “Bir shoq jıde” hıkaıalary der edik.

Bul áńgime-hıkaıalardaǵy keıipkerlerdiń deni derlik qarapaıym, ózimiz ómirde kúnde kórip júrgen qatardaǵy jandar. Árıne, olardyń ósken áleýmettik ortalary da, minez-qulyqtary da, bolmys- bitimderi de, qoǵammen jáne adammen qarym- qatynastary da ár qıly, ár túrli. Mine, jazýshy osyndaı san qıly, san túrli taǵdyrlardyń ishki jan-dúnıesine zer sala úńilip, olardy hareket ústinde, isi men kúndelikti tirshiliginde bolyp jatatyn proses arqyly adamdyq bitimin, kisilik bolmysyn ashady.

Máselen “Tasbaqanyń shóbi” dep atalatyn áńgimesin alaıyqshy. Áńgimedegi Qarabala men Ońbaı ekeýi bir jerde kindik qandary tamǵan, bir aýylda taı-qulyndaı tebisip ósken, qurdas deseń qurdas, aǵaıyn deseń aǵaıyn. Biraq, solaı bola tura, ekeýi eki basqa. Maqsat-murattary da, ómirge degen kózqarastary da eki bólek. Soǵysqa baryp bir aıaǵyn berip qaıtqan, týǵannan eki ıinin julyp jep, aıqasqanmen aıqasyp, shaıqasqanmen shaıqasyp, el isine erte aralasyp, sonyń arqasynda bılikke de tezirek qol jetkizip, birshama ýaqyt tipti abyroı-bedelge de ıe bop, al odan shettep qalǵanda báriniń apshysyn qýyryp, dúnıege ózi de sımaı, jurtty da sıǵyzbaı, anamen bir tartysyp, mynamen eki tartysyp, tek ózi ǵana appaq, qalǵanynyń bárin qara kóretin shálkes minezdi jan. Onyń bul óńirde ustaspaǵan, shataspaǵan adamy joq. Ońbaıdyń, ásirese, bastyqtarmen jany qas. Óıtkeni ol óziniń jolynyń bolmaı qalǵanyn da, shegerilip shettep qalǵanyn da solardan kóredi.

Al Qarabala bolsa, kezinde sabaqty da mandytyp oqymaǵan, ǵumyr boıy Ońbaıdyń kóleńkesindeı bolyp qasyna erip, ony arqa tutatyn, onyń aıtqanynyń bári jón, istegeniniń bárin durys dep biletin, basqa jurtpen jumysy joq, bireýge jaqsylyq jasasa da jaqsylyq jasadym-aý dep oılamaıtyn, etken eńbegin eshýaqytta buldap kórmegen, aýdan ortalyǵyna da bir- aq ret barǵan, jaramsyz bop soǵysqa alynbaǵan, bar ómiri qara tós pen qara balǵanyń solqyly men shyńyly astynda ótken qarapaıym jan.

Kúnderdiń kúninde Ońbaıdyń soǵystan alǵan eski jarasy qozyp tósek tartyp jatyp qalady da, Qarabalaǵa qurdastyǵyn bir, aǵaıyndyǵyn eki salyp joǵarydaǵy bastyqtarǵa baryp, soǵys múgedegi retinde maǵan mashına sura dep qolqa salady. Árıne, ol mashınany ózi de talaı- talaı suraǵan, biraq ala almaǵan. Ol jumysqa Qarabalany jegip otyrǵany, joǵaryda qandaı kisápir adamdardyń júrgenine onyń da kózin jetkizip masattaný, ekinshiden, aldyn ala bilip otyrǵanyndaı, jumys tyndyra almaı keletin Qarabalany keketip, muqatyp masaıraý. Biraq Ońbaıdyń jymysqy eki maqsaty da oryndalmady. Qarabala óziniń bir kezdegi el adyndaǵy beınetqorlyǵy men adamdarǵa jasaǵan qaıyrymdylyǵynyń arqasynda bar sharýany op-ońaı sheship qaıtty. Ol tipti bul sharýanyń sharshatyp- shaldyqtyrmaı op-ońaı ońtaıyna kele qalǵanyn óziniń bir kezdegi jasaǵan jaqsylyqtarynyń arqasy dep oılamaıdy da. Jolynyń bolǵanyn aýdanǵa bara jatqanda shalqasynan úıelep jatqan tasbaqany aýdaryp sap, aýzyndaǵy shópti yrym etip alǵanynan kóredi. Qaıran, yrymshyl qazaqy qarapaıymdylyq-aı! Bul áńgimede avtor jasaǵan jaqsylyǵy úshin tıtimdeı de ne alǵys, ne qolpash tilemeıtin adam janynyń jomarttyǵyn pash etedi.

“Kóldeniń kók atty” áńgimesi Samat degen jaýyngerdiń óziniń komandıri Ahattyń maıdanda qalaı opat bolǵanyn úıine estirtý úshin alys jolǵa attanǵanynan bastalady.

Onyń qandaı tapsyrmany da tapjyltpaı oryndaıtyn qatań tártiptiń adamy ekenin “Kólik kútip bir kún jatypty — kezikpepti, eki kún jatypty — kezikpepti, úsh kún jatypty — kezikpepti. Tórtinshi kún — jaıaýlatyp tartyp ketipti” degen sózderden- ak baıqaýǵa bolady.

Komandıriniń qazasyn estirtýge barǵan Samat sol úıde qalyp qoıady. Tula boıy tártip pen tazalyqtan turatyn ol bel sheship, bilek sybanyp júrip jumys isteıdi. Biraq keshe ǵana qan maıdanda qaıtpas qaısarlyq kórsete bilgen, meıirimi men qaıyrymy mol, keshe ǵana jaýdy jeńip qaıtqan jan, endi búgin ǵumyryn aýyrdyń asty, jeńildiń ústimen ótkizgen Janys zymıannyń aılasy men amalynan jeńilis tabady.

Ábish Kekilbaıuly kelesi áńgimeleriniń bir parasynda qoǵam men adam boıyn jaılap bara jatqan merezdi qubylystar men keseldi dertterdi arqaý etken. Ol áńgimeler, negizinen, áleýmettik- psıhologıalyq áńgimeler bolyp tabylady. Máselen, “Mine keremetti” qarańyz.

Eki jaqtan bir-birine qarsy shyqqan ushqyr poıyz bir úlken toraptyq stansıaǵa kelip túıisedi de, eki oryndy jumsaq vagonda kele jatqan eki azamat perronǵa shyǵady. Qasyna ertken jubaılary. bala- shaǵalarymen qaýyn qarap kele jatyp bir- birimen oıda joqta kezdese qalady da “Mine, keremet!,” — dep qýana qushaqtaryn ashyp máre-sáre bolady. Shynynda da, syrt qaraǵan janǵa bir-birine degen ynta-yqylasy keremet- aq. Solaı bolýǵa tıisti de! Óıtkeni jastyq shaǵyn, stýdent kezderin birge ótkizgen, birge turǵan. Sodan da bir- birine ólip- óshken peıil- nıetterinde tıtimdeı de kinarat joq. Jarasymdy-aq. Biraq... Ekeýi bala-shaǵalarymen óz vagondaryna qaıta jaıǵasyp, bir- biri týraly oılaǵannan- aq álgi aq peıil, aq nıetten jurnaq ta qalmaıdy. “Ózi olaı bop etken eken, bulaı bop ketken eken, qalaı ósip ketken, shamasy joǵaryda bir tiregi boldy- aý dep, dúnıe- múlik te jınap úlgeripti, anaýsy bar eken, mynaýsy bar eken, aýzynyń salymy bar eken, áıeldi de soqqan eken dep” bir- birin ishteı kústanalaı bastaıdy. Ekeýiniń qyzmetteri eki bólek, bir- birimen eshqandaı qarym- qatynastary da joq, solaı bola tura bir-birin kúndep, qyzǵanyshtyń qyzyl ıtine talanyp bara jatady. Sol baıaǵy baqastyq, sol baıaǵy ishtarlyq, sol baıaǵy kóre almaýshylyq, sol baıaǵy baqtalastyq! Avtor osy bir surqıa, zymıan minez-qulyqtardy shaǵyn ishki monologtar arqyly sheber bere bilgen.

Sondaı-aq “Kerek adamda” á degende ańqyldaǵan jaıdary, jarqyldaǵan jaısań jan bolyp kórinetin Erjanovtyń jaǵympazdyq pen jaramsaqtyqtyń nebir aıla-tásilderin meńgergen, ári qubylmaly, ári jytqyr bola tura “kerek adamnyń” kóńilin tabam dep júrip rýhanı quldyrap, óziniń adal tósegin de aramdatyp, kisilik kelbet pen adamdyq bolmystan jurdaı bolǵan jannyń bolmys- bitimin ashyp kórsetse, “Aqyrǵy aıaldamada” alǵan ilim- bilimi de, qabilet- qarymy da, múmkindigi de kóp adamnan ilgiri bola tura , biraq ol ilim- bilimin, qabilet-qarymy men múmkindigin oıyna alǵan maqsat jolyna paıdalana almaıtyn, beldi bekem býyp nar táýekel ete almaıtyn jaltaq, úrgelek, sodan baryp ıneniń kózinen ótip ketetin jylpos bireýlerge jem bop, ǵumyryn ózinen áldeqaıda tómen adamdarǵa qyzmet kórsetýmen ótkizip kele jatqan, tipti mahabbat úshin kúresýge qajyr-qaıraty joq dármensiz adam týraly syr shertedi. Osy eki áńgimeni oqyp otyryp bir-birine qarama- qaıshy, keraǵar, eki daı aıaýshylyq sezimde qalatynyń anyq. Bireýin músirkep, ekinshisin esirkep aıaısyń.

Osy jáne basqa da áńgimelerin paraqtap qarap otyryp Ábish Kekilbaıulynyń ári qysqalyqty, ári nusqalyqty talap etetin áńgime janrynyń has sheberi ekenin baıqap, baǵalaýǵa ábden bolady.

Onyń “Qus qanaty”, “Bir shoq jıde”, “Shetkeri úı” hıkaıalary da adam bolmysynyń tereń qatparlaryna úńilýimen, olardyń taǵdyr- talaıymynyń sonshalyqty kúrdeli, sonshalyqty kúrmeýli ekenin kórsete bilýimen jurtshylyq kóńilin jaýlap alǵan shyǵarmalar dep bilemiz. Bul úsh shyǵarmanyń úsheýiniń keıipkerleri de soǵystyń órtine sharpylyp, yzǵaryna tońǵan keıipkerler. Bul jaǵynan uqsas. Biraq ol keıipkerlerdiń taǵdyrlary bir- birine múlde uqsamaıtyn úsh tarapqa tartylǵan jolmen damıdy.

“Shetkeri úıdegi” ajarly, kórikti qyz Zýhra ǵumyr boıy esep-qısappen ómir súrgen saýdagerdiń úıinde dúnıege kelgen. Sodan da olar tal shybyqtaı taralyp jelkildep ósip kele jatqan qyzynyń da taǵdyryn esep- qısappen sheshemiz dep oılaıdy. Eshqandaı, ne qulqy, ne yntasy bolmasa da olardyń Zýhrany komsomol jınalystaryna qaıta- qaıta jiberýleri, sol qurǵyr qur esepten týǵan. Olar birde kelisip,birde kerildesip qyzylkeńirdek bop jatatyn búgingi komsomol jetekshilerinen kúni erteń-aq jurtty aýzyna qaratqar, jalǵandy jalpaǵynan basar ortań qoldaı bir- bir laýazym ıeleri bolyp shyǵa keletinin jaqsy biledi. Shynynda da, bul turǵydan kelgende, tipti de jańylysyp turǵan joq: erteń- aq men degen dyńdaı bir jigittiń eteginen ustaıdy. Biraq bul qý taǵdyr seniń sartyldatyp salǵan esep- shotyńa kónsin be?! Onyń óz esebi, óz joly bar... Kóp uzamaı endi ǵana kózge túsip, aýyzǵa ilige bastaǵan kúıeýi baýyryna bir bala qushaqtatyp soǵysqa ketedi. Ol bala áke- sheshesiniń qolynda qalady da, al ózi olardan bólek, shetkeri bir úıde sybaı-saltań ómir súredi. Bara- bara ol kózi túsken jannyń kózin qaryqtyrar sylanyp- taranǵan toty qustaı kelinshekke aınalady. Endi (taǵy da!) sheshesiniń esep-qısapqa toly aqylymen baǵy ozyq erkek izdep, aıaǵyna oralǵy bolmas úshin jalǵyz balasyn qıyr alystaǵy áskerı oqýǵa jiberedi. Sol- sol- aq eken endi ol taǵat ta tappaıdy, toıat ta tappaıdy. Bir qyzyqtan soń bir qyzyq, bir erkekten soń bir erkek. Muny erkek ermek qylsa, bul erkekti ermek etedi. Endi buǵan alysta júrgen jar degende jalǵyz balasynan góri úı kúzetetin ıt jaqyn. Ol tek óziniń kórki men ajaryn ǵana qyzyqtaıdy. Kórik-ajarymmen kez kelgen erkekti erttep minip, qurdaı jorǵalatyp qoıam dep oılaıdy. Kóbine, solaı bolady da! Maqsatsyz, mánsiz, maǵanasyz ómir! Biraq ol, eń ókinishtisi, ǵumyrynyń sońyna deıin óziniń maqsatsyz, mánsiz, maǵanasyz ómir súrip júrgenin bilmeı ótedi... Sonymen myna jer ústine jel qýalaǵan bir ebelek keldi de, bir ebelek ketti... Adamnyń ózin-ózi osynshalyqty tálkek etip,ózin- ózi osynshalyqty oıynshyqqa aınaldyryp, ózin-ózi osynshalyqty talan-tarajǵa salǵanyna ári kúıinesiń, ári nalısyń.

Al “Qus qanatyndaǵy”, búginde úlken keıýanaǵa aınalǵan qara kempirdiń búkil ómir joly, búkil bolmys- bitimi Zýhraǵa múlde qarama- qaıshy. Ol da kúıeýin soǵysqa attandyrǵan. Ol da erkek kindikten jalǵyz tuıaq — ulmen qalǵan. Biraq ol sol uldy qashan jetkizem dep,qaıtsem qalqıtyp adam qataryna qosam dep otqa da túsedi, sýǵa da túsedi. Qanshama qıyndyqtyń qıamet kópirinen, qanashama azaptyń tozaqty jolynan ótedi. Biraq ol birde bir ret aryna da , janyna da daq ta, tozań da túsirmeıdi. Muqalmas jiger, qaıtppas qaısarlyq tanytady. Arpalysady. Kúresedi. Aqyry balasy oqý bitirip, el syılar azamat bop, anasyn astanaǵa ap keledi. Árıne, esigine qulyp túgil, jip baılap kórmegen aýyldan kelip, qaı ýaqta da esik- terezelerin tastaı ǵyp jaýyp, muntazdaı bolyp qymtanyp otyratyn qalaǵa úırene qoıý ońaı emes. Tipti bir kezde absyn- ajyndary aıtqan, “asty taqtaı, ústi taqtaı, ortasy shyldyrmaqtaı” aq páterde otyrsa da! Jalǵyz bala úshin ne kórmegen qara kempir bul! Buǵan da kónedi, buǵan da kóndigedi. Sol balanyń jolynda jadaý turmys, júdeý tirshilik keshse de, ǵumyry maqsatty, mándi, maǵanaly . Tamyryn tereńnen tartqan báıterek ǵumyr. Maqsatyna jetý úshin onyń kúrespen ótken ǵumyryna qarap otyryp ári tánti bolasyń, ári qaırattanasyń! Ómirdiń máni men maǵynasyna burynnan da tereńdep boılaı túsesiń!

Sondaı- aq bul shyǵarma — Ábishtiń óz anasy Aısáýle beınesin somdap soqqan eskertkish-shyǵarma.

“Bir shoq jıde” hıkaıasynda qula túzdegi ata-baba qonysyn tastamaı, japadan- jalǵyz otyrǵan Tileý qart pen Zeınep kempirdiń taǵdyry baıan etiledi. Olar da soǵys zulmattyń zorlyǵyn kórip, zombylyǵyn tartqan jandar. Jaratqannan jalbarynyp surap alǵan jalǵyz perzentinen aırylyp qalǵan muńlyq pen zarlyqtar. O bastan-aq bul áýlet qurama áýlet edi. Balasynyń bárinen aırylyp tul bop qalǵan kesirli, kesapatty kezeńderde, jaqyn bir aǵaıynnyń nemese jekjat- juraǵattyń nárestelerin baýyrlaryna basyp, solardy aldanysh etip, áıteýir Óteý áýletiniń otyn sóndirmeı, shańyraǵyn qulatpaı tiktelip ketetin. Bul bir arǵy atalary Óteýdiń ózinen bastalǵan qaıyrsyz úrdis. Biraq ol úrdisten de ótken úrdis bar: qara shańyraq qalaı da qulamaý kerek! Biraq oǵan tap qazir ne amal, ne qaırat bar?! Ekeýiniń otyrysy mynaý... Endi olar osylaı qý tizelerin qushaqtap, Óteý atasynan qalǵan “Bebeý kúıdi” ǵana mıras etip qalatyndaı kúı keship otyr. Biraq jalǵyzdarynan aırylyp jer jastanyp qalǵan ekeýiniń de qudaıy bar eken. Kúnderdiń kúninde alys bir qıan shettegi Zeıneptiń jeńgesi Jańyl kebejege qyrqynan áli shyqpyǵan balasyn salyp, saldyrtyp jetip keledi. Bul Qudaıdyń kókten suraǵanyn, jerden bergenin qarashy... “Otyz kún omyraýymdy sorǵyzyp em, ol buǵan da, senderge de salyq emes” — dep tyrsıǵan qos emsheginiń sútin oshaqtaryna saýyp, balasyn ekeýleriniń baýyrlaryna salady. Keregesi qaqyrap, ýyǵy saýdyrap, shańyraǵy shaıqalyp turǵan úıdiń irgesi sol bir quıtaqandaı sharanadan qaıtadan qataıyp ketkendeı bolady. Qurdymǵa kettik pe dep baz keshkendeı bop otyrǵan olar, sol bir bala úshin dúr silkinip, qaıta túlep shyǵa keledi. Ony belinen úzilip, qursaǵynan shyqqan baladan kem etpeı aıalap ósirip, jurt qataryna qosady. Endi olardyń tórt qubylasy túgel: o dúnıelik bop ómirden ozǵanda bastaryna kep aıat oqıtyn, eń bastysy, áýlettiń qara shańyraǵyn ustap qalatyn tuıaqtary bar. Adam balasynyń bul tirlikte budan ótken maqsat- múraty bar ma eken, sirá?!

“Avtomobıl” hıkaıasynda alys bir túkpirge jańa órkenıettiń kelgenin, ony aýyl adamdarynyń qalaı qabyldaǵanyn túrli jaǵdaıat, túrli oqıǵalar arqyly sıpattalady. Zaman da ózgerdi, zamanmen birge aýyl da ózgerdi. Aýyl ózgergen soń adam psıhologıasy da ózgerdi. Adam men adam arasyndaǵy qarym-qatynastar da ózgerdi. Sol ózgeristerdiń bárin avtor naqty da, kórkem sýrettermen sátti kórsete bilgen.

Ábish Kekilbaıulynyń aýdarma salasyndaǵy eńbeginiń ózi jeke bir úlken áńgimege júk bolarlyq. Onyń qalamynan qyrýar aýdarmalar dúnıege keldi. Ol sonaý stýdent kezinde-aq G, Mopassannyń “Ómir”, “Per men Jan” romandaryn, sonan keıin ile- shala L. Tolstoıdyń “Soǵys jáne beıbitshilik” romanynyń taraýlaryn aýdarýǵa qatysty. Ásirese, onyń aýdarmadaǵy naǵyz sheberligi Ý. Shekspırdiń “Romeo men Djýletta”, “Korıolan”, “Koról Lır”, K. Gossıdiń “Týranbıke hanshaıym”, A. Chehovtyń “Vaná aǵaı”, V. Býeronyń “Búgin meıram, búgin toı”, G. Ibsenniń “Úreı”, L. Darıonyń “Súıiktim meniń Elektra”, M. Frıshtiń “Ǵylym qýǵan Don Jýan” pesalaryn tárjimalaǵan kezde jarqyrap kórindi. Á. Kekilbaıuly qalamynyń qýaty arqasynda shuraıly da qunarly qazaq tili álemdi moıyndatqan bul qalamgerlerdiń shyǵarmalaryn eshqandaı tosyrqamaı, kibirtiktep-qybyjyqtamaı, beıne bir óz jeri, óz órisinde júrgendeı erkin quıylyp, erkin kósiledi.

Bul jerde biz kórikten shyqqan kórkem dúnıedeı jazylǵan, tanym men taǵylymnan , úlgi men ónegeden turatyn qanshama saparnamalaryna toqtala ketýge eshqandaı múmkindik tappaı otyrmyz.

Á. Kekilbaıuly “Dala balladalaryn” támámdap, búgingi kún taqyrybyn birqatar jyldar boıy zerttep- zerdelegennen keıin, masshtabtylyǵy jaǵynan da, kóterer júgi men aıtar oıy jaǵynan da asa aýqymdy naqty tarıhı taqyrypqa jazylǵan romandarǵa aýysty.

Biz qazaq halqy tarıhynyń, jalpy qazaq halqynyń aýyr da azapty, tartys pen talasqa toly, tar jol,taıǵaq keshýli erek te aıryqsha kezeńderiniń birin arqaý etken “Úrker” men “Eleń- alań” romandaryndaǵy tarıhı faktiniń ıgerilýi men onyń kórkem kórinis tabýy oqyrman tarapynan bolsyn, synshylar tarapynan bolsyn birqydyrý laıyqty baǵasyn aldy dep oılaımyz. Ol romandar, sóz joq, tutas bir halyqtyń tarıhı, saıası, áleýmettik keskin kelbetin, sol faktorlardan týyndaıtyn psıhologıasy men moralin jan-jaqty qarastyryp, kórkem músindep bere bilgen úlken panoramaly shyǵarmalar. Oǵan sol shyǵarmalar ózeginde jatqan qorǵasyndaı aýyr búgingi kúnniń eń kókeıkesti problemalaryn qosyńyz. Onda ol shyǵarmalar salmaǵy burynǵydan da aýyrlap, ol problemalar shoqtyǵy burynǵydan da aıdarlana túsetini sózsiz.

Álem ádebıetiniń eń gýmanısik, eń tekti úlgilerinen úırene otyryp, halqymyzdyń asa baı rýhanı qazynalaryn shyǵarma qanyna barynsha sińirip, tarıhı faktini kórkem qoryta bilgen jazýshynyń oljaly tabysy shynynda orasan zor.

Bul romandardaǵy bir mátinnen úsh mátin (keshe, búgin, erteń) qatar oqylatynyn kezinde aıtqan bolatynbyz. Sony búgin de qaıtalap aıtamyz. Oǵan bizdiń qosarymyz, jazýshynyń taǵy bir ereksheligi — tarıhı fakt arqyly belgili bir kezeńniń áleýmettik bolmys-bitimin, saıası jaǵdaıyn, psıhologıasy men moralin, tragedıasy men dramasyn jan-jaqty kórsetýmen birge, sol belgili faktiniń fılosofıasyn ashatyndyǵy, bizdiń oıymyzsha, bul ilýde bireýdiń ǵana qolynan keletin is. Sondyqtan da bul shyǵarmalarǵa paıdalanylǵan tarıhı materıaldar — muraǵattyq, keńselik is qaǵazdary, basqa da ártúrli qujattar Ábish qalamy arqyly qanymyzǵa sińip, rýhanı qujattarymyzǵa aınalyp ketedi.

Shynyn aıtý kerek, bir qýanyshtysy qazaq ádebıetinde tarıhı taqyrypqa barý, ony jan-jaqty ıgerý qanatyn keń jaıyp keledi. Biraq belgili bir tarıhı tulǵany nemese bir tarıhı kezeńdi kórkem shyǵarmaǵa aınaldyrýda jurttyń bári dittegen jerine jetip, jurttyń bári biz kútken deńgeıden kórinip júr dep aıta almaımyz. Árıne, olardyń ishinde talantty avtorlar da joq emes. Sonymen birge, avtorlardyń óz taqyrybyn zertteýine de kúman keltire almaısyń. Ol shyǵarmalar avtorlary, bári bolmasa da , sol belgili tarıhı kezeń materıaldaryn, múmkindiginshe, durys meńgergen bolyp shyǵady. Olardyń, tipti, keıbireýleriniń kórkem oryndalýy da tap- tuınaqtaı, shyp-shıraq. Biraq ol shyǵarmalardy — talantty degen shyǵarmalardyń ózin de — belgili kezeńge ǵana qamalyp, tynysyń tarylyp, tunshyǵyp oqısyń. Salqarlyq, keńistik jetispeıdi. Muny,eń aldymen, avtor dúnıetanymynyń shekteýliginen, ıaǵnı tarıhtyń bir qýys mekenin ǵana ıgerip, onyń basqa dáýir, basqa kezeńderin jete bilmeýinen, bile qalǵan jaǵdaıda da, ol kezeńder men dáýirlerdiń tájirıbe men dáristerin sol ózi zerttegen kezeńmen jandy túrde sabaqtastyra , salalastyra almaýynan dep bilgen jón.

Jalpy, bizdiń oıymyzsha, belgili bir halyqtyń, belgili bir kezeńniń, tipti onyń bir shaǵyn alqabyn jazý úshin de búkil adamzat tarıhynan habardar bolý shart. Iaǵnı sol tarıhı alqapty búkil adamzat tarıhynyń fonynda qarastyra bilgen jón. Jáne sol búkil adamzat tarıhyn , mádenıetin, estetıkasyn, fılosofıasyn, olardyń damý, quldyraý, sharyqtaý kezeńderin tereń túsine biletin ıntelektýaldyq qýatqa ıe bolý qajet. Sonda ǵana avtor ózi zerttegen sol tarıhı kezeńniń saıası- áleýmettik ahýalyna, morali men psıhologıasyna dál baǵa berip, olardy kórkem de tereń saraptamalyq taldaýlardan ótkizbek. Sonda ǵana ol shyǵarma búgin men erteńge rýhanı qyzmet kórsetý huqyna ıe bola almaq. Bul turǵydan alǵanda Ábish Kekilbaıulynyń “Úrker”, “Eleń- alań” shyǵarmalarynan pishimi mol talant, úlken jaýapkershilikpen birge, óreli ıntellektýaldyq qýattyń taıǵa tańba basqandaı bolyp kórinip turatynyn basa aıtýymyz kerek. Sondyqtan da shyǵarma tynysy óte keń, qarymy óte aýqymdy. Romandarda qazaq halqynyń belgili bir tarıhı kezeńi kórshiles otyrǵan basqa halyqtardyń tarıhymen birge órilip, jandy baılanysta qarastyrylady. Jáne ol belgili bir tarıhı kezeń qabatynda ǵana emes arǵy- bergi kezeń qabattarymen de salalasyp, sabaqtasyp jatyr...

Bizdiń paıymdaýymyzsha, kórkem ádebıettegi Tarıh degen uǵymnyń ózi eki mánge ıe. Birinshisi — fakt-tarıh, ekinshisi — rýh-tarıh. Fakt-tarıh — qurǵaq derekter men naqty qujattar. Onda jan men qan, lep pen dem bola bermeıdi. Al rýh — sol fakt-tarıhtan tamyr ala tura, adam janyn jańǵyrtyp, jańarta alar, eline, jerine degen súıispenshilik rýhyn egip, adam janynyń túkpir- túkpirinde silkinister men soqtyǵystar týdyra alatyn asa zor qýatqa ıe. Shynyn aıtý kerek, kóptegen jazýshylar tek fakt-tarıhpen jumys istep júr. Olar tek faktynyń syrtyn ǵana boıap, oǵan ártúrli qyzyldy- jasyldy álemish órnekter salyp, oqyrman qaýymdy aldarqatpaq bolady. Al rýh- tarıh, ádette, fakt-tarıhtyń ishinde, ózeginde jatady. Ony óndirip alý ońaı sharýa emes. Óıtkeni fakt-tarıh orasan zor qarsylyqqa ıe. Ony qaqyratyp, qaq jaryp óndirip alý úshin avtor talanty shyǵarmashylyq qarýlarmen muzdaı qarýlanǵan, halyqtyń rýhanı kúsh-qýatyn boıyna molynan sińirip alǵan bolýy kerek. Ábish Kekilbaıulynyń romandary, sóz joq, sol fakt-tarıhtyń ózeginen óndirilip alynǵan rýh-tarıh tilimen sóıleıtin shyǵarmalar.

Bul romandardaǵy taǵy bir baıqalar erekshelik — ondaǵy qandaı bir keıipkerdi alsańyz da, belgili bir dárejede qoǵamdyq oı, belgili bir dárejede áleýmettik júk arqalap tur. Áıteýir qyzyq úshin, áıteýir tańsyq úshin jasalynǵan birde-bir beıne joq. Keıipkerleriniń bári derlik óz zamanynyń omyraýyn emip, óz ýaqytynyń topyraǵyna tamyr sap óskender. Olardyń qımyl-qareketi, morali men psıhologısy, eń aldymen, sol zamannyń qımyl men qareketi, sol zamannyń morali men psıhologıasy. Máselen, Ábilqaıyr boıyndaǵy qaıshylyqtar — ýaqyt pen zaman boıyndaǵy qaıshylyqtar ǵoı. Ol halyq qamyn oılaǵan tusta qaıratker deńgeıine kóteriledi de, óziniń jeke basynyń qamyn kúıttep ketken tustarda jáı pende bolyp qalady. Batyr, Baraq sekildi sultandar beınelerinde sol kezdegi qazaq kósh basshylarynyń ári tartqandy beri tartyp otyrǵan — tek tarıhı ǵana emes! — tıptik beıneleri de, al Tevkelev, Kırıllov beınelerinde patshalyq samoderjavıanyń ashqaraq, toıymsyz kózqarasy men qorqaý, obyr psıhologıasy qatar órilgen emes pe?! Sondyqtan bolsa kerek, jazýshy keıipker bolmysynda júrip jatqan sana aǵymyn zamana aǵymymen ózektes etip, birtutas órip jibergen.

Bul romandardy taldap- talqylap, onyń kompozısıalyq qurylymy men arhıtektonıkalyq túzilimin, obrazdar galereıasyn, faktilerdi tiriltýin, olardan alar taǵylym men tálimdi jiktep, saralap, tereń saraptamalyq zertteýlerden ótkizý úshin arnaıy kólemdi maqala, maqala emes- aý, tutas bir eńbek jazýǵa týra keledi. Sondyqtan biz bul jerde onyń rýhty tustaryn ǵana tezıstep berýge umtyldyq.

Bul jerde taǵy da qadala, qadap aıtarymyz, bul romandar, bireýler aıtyp júrgendeı, tek Ábilqaıyr týraly ǵana romandar emes. Bul romandar, eń aldymen, asa kúrmeýli, kúrdeli kezeńdegi halyq taǵdyry týraly romandar. Deı turǵanmen, sóz joq, basty keıipker — Ábilqaıyr han. Al Ábilqaıyr — tarıhı tulǵa. Ol týraly aıtylyp júrgen dáıeksiz sózderdiń bári, eń aldymen, tarıhqa qıanat.

Agresıanyń eń úlkeni — tarıhqa jasalynatyn agresıa. Óıtkeni tarıhyń qurysa — bolashaǵyń da qurıdy. Boı kóterip kele jatqandardy otap, omyrtqa túzep kele jatqandardy omyryp jiberetin otarshyl júıeniń qanquıly mashınasy osy maqsatta jumys istegen.

Endi, mine, óz aldymyzǵa elmiz. Boıymyz tiktele bastady. Osy kezde bizdiń qaı jaǵymyzǵa bolsyn, ásirese, tarıhymyzǵa sabyr-salıqalyqpen úńilip, sarabdaldyq tanytýymyz kerek- aq edi.

Keńes ókimeti tusyndaǵy boıymyzǵa sińgen naýqanshyldyq pen bir jaqtan ekinshi jaqqa qulaı jyǵylýshylyqqa ózimizdiń óńeshi uzyn shamshyldyǵymyz qosylyp taǵy da tarıhqa tas laqtyra bastadyq. Onyń keı tustaryn qors qyp qoparyp, keı jerlerin kómýge kiristik.

Bizdiń bul pikirimiz Ábish Kekilbaıulynyń bas keıipkeri Ábilqaıyr hanǵa da tikeleı qatynasty bolǵandyqtan ádeıi toqtalyp otyrmyz. Bireýler ony tarıhtan múlde shyǵaryp tastaǵysy kep jantalasyp júr. Olaı demeske amalyń joq. Óıtkeni ol qatysqan qazaq halqy úshin teńdesi joq tarıhı oqıǵalarda onyń aty birde atalsa, birde atalmaıtyn boldy. Atalsa da jaǵymsyz rette. Beıne bir bireýler tarıh dońǵalaǵyn keri aınaldyryp, sol tarıhı oqıǵalardy óziniń qalaýymen múldem qaıta jasap, qaıta týdyrǵandaı.

Biz 1729 jyly Balqash kóliniń ońtústigindegi Itjemeste qazaqtardyń jońǵarlardy tý-talaqaı etip jeńgenin jaqsy bilemiz. Ańraqaı degen atqa ıe bolǵan bul jeńis — qazaq halqy úshin — tarıhı jeńis! Ol jeńisti qandaı bir tarıhshyńyz da aınalyp óte almaıdy. Sol jeńiske qol jetkizgen qazaq sarbazdarynyń Bas sardary, basqa emes, Ábilqaıyr ǵoı. Ony Bas sardar etip áıteýir pálenshe-túgensheler emes, sol kezdegi aǵash shańyraqty, kıiz týyrlyqty qazaqtyń ıgi- jaqsylary taǵaıyndaǵan joq pa?! Qazaq halqynyń basyna túsken eń qystalań, eń qaterli shaqta oqshaý jota Ordabasyda Tóle bı men Qaz daýysty Qazybek bı bastap (Áıteke bı ol kezde dúnıe salǵan) basqany emes Ábilqaıyrdy Bas sardar etip edi ǵoı. Óıtkeni sol kezde ol óziniń alymdylyǵymen de, alǵyrlylyǵymen de erekshe kózge túsken bolatyn.

Bul faktini tarıhtyń shoıyndaı aýyr esigin aıqara ashyp kire alatyndardy bylaı qoıǵanda, onyń sańlaýynan syǵalap qaraı alatyndarǵa deıin jaqsy biledi.

Meıli, siz qalańyz, meıli, siz qalamańyz, Qarakereı Qabanbaı da, Qanjyǵaly Bógenbaı da, qazaqtyń basqa qalqandary men semserleri de sol Bas sardar Ábilqaıyrdyń qol astynda soǵysty. Sol soǵystyń búkil tizgini Ábilqaıyrdyń qolynda boldy. Bul — tarıhı fakt!

Al, biz bile tura, osy bir aqıqatty nege aınalyp kete beremiz?! Sóıtsek, Ábilqaıyr han Reseıge bodan bolamyz dep ant bergen, sodan da oǵan degen taýdaı renishimiz bar bop shyqty. Bul, árıne, tarıhı balańdyq!

Birinshiden, bodan bolam degen sóz, men saǵan búkil erkimdi berdim, endi sen kel de meni otarlaı ber degen sóz emes. Otarlaý saıasaty kóp jyldan keıin bastaldy.

Ekinshiden, sol kez úshin qazaq eliniń Reseıge bodan bolam deýi sonshalyqty kúná ma edi? Ol kez — kúni keshe Jońǵar shapqynshylyǵynan bosyp ketken aqtaban qazaqtyń oıylyp qalǵan ókshesiniń jarasy áli bitpegen, mańdaıynan sorǵalaǵan sordyń áli keppegen kezi emes pe edi?! Bir jaǵynda qylyshyn jalańdatyp Jońǵar, bir jaǵynda dar aǵashyn daıarlap Hıýa men Qoqan, taǵy bir jaǵynda zeńbiregin gúrsildetip orys,taǵy da basqa antalaǵan qalyń jaý turǵan joq pa edi?! Ol kez — Uly Dalanyń boıynan dármen , qanynan qýaty ketip qansyrap jatqan kezi edi ǵoı.

Osy jaǵdaıdy bile tura, Reseıge qosylmasaq, bizge eshkim de tımeıtin edi, óz betimizshe-aq irgeli el bolyp kete alatyn ek dep, qane, kim kepildik bere alar eken?!

Reseıge bodandyqqa, eń aldymen, sol kezdegi qazaq dalasyndaǵy aýmaly- tókpeli, qym-qýyt zamannyń ózi tolǵatyp týǵan tarıhı proses ıtermeledi.

Sondyqtan pisip-jetilip turǵan tarıhı prosesti esepke almaýǵa bolmaıdy. Ony esepten alyp tastaımyn deý, baryp turǵan taıyzdyq bolady. Taǵy bir aıta ketetin tarıhı fakti, Reseıge bodan bolý prosesi Ábilqaıyr kezeńinen buryn, sonaý on altynshy ǵasyrda Táýekel hannyń tusynda- aq bastalǵan.

Táýekel han Reseımen til tabysý úshin úlken áreketterge barǵan joq pa?! Sonyń nátıjesinde 1594 jyldyń qańtarynda patsha ókimeti Táýekelge áskerı kómek kórsetken edi ǵoı. Táýekel, óz kezeginde, Máskeýge óziniń uly Husaıyndy amanatqa berýge keliskeni qaıda? Patsha ókimeti osynyń qarymtasy retinde Táýekeldiń nemere inisi Oraz Muhammedti qaıtarmaqshy bolǵanyn qaıda qoıamyz?

Reseıge bodan bolam degen saıası áreket Ábilqaıyrdan keıin de toqtap qalǵan joq.

Uly Abylaı han eki ret 1740 jáne 1771 jyldary patshaǵa bodan bolamyz dep ant bergen. Óıtkeni Abylaı da Ábilqaıyr sıaqty sol kezdegi tarıhı jaǵdaıdy jiti paıymdap, zerek sezine bildi.

Sondaı- aq tek Uly júzdi ǵana emes, bar qazaqty aýzyna qaratyp otyrǵan Tóle bı 1734 jyly Reseı patshasy Anna Ivanovnaǵa, al 1749 jyly Orynbor gýbernatory I. Neplúevke jıeni Aıtbaı bastaǵan elshilik jiberip bodandyqty qabyldaýǵa rızashyldyǵyn tanytyp edi ǵoı.

Árıne, Ábilqaıyr Abylaı deńgeıine kóterile almady. (Ókinishke oraı Abylaıǵa da “shabýyl” jasaýshylar bir tolastar emes). Abylaı úsh júzdiń basyn qosty. Al Ábilqaıyr ómiriniń sońǵy jyldarynda tyshqanshylap ketti. Sol bir kúrmeýi qatty kúrdeli zamandy tarıhı faktilerden qyl eli aýytqymaı barynsha kórkem shyndyqpen kórsete bilgen Ábish Kekilbaıuly “Qazaq ádebıeti” gazetinde bergen suhbatynda Ábilqaıyr handy “tragedıalyq tulǵa’’ dedi. Al úlken tarıhshy , akademık Manash Qozybaev “Halyq keńesi” gazetinde jarıalanǵan “Syrym batyr jáne Han Kene” maqalasynda bylaı deıdi.”Keıbir ǵalymdar Ábilqaıyr han Reseıge óz betimen bodan boldy degendi betke basady. Shyn máninde bul is qandy Jarmaq (Ermak) joryǵynan bastap baǵdarlandy. Erte me, kesh pe, — qazaq eli Reseıge qosylýy aqıqat bolatyn”. Osy sóz — sóz ǵoı!

Biz bul máselege, sóz reti kelip turǵan soń arnaıy toqtala ketkendi jón kórdik. Tarıhty árkim óz qalaýymen qaqpaqyl etýge bolmaıtynyn taǵy bir eske salǵymyz keldi...

... Jalpy alǵanda, Ábish Kekilbaıuly degende bizdiń kóz aldymyzǵa etek- jeńi mol pishilgen saharalyq keńdik, arǵy men bergini, ótken men búgindi qatar qamtyp jatqan parasattylyq, eń bir túpsiz shyńyraý- shúńetterden sóılep turatyn tereńdik, kúrdeli ómirdiń kúrmeýli tustaryna kóregendik jasaı alatyn paıymdylyq, dalalyq darqan bolmys, iri fılosofıalyq bitim, álemdik deńgeıdegi úlken bilimpaz- bilgirlik, tarıhı sarabdal sanalylyq pen qulashty oılylyq, keń dúnıetanym, kelisti kisilik pen kórnekti qaıratkerlik kelip tura qalatyny sózsiz.

Men bul jerde áıteýir aıtyp qalý úshin marapatshyl ásireqyzyldyqqa, qolpashshyl asyra silteýshilikke salynyp otyrǵam joq. Bul sózderdi Ábish Kekilbaıulynyń qadirin biletin, qasıetin uǵatyn, onyń tulǵasyn kóz aldyna elestete alatyn eamandastarymyzdyń birqatary aıtyp qana qoımaı, ony bizdiń tilimizge ilinbegen, aýzymyzǵa túspegen basqa qyrlarymen de tolyqtyra túsetinine, men óz basym tıtteı de kumándanbaımyn.

Talaı- talaı belesterden ótken Ábish Kekilbaıulynyń shyǵarmashylyq pen qoǵamdyq ómirdegi tynys-tirshiligin bólip , árqaısysyn jeke-jeke qarastyrý múmkin emes. Ol tutas jaratylys, tutas bolmys. Sondyqtan Á. Kekilbaıulynyń shyǵarmashylyq jolyn aıtqanda onyń rýhanı bastaý kózderine, al qaıratkerligin aıtqanda onyń qozǵaýshy qýatyna toqtalmaý múmkin emes.

Rýhanı ómirimizdiń tabaldyryǵyn áp dep attaǵannan-aq Ábish Kekilbaıuly qoǵam men adam arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty, qoǵamnyń adam sanasy men psıhologıasyna áser-yqpalyn, adamnyń qoǵamda alatyn ornyn, bolmysy men tabıǵatyn, dramasy men tragedıasyn barynsha qazyp kórsetip, qazymyrlana sóılep keldi. Onyń ishki aǵymdary men qat-qat bop jatqan tereń qabattaryna úńildi.

Ábish Kekilbaıuly — shyǵarmashylyq isinde bolsyn, qoǵamdyq- qaıratkerlik jumystarynda bolsyn halyqtyq mán-mańyzy bar úlken qaǵıdalar men murattarǵa qyzmet etip kele jatqan uly tulǵa. Ol qandaı úlken qaǵıdalar, ol qandaı úlken murattar?

Ol halyq halyq bop qatarǵa qosylý úshin, ult ult bolyp rýhtaný úshin, eń aldymen, onyń tarıhı jadyn oıatyp, tarıhı sanasyn jańǵyrtý kerek dep uqty. Halyq úshin de, ult úshin de tarıhı jad pen tarıhı sanaǵa jasalynǵan qastandyqtan ótken jaýyzdyq joq dep bildi. Óıtkeni tarıhı jad óshirilip, tarıhı sana joıylǵan tusta shyqqan tek otalyp, tartylǵan tamyr qyrqylmaq. Ótken — qurdymǵa ketip, al erteń — beımálim bolyp qalmaq. Ondaı kezde ult ult bolýdan qalyp, jetektegenniń jeteginde, ıektegenniń ıeginiń astynda ketpek.

Mine, osyny bar jan-júregimen, bar bolmys-bitimimen tereń sezine bilgen Ábish Kekilbaıuly, taǵy da qaıtalap aıtamyz, álemdik ádebıettiń konteksinde tuńǵysh ret — túıeniń jas terisin basyna qaptap, adamdardy esterinen adastyryp, týǵan jeri men shyqqan tegin umyttyryp jibergen — máńgúrttik metaforasyn dúnıege alyp keldi. Iaǵnı sol bir jazǵan- syzǵanyna bir shoqytyp eki qaratyp qoıǵan Keńes ókimeti tusyndaǵy qıyn da qystalań tusta- aq ult pen ulystyń tarıhı jady men tarıhı sanasyna jasalynyp jatqan jaýyzdyqtarǵa qarsy osy máńgúrttik metaforasy arqyly kúres ashty. Bul metafora búginde, nesin jasyramyz, burynǵydan da taǵylymdy, burynǵydan da kókeıkesti. Óıtkeni búgingi tańda bizdiń rýhanı tutastyǵymyzǵa asa qaterli qaýip tónýde. Kıiz týyrlyqty, aǵash ýyqty shańyraq astynan órgen bir qazaqtyń balasy — biri shyǵysqa, biri batysqa qarap tur. Biri óz tilinde, biri bógde tilde sóılep barady. Bizdiń keshegi kesapat ıdeologıadan esin jıa almaı turǵan áli de jas tarıhı jadymyz ben balań sanamyzǵa qazir shprıs-telemúnaralar buzaqy ıdeologıanyń ýyn egip , alaqanat saýysqan sıaqty suqaqtaǵan gazet-jýrnaldar janymyzdyń jarasyn shoqyp qan- josa etýde. ..

Mundaı áreketter táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynda tipti bel alyp, qazirgi tańda sál báseńsigenimen bútindeı tolastaı qoıǵan joq. Mine, osyndaı tusta Ábish Kekilbaıuly táýelsizdik hakynda, onyń aldyndaǵy memelekettiń, qoǵamnyń, ár adamnyń mindetteri men jaýapkershiligi hakynda baılamy berik, qaıraýy jetik kóptegen maqalalar jarıalady.

Sóz joq, búgingi tańda til máselesi eń ózekti máselelerdiń biri bop turǵany belgili. Bul rette, osydan birer jyl buryn “Egemen Qazaqstan” gazetiniń betinde jarıalanǵan “Til jáne Táýelsizdik” dep atalatyn tereń zertteýlerden týyp, úlken tebirenispen jazylǵan saraptamalyq maqalasyn aıryqsha ataýǵa bolady. Óz tilderinen aırylyp qalǵan Latyn Amerıkasy men Afrıka elderiniń basynan ótken aýyr haldi alǵa tarta otyryp, tilin joǵaltqan eldiń bárin de joǵalatynyn naqty dálelder men dáıektemeler arqyly eskertý jasaıdy. Keıde sol maqalany, shirkin, qoǵamnyń ár múshesi, basshysy da, qosshysy da taǵy bir zerdelep oqyp, parasat- paıymynan ótkizip alsa ǵoı dep oılaımyn.

Ábish Kekilbaıulynyń Mahambet, Abaı, Qurmanǵazy, Ahmet Baıtursynuly, Muhtar Áýezov, Ahmet Jubanov, Nurǵısa Tilendıev sekildi jáne taǵy da basqa halqymyzdyń alyp tulǵalary týraly tolqyǵan teńizdeı tolǵanystary men jeldi kúngi shalqyǵan sar daladaı tebirenisteri, sondaı- aq, óz zamandastary, ózinen keıingi býyndar jaıynda jazylǵan maqalalary men pikirleri qanshama! Taǵy da ol sol eńbekteriniń bárinde de sóz bolyp otyrǵan obektiniń tamyryn tap basyp, máni men máıegin ashyp aıtady, kósilip aıtady, sheshilip aıtady, baǵasy men básin dál qoıyp, jerine jetkizip aıtady. Birde bir jyltyr sóz, birde bir syldyr sóz kórmeısiń. Ol esseler men maqalalardan avtordyń qanynyń qyzýyn, janynyń jylýyn búkil tula boı bolmysyńmen sezinip otyrasyń. Solardy paraqtap qarap otyryp onyń óz ádebıeti men óneriniń kósegesiniń kógerýi úshin, órisiniń keńeıýi úshin eshkimnen de aq nıet, aq tileýin aıamaıtyn júreginiń keńdigine, janynyń jomarttyǵyna tań qalasyń. Mundaı rýhanı atymtaı jomarttyq qazaq ádebıeti men ónerinde buryn- sońdy boldy ma eken, sirá!

Sóz oraıy kep turǵanda aıta keter másele, Ábish Kekilbaıulynyń qyzmetke qandaı ókpesi bolmasa, qyzmettiń de Ábish Kekilbaıulyna sondaı ókpesi joq. Bárin tizbeı-aq , onyń Qazaq Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy, Memlekettik hatshy bolǵanyn aıtsaq ta jetkilikti.

Ábish Kekilbaıuly zorlyq tek zorlyq, jaýyzdyq tek jaýyzdyq, óshpendilik tek óshpendilik týdyratynyn tereń biledi. Iaǵnı, kimde kim jaýyzdyq jasasa, jaýyzdyqtyń qolynan opat bolmaq. Eger ol der kezinde jazasyn almasa, báribir túptiń-túbinde zaýalyn tartpaq. Ózi tartpasa urpaqtary tartady. Bul — qolǵa ustaýǵa kelmeıtin, kózge kórinbeıtin, Qudirettiń ózi jumyr basty pendesin jaratqannan beri úıretip kele jatqan dárisi. Qudaılyq zańdylyq. Onyń shyǵarmalarynan taraıtyn taǵylymdar da, qaıratkerlik tirligindegi ósıet- pikirler de osyǵan saıady. Bul rette ol búkil adamzat balasy basynan ótkizgen tarıhı taýqymetterdi, tarıhı azap pen sordy alǵa tartady.

Ábish Kekilbaıuly eger el ishinde alaýyzdyqtyń ala quıyny, ashkózdik pen dúnıeqońyzdyqtyń aq tútegi kirse, onda ol úlken qaýip pen qaterdiń astynda qalatynyn barynsha qazyp, barynsha qadap aıtýmen keledi. İrgeni tek yntymaq bekitip, shańyraqty tek birlik ústap qalady dep uǵady. Sondyqtan da ol adam men adam arasynda jarasym, ult pen ult arasynda úılesim, memleket pen memleket arasynda yqpaldastyq ornatýǵa bar kúsh- jigerin, ilim- bilimin, parasat-paıymyn arnap júr dep aıtsaq artyq emes.

Árıne, Á. Kekilbaıuly ol jarasym men úılesim, ol birlik pen yntymaq kúni keshe zorlyq pen zombylyqty, jábir men japany kóp kórgen belgili bir ulttyń, ıaǵıı, qazaqtardyń esebinen jasalynýyna jan-tánimen qarsy. Sondyqtan Ábish ol úılesim men jarasymǵa, ol yntymaq pen birlikke jurttyń bári teń turǵyda, zańdyq aıada múddeli bolýǵa tıis dep biledi. Ol bul máselege ár adamnyń asa saq, asa sergek, asa yjdahatty bolýyn qalaıdy.

Ol qazir de endi ǵana qabyrǵasy qatyp, endi ǵana býyny bekip kele jatqan táýelsiz memleketimizdiń ómirindegi búkil derlik saıası, áleýmettik sharýalarynyń basy- qasynda júr.

Jalpy, qoryta aıtqanda, Ábish Kekilbaıuly elimizdiń rýhanı tirshiliginde bolsyn, saıası-áleýmettik ómirinde bolsyn qaıtalanbas qubylys. Ol — fenomen. Ol — tutas álem. Ol tutas álemdi qamtyp sóıleýge bir maqala túgili, úlken bir kitaptyń qaýqary jetpeıdi. Ol álem aıtqan saıyn bıiktep, qadalǵan saıyn tereńdeı túsetin álem. Ol álemnen áli talaı urpaq sýsyndap, talaı urpaq qýattanary sózsiz.

Qazirdiń ózinde-aq onyń týyndylary men qaıratkerlik oı-tolǵamdary ulttyq qundylyqtarǵa aınaldy.

Ol — rýhanı uly tulǵa.

---