InfoHub Logo

Tynymkýl Jýsýpova Mádıqyzy

№44 orta mekteptiń  bastaýysh synyp  muǵalimi

Qyzylorda  oblysy  Qazaqstan  Respýblıkasy

Qyzyl mıa – dertke daýa, emge shıpa

Túıindeme.

Tabıǵat tunǵan  baılyq.Emdik qasıeti  bar shópterdiń  sıpaty,paıdasy,qasıeti, qoldanylýy   jaıly bilý, zertteý tabıǵat  syryna  degen  qumarlyq.Maqsatym qyzyl mıa ósimdiginiń  qasıetti  shóp ekenin  dáleldeý.Tabıǵat  baılyqtaryn saqtap keler urpaqqa  amanat etý.

 

Syr Alashtyń anasy... Bul dala Qorqyt babamyzdyń, Janqoja men Buqarbaı batyrlarymyzdyń, Mustafa  Shoqaıdyń,  syr úleıi Turmaǵanbettiń, aqyn Ábdilda men Nartaıdyń, taǵysyn taǵy kóptegen ardaqty,   daryndy   perzentterdiń týǵan ólkesi. Sol úshin de Qyzylorda kúlli qazaq úshinqasıetti ortaq jer.

N.Á.Nazarbaev.

 

Kirispe.

Jer  betinde ósip turǵan  ósimdikterdiń   barlyǵynósimdik  jamylǵysy   nemese  flora  deımiz.Qazirgi  tańda jer betinde   shamamen  0.5   mln. ósimdik  túrleri  bar.Qazaqstanda 6000 ósimdik    túri  kezdesedi.Olar   bir  birinen  pishini, qurlysy, ómir  súrý  uzaqtyǵy, kóbeıý   ereksheligimen ajyratylady.Ósimdikterdiń  jalpy  uqsastyǵy olardyń  túsiniń  jasyl  bolýynda.Ol jasyl  tús  hlorofıl  ulpasyna baılanysty.Ósimdikterdiń eń úlken mańyzynyń  biri barlyq tirshilikke qajetti ottegin bólip shyǵarýy.Myńdaǵan  jyldardan beri adamdar  ósimdikterdi ózderiniń  qajettiligine jaratyp  keledi.

Qyzylorda   oblysy    Turan    oıpatynyń   jazyq  alqabynda   ornalasqan.Shyǵysynda -  Qarataý,soltústik - batysynda   Qaraqum, al   ońtústik  - batysynda  Qyzylqummen   shektesedi.

Oblys   aýmaǵy 226,0 myń   sharshy   kılometr      nemese  respýblıka   aýmaǵynyń 8,3 % quraıdy.

Oblys   kóleminde  756-819  aralyǵynda     mádenı   jáne  jabaıy  ósimdikter túrleri   ósedi.Qazaqstan   Respýblıkasynyń    ósimdik   túrlerin 5754             dep   eseptegende,   oblystyń     ósimdik   túrleri   onyń    15-16%  quraıdy.

Olardyń  arasynda     malazyqtyq     ósimdikter  212  túrden, (30,7%) shıpaly  (dárilik)  ósimdikter  54    túrden  (7,8%),   baldyq  ósimdikter    92  túrden (30,3)   turady.

Erte zamannan beri   adamdar   aýrýdyń  aldyn  alý jáne  emdeý  úshin tabıǵattyń  baılyǵyn  paıdalanyp  keledi.Dárilik  ósimdikterdiń emdik  qasıetin  Ejelgi  Egıpette,Úndistanda,Qytaıda,Grekıada  t.b. elderdiń  emshileri  bilgen.

         Aınalamyzda ósip  turǵan  ósimdikterdiń  negizgi bólikteriniń  emdik  qasıeti bar.Dárilik  ósimdikterdi  daıyndaǵan  kezde  arnaıy  erejelerdi   bilý  qajet

Mysaly.Qaı kezde ósimdiktiń  qaı  bóligin  jınaý kerek, sebebi ósimdiktiń ár  bólikterinde  dárilik qasıetiiniń  mólsheri  birdeı bola bermeıdi.Ósimdiktiń  dárilik  qasıeti  merzimge  baılanysty.Bireýin  tań  ata, ekinshisin  keshke, keıbirin   gúldegenge  deıin,keıbirin  gúldep  turǵan  kezde   alý  kerek.Sol  ýaqytta  olardyń  emdik  qasıeti   mol   bolady.Daıyndaý  negizinen qurǵaq, jyly   kúnderi  tústen keıin  júrgiziledi.

Qyzyl  mıa     ósimdiginiń   sıpaty.Qyzyl   mıa   - kópjyldyq   ósimdik.Bıiktigi  80-120sm,butanań  dıametri  -48sm,tamyr    moınynyń   dıametri   2 sm.Kóldeneń   baǵyttalǵan     tamyrsabaǵy  20 sm   tereńdikte, joǵary  qaraı    shashyrańqy,al  tiginen  tómen  qaraı  janama  tamyrlar  shyǵady.Jer  astyna   152  sm   tereńdikke   deıin enedi.Jer   asty   sýynan  kóterilgen  ylǵaldylyqpen    qorektenedi.Sabaǵy  tik   butaqtalǵan.Japyraǵy    qandaýyr, sopaqsha   jumyrtqa   tárizdi.Kúltesi   kúlgin  nemese  ashyq kúlgin.Kóp  tuqymdy,sopaqsha    tik,    uzyndyǵy  2-3,5    sm  tegis       burshaq   qaby   bolady.

Tuqymdary jumyr,tiktórtburysh pishindi. Olardyń joǵarǵy jaǵy tegis kúńgirt, qońyr nemese jasyldaý sur tústi.

Qyzyl mıa burshaq tuqymdasyna jatatyn shóptesin  ósimdik.Qazaqstannyń   shól,  shóleıtti, dalaly   aımaqtarynda ósedi. Qyzylorda oblysynyńbarlyq aımaqtarynda    kezdesedi.  Tamyry   jýan.Sabaǵy tik  ósedi,  japyraqtary   qarama  qarsy   ornalasadyJapyraq pishini   taq  qaýyrsyndy.Japyraqtarynda bóbeshik  tamyrlar   bolady.Gúlderi  ortasha  mólsherli  nemese  usaq.Usaq  gúlderi  shashaq  gúl  shoǵyryna  jınalady.Qyzyl mıanyń jeke gúlderi  ortalyqtan taralatyn  sabaqqa gúl  saǵaqtary  arqyly  kezektesip ornalasady.Sabaq ushyna jaqyndaǵan  saıyn  saǵaqtary  qysqaryp,ushyndaǵy  gúlderi  eń  sońynda  ashylady.Tuqymy  arqyly  kóbeıedi.Maýsym  shildede  gúldep,shilde  tamyz   aılarynda   jemis  salady.Jemisi qurǵaq  burshaqqap. Piskende eki  jaqtaýynyń tigisinen  qaqyrap,tuqymdary  shashylady.    Bul  ósimdik  jylyna  birneshe  júzdegen  uryq  salady.Tuqymy topyraqta    úsh    jylǵa  deıin   tirshiligin     joımaıdy.

Qyzyl mıany  jınaý jáne keptirý.

3-4 Jyldyqósimdikti jınaý kerek.Jınaý  kezeńi  kúzdiń sońǵy kúnderi  nemese  erte kóktem mezgili.Tamyrdyń  topyraǵyn qaǵyp, salqyn sýmen jýady, bir eki kúntaǵy sýmen  shaıady.Tamyr  tazarǵan  soń30-35 sm.  uzyndyqta  bólikterge bólip, 30+40 s. temperatýrada  arnaıy  keptirgishte   keptiredi nemese   kún  sáýlesi qyzýymen de keptirýge  bolady.Keptirilgen tamyrdy   10 jyl saqtaýǵa bolady.

Qyzyqtyderekter. Qyzyl  mıa   ósimdigi   adam  densaýlyǵyna   emdik shıpasy   mol   dárilik   shóp.Bizdiń  dáýirimizge  deıingi     426-484  jyldary  bul  dárilik   ósimdik   jaıly  ejelgi   grek   tarıhshysyGerodottyń    ózi    qyzyl   mıa    tamyrynyń   myń  san  dertke   daýa   ekenin   aıtqan.Tipti   bul  ósimdikti  «Saqtyń,ıaǵnı     skıfterdiń     altyn   tamyry»   dep   qurmettegen.

Myńdaǵan  jyldar  buryn  qyzyl mıa tamyry  týraly   ne belgili boldy?

Qytaı elinde  qyzyl  mıa  ósimdigin  joǵarǵy  orynǵa  qoıdy.Onyń tamyryn  sapaly  dári dármek jáne dárilik  preparattar daıyndaýǵa paıdalanǵan

Tıbette   «uzaq  ómir  súrýdiń  sıqyrly  tamyry»  dep  baǵalandy.Jastyq  reń  men ádemilikti  saqtaý  úshin  bul  elde  qyzyl  mıa  tamyrynan  jasalǵan  qaınatpa  ishilgen.

Ejelgi  Egıpette de  osyndaı  qaınatpa  ishilgen.Azanda reń  saqtaýshy qaınatpany  ishken, al  keshke monshada mıa  tamyr  tunbasy   qosylǵan sýmen  jýynǵan.Sol  ýaqytta qyzyl  mıa  tamyrynyń   áserinen  adam  ómiri  15  jylǵa  deıin   uzarǵan.

Qyzyl mıanyń ósý ortasyQyzyl mıa  egistik  dalaly  jerlerde  jáıne  ózen  jaǵasynda  ósedi. Ony  Evropa,  Soltústik Afrıka jáne  Azıa  da  Reseıdiń ońtústik  bólikterinde, Soltústik  Kavkazda kezdestestirýge  bolady. Bul ósimdik   elimizdiń   Syrdarıa, Jaıyq,İle,Shý,Qaratal    ózenderi   alqaptarynda   ósedi.Onyń   ishinde   Qyzylordanyń     barlyq aımaǵynda  kezdesedi .Qyzyl   mıanyń  tamyrynda   glıkozıd,saharoza,   efır   maıy,mıneral   tuzdar,  qyzyl   mıa   qyshqyly,kúrdeli    qanttar  jáne   krahmal  sıaqty   kóptegen  dárýmender   bolady. Osy  qasıetterine  baılanysty   olar  medısınada,  tamaq ónerkásibinde   qoldanylady. Japyraǵy  men  sabaǵy  erteden  mal  azyǵy  retinde  paıdalanylyp     keledi. 

Qyzyl  mıa   júrek  syrqatyna, asqazan men  on  eki   ishek  jarasyna, dárilerden,  qorǵasynnan  ýlanǵanda    taptyrmas  shıpa  bolady.

MańyzyQyzyl  mıanyń  tamyrynan   dári   jasalady.Tamyry   baǵaly  shıkizat.Tamyrynyń jaǵymdy  tátti  dámi   bar.Táttiligi   jaǵynan    qanttan         50 ese  joǵary, tátti   dámi   1:20000  ese   suıytylǵanda  da  baıqalady

Qyzyl  mıa tamyrynda 23%glısırrızın (kalıı  jáne   kálsı  tuzdar), 27% flavanoıdtar, organıkalyq  qyshqyldar,  efır  maıy, dárýmender(10-30mg)     bolady.

Ǵalymdar  qyzyl  mıa  tamyrynyń   hımıalyq  quramyna   taldaý  júrgizgen.  Onda   ne  joq  deseńshi?

Onda   krahmal -34%,    selúloza 30%,    biraz  mólsherde   frýktoza  men  glúkoza baryn anyqtaǵan. Mıa  tamyrdy  «organıkalyq zattar  qoımasy»  dep  te  aıtýǵa bolatynyn anyqtaǵan.

Qyzyl  mıa  tamyrynda  jaǵymdy  ıis bolǵandyqtan  ony   tamaq  ónerkásibinde de  qoldanylady.Mysaly konfetter,sırop, alkogólsiz  sýsyndar,kvass  ázirlegende.

Qyzyl  mıa  tamyrynda  flafanoıdtar  kóp.Ol  baýyr  aýrýyna  kómektesedi.Júrek  qan  tamyrlary qyzmetin  jaqsartady, qan  quramyndaǵy  holesterındi  azaıtady.Salqyn  tıgende,jótelgende,  tynys  alý,asqazan  aýyrǵanda mıa  tamyrdy  qaınatpa,  sırop túrinde  em retinde qoldanylady

Em  uzaq ýaqyt  júrgiziledi.Durys  em  qabyldaý densaýlyqqa jaqsy  áser beredi.

Qyzyl  mıa  tunbasyn   ázirleý 1as  qasyq mıa  tamyrǵa 0.5  l.sý  quıyp, 10 mınýt  ot  tabynda  qaınatady.Daıyn  tunbany  jarty  stakannan  kúnine 4  ret   , tamaqtan  soń  ishedi.

Emdelý ýaqyty  3-4 apta. 1-1,5aı  dem  alyp,emdi  jalǵastyrýǵa  bolady.

Jóteldi  emdeý.  1 As   qasyq qyzyl  mıa   tamyry,  1 as  qasyq   ógeıshópti aralastyryp, qaınaǵan  sý  quıyp,   30  mınýt   qoıý  kerek.

Alynǵan  tunbanyń 4/1 bóligin  ár30 mınýt  saıyn  ishý  kerek.

Qyzyl  mıa  tamyry  qosylǵan   sherbet, Alma púresi  -300    gr.

Lımon shyryny  -300  gr. Órik  dáni    -50 gr. Jumyrtqa   ýyzy   -2 . Mıa   tamyr   untaǵy   -2  as  qasyq.

Alma  púresi men lımon  shyrynyn  qosyp  aralastyrady. Jumyrtqanyń  ýyzyn  alyp,púrege  qosyp, daıyn  qospany2-3  saǵat  tońazytqyshqa  qoıady.Paıdalanar aldynda untaq  qosylǵan  dándi  qospanyń  betine  jaǵady.

Sonymen birge mıa tamyrynyń  untaǵyn  qamyr  ılegende  unǵa   jáne ystyq  taǵamdarǵa   da  qosýǵa  bolady.

Qyzyl  mıa   tamyry   halyq  medısınasynda.

Qyzyl  mıa  tamyry  ǵylymı  jáne  halyqtyq  medısınada da  qoldanyla   beredi.Halyqtyq   medısınada   kóptegen  aýrýlardy  emdeýge qoldanǵan.

• Stress alǵanda jáne  kúrdeli operasıalardan  keıin
• Jazylýy   qıyn jáne  irińdi  jaralardy  emdeýge
• Umytshaqtyq,  qant  dıabeti, qalqansha  bez  aýrýlaryn  emdeýde jıi  qoldanylǵan.
• Aýrýlardy  emdegende   mıa tamyryn  tunba,  qaınatpa, untaq  túrinde  paıdalanǵan.Astan   ýlanǵanda mıa  tamyrynyń tunbasyn  ishkizip,adamdardyń  densaýlyǵyn  jaqsartyp  otyrǵan.

Kók  jótelmen   aýyrǵanda. 1 as qasyq  maıda qyzyl  mıa  tamyry, oǵan 200  gr.  qaınaǵan  sý   quıady.20-30  mın  qoıyp,1 saǵat  salqyndatady.Daıyn  tunbany 1 as  qasyqtan kúnine 3  ret   ishý kerek.

Qyzyl  mıa   tunbasyn  ázirleý. 1 sháı  qasyq tamyr   untaǵyn  alyp,05 l. spırtke  salady.Sóıtip,10-12  kún  qarańǵy   jerge qoıady.Kúnde   shaıqap  turý   qajet.Daıyn tunbany  30 tamshydan as qasyqpen, qaınaǵan  sýmen kúnine  3    ret  ishedi.Bul  tunbany  alergıa,  asqazan, ókpe  aýrýlaryna qoldanǵan.

Qyzyl  mıa   tamyrynan  sırop  ázirleý.1  sháı  qasyq  mıa  tamyr untaǵy 10  ml.qant  sıroby.15 Tamshy  spırt  tamyzyp, jaqsylap  aralastyrý  qajet.Sırop kúnine 4 ret,1  qasyqtan  ishiledi.

Aýyzdan jaǵymsyz  ıis shyqqanda,qyzyl mıa   tamyrynan ázirlengen tunbamen  tamaqty azanda  jáne  keshke  shaıý   qajet. ( 1 as  qasyq mıa  tamyryn  stakan  sýǵa aralastyryp).

Qyzyl mıa  tamyryn  balalarǵa qalaı paıdalanýǵa  bolady?

Eresek balalarǵa shaı  túrinde   ishýge  jáne  mıanyń  kishkene bóligin  saǵyz  túrinde  shaınaýǵa  bolady.

Mıa  tamyrdan jasalynǵan sıropty,sháıdi, qaınatpany balalarǵa   olardyń  salmaqtaryna  qarap   qoldaný  qajet.Mysaly

20-30 kg -1/3  bóligi

30-35 kg - ½ bóligi

35-45 kg - 2/3 bóligi

Balalar qyzyl  mıany   kúnine  1  ret  qana paıdalaný  kerek.Al  kishi  jastaǵy   balalarǵa múldem  qoldanýǵa  bolmaıdy.

Qyzyl  mıa   tamyrynyń   keri  áserleri:

Áıelderge   júktilik  kezinde 

Baýyry  aýyrǵan   naýqastarǵa

Qan  qysymy  joǵary  bolǵanda

Kóz  aýrýlarymen  aýyrǵanda    qoldanýǵa  bolmaıdy.

Qyzyl  mıa   óndiris  salasynda.Qyzyl  mıa  tamyryn kofe, kakao, kompot,marınadtar, halva, karamel, shokoladtar jáne  qara,kók  sháıdi ázirlegende  paıdalanady.

Toqyma  ónerkásibinde  boıaý úshin,kosmetıka salasynda terini daqtardan, ár  túrli teri  aýrýlarynan qorǵaý  úshin de  qoldanylady.

Bul  ósimdiktiń  adam  aǵzasyna  tıgizer  paıdasy   zor.

Qyzyl  mıa  jaıynda  zertteý    júrgizýimniń  basty   sebebi    qazirgi   tańda   onyń   tuqymynyń   azaıyp   bara jatqandyǵynda.   Qyzyl  mıanyń   kóp  bóligi    Qyzylorda   oblysynyń  aýmaǵynda   ósedi   degenmen,ony  áli  óz  paıdamyzǵa  jarata   almaı  otyrmyz.

Osydan    birneshe   jyl  buryn,  ıaǵnı  Batys  Evropa   Batys  Qytaı    halyqaralyq   jol  qurlysy  bastalǵan  tusta  tehnıkalar   syr  boıyndaǵy    aǵashtardy  aýdaryp  tastady.Onyń   arasynda  ózi   az  ári     asa  qundy  sanalatyn   qyzyl  mıa   ósimdiginiń   biraz  bóligi   joıylyp   ketti.

Qyzyl  mıaǵa  tıýshiler  óz aramyzda   da  kezdesip  otyr.   Olar   qyzyl  mıany   tamyrymen  qoparyp,  kórshiles   Qytaı  eline   jiberip  jatyr.Ol     memlekette  qyzyl  mıa  zor  suranysqa  ıe  eken.Ońaı  tabys  tabýdy  oılaǵan   bul  aǵalarymyz   týǵan  jerdiń   tabıǵatyn    aıaýsyz  tonap,  bar  baılyǵymyzdy   syrtqa  tasyp   jatyr.

Qyzyl  mıa  tamyryn   tereńnen   alatyn   kóp    jyldyq  ósimdik.Ony   túbimen  otasa   ne  bolady?

Tamyry  joıylǵan   ósimdik   qaıta  bas   kóterip, kókteı   me? Bas   kótergende   burynǵydaı   bitik  shyǵa  ma?   Qyzyl  mıa   túbegeıli  quryp  ketse   ne bolady?

Meniń    oıymsha,   onyń  sońy   esh  jaqsy   bolmaıdy.Sońǵy   jyldary    qaýyn  qarbyzǵa  buryn  sońdy  bolmaǵan  qurt   túsip  jatqany   belgili.Biletinderdiń   aıtýynsha,  onyń  túpki   sebebi   osy   qyzyl  mıanyń    azaıýynan.Óıtkeni  tátti  dámdi  buryn    shópten,  onyń  tamyrynan  qorektenetin  jándikter  ol   joıylǵannan  keıin   endi    qaýyn  qarbyzǵa   aýysyp  jatyr.Bul  sózdiń   jany  joq   dep aıta   almaısyz.

Bolashaq josparlary.Oıpikir.

Qyzyl  mıa  aýrýǵa  em,  dertke   daýa    shıpaly, qasıetti   shóp.Bıylǵy   jyly oblystyń   Jalaǵash  aýdanynda    qyzyl  mıa   ósimdiginiń   tamyryn  tereń  óńdeıtin    zaýyttyń   irgetasy  qalandy.Emdik   qasıeti   mol ósimdik   óz   elimizde   óńdelip,eldiń  kádesine jaraıtyn   boldy.Igilikti   isti qolǵa  alǵan    «Bıs – Grýp»   JSHS.Qyzyl  mıa  tamyrynan   eritindi  daıyndaıtyn   kásiporyndy   iske  qosý    kompanıanyń   talaıdan   bergi     maqsaty  eken.Bul  joba   ónimderi 100%  paıyz  eksportqa  baǵyttalady.Negizgi    ónim  qyzyl mıa   tamyrynyń   eritindisi  bolsa,odan   bólek     1200 túrli  medısınalyq  preparatqa   qajetti  shıkizat    alynatyn  bolady.Qyzyl  mıa  tamyryna  álemdik  naryqta    suranys   mol.Atap  aıtsam, Germanıa,AQSH,Túrkıa,Japonıa  da  bar.

Kásiporyn  2000 gektar   jerge  qyzyl  mıanyń   ózegin   egip,ony   kútip  baptaýdy  da  qolǵa  almaq.Óndiris   jylyna    22 myń   tonna  qyzyl  mıa   tamyryn  óńdeıdi.Qazir  oblysta   80     myń   gektar   qyzyl  mıa   qory   bar  ekeni  anyqtalyp  otyr.Onyń  tamyrynan jasalǵan  dáriler    qaterli   isik, VICH  ınfeksıasy,ókpe, qolqa,jutqynshaq   aýrýlaryna  qarsy  paıdalanylady.Balalar  aýrýyna   da  jıi   qoldanylady.Qyzyl  mıa tamyryn  óńdeý    sehynda   jumys   isteıtin  adamdar   jyl  on  eki   aı  tumaýmen   aýyrmaıdy .  Demikpege   shaldyqqan   adamdar jumys  istese   dertine  shıpa  bolady   eken.İrgetasy   qalanyp  jatqan  kásiporynnyń  bolashaǵy   zor  bolmaq.

Osy kásiporynnyń    aıaǵynan   tik  turýyna  el  bolyp    úlesimizdi  qosa    bilsek,   ol:

• Birinshiden jergilikti   halyqqa turaqty    jumys orny.
• Ekinshiden, búdjetke túsetin   qomaqty   qarajat.
• Úshinshiden  el   ekonomıkasynyń  damýyna   múmkindik.
• Tórtinshiden  qyzyl  mıa    Qyzylordanyń  dańqyn  shyǵarar   qasıetti ósimdik   ekeni  belgili  bolady.

Syr  elin   «Jyr  eli»  dep   ataıdy.Syr   marjanynan taý   turǵyzǵandyqtan  aımaǵymyz  «Yrysty, kúrishti  Qyzylorda»  bolyp  aty   shyqty.Baıqońyrmen  maqtanamyz.Munaıly, shuraıly  ólkege  aınaldyq.Endi   solardyń   qatarynda  qyzyl  mıa  ónimi de   qosylsa  dep  oılaımyn.

Qorshaǵan ortamyzdyń baılyǵy,jer betiniń sáýleti,elimizdiń dáýleti  jasyl  álem.Tabıǵatqa aıaly alaqan,jyly júrek  sezimi men kózdiń  qarashyǵyndaı qamqorlyq   qajet  ekenin  esten  shyǵarmaıyq.Keler urpaqqa tabıǵat  baılyǵynan  alar óz  úlesterin  amanat  ete  bileıik.

 

---