InfoHub Logo

Qarasý aýdany «Klúchevoı orta mektebi» MM
qazaq tili men ádebıet pániniń joǵary sanatty muǵalimi
M.T. Karbýzova

Elbasymyz Jańa Joldaýynda: «Bilim berý salasynyń basty mindeti - bilim berýdi damytý jónindegi memlekettik baǵdarlamany oryndaı otyryp, osy salanyń sapaly qyzmet kórsetý aıasyn keńeıtý»- degen bolatyn.

Qaı salada bolmasyn ondaǵy jumystyń nátıjesi sapamen ólshenedi. Sapaly oqytý jáne ózdiginen oqyp bilim alyp alýǵa baýlý negizinde ǵana oqýshylardan parasatty azamat tárbıelep shyǵarýǵa bolady. Bilimniń sapaly bolýy tikeleı muǵalimge, onyń bilim dárejesi men izdený sheberligine qatysty. Jańa zaman muǵalimi «daıyn» bilim kózi ǵana bolmaı, oqýshylardyń tanymdyq is-áreketiniń uıymdastyrýshysy jáne úılestirýshi bola bilýi, bilimniń qundylyq retindegi sıpatyna tereń mán berýi, nátıjege baǵyttalǵan bilim berýde jańa joldar men ádister tabýǵa daǵdylanǵan maman bolýy qajet.

Bilim berýdiń sapasyn arttyrý men sapaly bilim berý júıesin qurý maqsatynda 2004 jyldan bastap respýblıkamyzda Ulttyq biryńǵaı testileý júıesi engizildi. Ulttyq biryńǵaı testileý- jalpy orta bilim berý uıymdarynda oqýshylardy qorytyndy atestattaýynyń bir túri.

Biryńǵaı testileý júıesi elimizde jyl saıyn jetildirilip keledi. Ár jylǵy test júıesi mektepte bizdiń qalaı oqytyp jatqanymyz ben  mektep bitirýshilerdiń neni talap etetini arasyndaǵy alshaqtyqty anyqtap beredi. Bul jaǵdaı ár muǵalimnen UBT-ǵa daıyndaýdyń tıimdi ádis-tásilderin sheber meńgerýdi talap etedi. Búginde pándi oqytýdaǵy basty maqsat dúnıejúzilik damýdaǵy adamzattyń orny erekshe ekendigin, ol jasaǵan búkil álemdik qundylyqtardy biletin, olardy óz Otany - Qazaqstannyń damýy úshin paıdalanýǵa yntaly, jan-jaqty jetilgen, óziniń qoǵamdaǵy ornyn túsinetin azamattardy qalyptastyrý. Bul mindettiń oryndalýynda Ulttyq biryńǵaı testileý synaǵyna oqýshylardy jan-jaqty daıyndaý úlken ról atqarady. Mine, osy Ulttyq biryńǵaı testileý engizilgennen bergi ýaqyt ishinde jylma-jyl oqýshylardy qazaq tili men ádebıet páninen daıyndap kelemin.

Ár muǵalimniń oqýshyny daıyndaýda ózindik ádis-tásilderi bolady. Mende testige qatysty tájirıbede kózim jetken, kúndelikti júrgizip otyrǵan jumysym týraly, oqýshylardy Ulttyq biryńǵaı testige daıyndaýda qoldanatyn ádis-tásilderimmen oı bólisip, ortaǵa salǵym keledi.

Memlekettik standart boıynsha qazaq tilinen 5-8-synyptar qazaq tiliniń gramatıkasyn meńgerse,  al joǵary synypta aptasyna 1 saǵattan oqytylady. 9-synypta qazaq tiliniń stılderin, pýnktýasıa taraýyn, 10-synypta sóz mádenıtin, 11-synypta sheshendik ónerdi oqyp meńgeredi. Oqýshylardyń gramatıka salasy boıynsha saýattylyǵyn jetildirý. Sondyqtan da ortańǵy býynda alǵan bilimderin qaıta jetildirý úshin 10-11-synyp oqýshylaryna  jeke baǵdarlamalar, qoldanbaly kýrstar júıeli qurylýy qajet.

Osy baǵytta qazaq tilinen 10-synypqa arnalǵan «Fonetıka – til dybystarynyń ǵylymy» atty qoldanbaly kýr baǵdarlamasy jáne oǵan qosymsha jattyǵý jumystary, qyzyqty tapsyrmalarymen  qurastyryp oqý baǵdarlamasyna negizdelgen.

Qosymsha ótiletin qoldanbaly kýrs baǵdarlamalary - ótken bilimdi jınaqtaýdyń tıimdi joly. Onyń  maqsaty - oqýshylardy óz ana tilinde oıyn erkin, saýatty bilýge yqpal etý. Baǵdarlamanyń mindetteri - oqýshylardyń sabaqta alǵan bilimderin tereńdetý, pánge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý, oqýshylardy ózdiginen bilim ıgerýin, izdempazdyǵyn, jaýapkershiligin qalyptastyrý. Kútiletin nátıje - qazaq tilinde oqý daǵdysynyń nátıje kórsetý. Kúndelikti sabaqqa qaraǵanda qosymsha sabaqtaǵy jumys túri basqa materıaldarmen jáne basqa jolmen júzege asady.

Mektepte bilim berýde eń negizgi bolyp sanalatyn pán – qazaq tili. Ana tilimiz Máńgilik Elimizben birge Máńgilik til boldy! Til- ulttyń uıytqysy  bolyp tabylady. ( Qazaqstan joly – 2050: Bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq). "Bolashaqqa baǵdar - rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamasy aıasynda ana tildi tereń meńgertý. 

Sondyqtan qazaq tili mańyzdy, ári kúrdeli pán bolyp keledi. Adamzattyń tili – dybystyq til. Árbir tildiń ómir súrýiniń ádisi – til dybystary. Sózder dybystardyń ózara tirkesýi túrinde aıtylmaǵan kezde, tildiń qatynas quramy da, pikir alysý quramy da bolýy múmkin emes. Tildiń dybystyq júıesi onyń ǵasyrlar boıy ómir súrýine, urpaqtan-urpaqqa berilip otyrýyna múmkindik týǵyzady.  Usynyp otyrǵan fonetıka salasyna qoldanbaly kýrs jańa bilim júıesiniń basty negizderin júzege asyrý jóninde baǵyt beredi. Mektepte durys oqytýdyń da, durys jazýdyń da ádistemesiniń kóptegen máseleleri fonetıkaǵa negizdeldi. Tildiń orfografıasy men orfoepıasyna qatysty alýan túrli máselelerdi oqyp meńgerý, eń aldymen, tildiń dybystyq júıesin, ondaǵy jeke dybystardyń tabıǵat pen fonetıkalyq salany bilýdi qajet etedi.

Ana tilimizdiń qyr-syryn, qadir-qasıetin keńinen taný úshin qazaq tilin tereń bilýdiń mańyzy zor. Osy turǵyda jumys júrgizý qoldanbaly kýrstyń negizgi maqsaty bolyp tabylady.

Fonetıka salasy orfoepıamen tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, ony  jaqsy meńgergen oqýshy óz ana tilinde durys, anyq, túsinikti, ári mánerli sóıleýge úırenedi.

Baǵdarlamanyń maqsaty: Fonetıka  taraýy boıynsha til dybystaryn, olardyń quramyn, tildegi dybystardyń ózgerý zańdylyqtary týraly, orfografıa men orfoepıa zańdylyqtaryn eskerý, dybystyq tildiń basqa da máselelerin tereńirek bilý.

Baǵdarlamanyń mindeti:

• Til dybystarynyń fonetıkalyq qasıetterin bilý, dybystardyń ózara baılanysyn túsiný;
• Fonetıkalyq termınderdi durys paıdalanyp, tildik kategorıalardyń mánin uǵyný;
• Qazaq tiliniń halyqtyq sıpatyn tanytatyn tildegi dybystyq úılesim men úndestiktiń baılanysyn oryndy paıdalaný;
• Orfoepıalyq, orfografıalyq zańdylyqtardy túsinip, onyń kommýnıkatıvtik biliktilikpen baılanysyn taný.
• Tildik-estetıkalyq sezimge baýlý, ózdiginen jumys isteý daǵdylaryn arttyrý.
• Oqýshylardyń logıkalyq oılaýyn, qabyldaý áreketterin jetildirý, shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrý.

Kútiletin nátıje: Oqýshylardyń fonetıka salasy boıynsha bilimderi keńeıip, dybystyq erekshelikterdi, zańdylyqtardy bilgen soń  qazaq tilinde durys jazyp, durys sóıleýge mashyqtanady. Ulttyq biryńǵaı testileýde fonetıka, orfografıa, orfoepıa suraqtary boıynsha qıyndyq týǵyzbaı, jaqsy sapa kórsetýge baǵyttaıdy. Oqýshylardyń óz ana tiline degen qyzyǵýshylyǵy artady. Óz betinshe tereńirek izdený qabiletteri oıanady. Qazaq tiliniń bir baǵytyn alyp, zerttep izdenýdiń arty ǵylymı jumyspen aınalysýǵa kózdeıdi. Osyndaı qoldanbaly kýrstardyń, qosymsha pánderdiń mektepte bolýynyń mańyzy zor, sondaı-aq olar ár pánniń tereńirek oqytylýyna jaǵdaı jasaıdy.

Mine osy baǵytta   Fonetıka salasy boıynsha qurylǵan baǵdarlamaǵa saı

«10-synypqa arnalǵan jattyǵý jumystary» 5-synypta alǵan bilimderin qaıta tolyqtyrý maqsatynda qurastyryldy. 10-synypta qazaq tili páni aptasyna 1 saǵatqa «Sóz mádenıeti» dep atalatyn kýrs túrinde jalǵasyp, oqýshylar til qudireti, sózdi durys qoldaný,sóz sheberligi sıaqty taqyryptar turǵysynan dáris alady. Al orta býynda alǵan bilimderi tolyǵymen qaıtalanbaǵandyqtan umyt qalyp jatady. Ulttyq biryńǵaı testileýde orta býynda alǵan bilimderi boıynsha taqyryptar qamtylady. Osyndaıda qoldanbaly kýrstardy ótkizý, qosymsha tapsyrmalarmen jumys jasaý kerek jáne tıimdi jol. 

Qandaı da bir sabaqtyń maqsatyna jetýi, taqyryptardyń maǵynasynyń jan-jaqty ashylýy qyzyqty da utymdy jattyǵýdyń bolýyna baılanysty. Bul jattyǵýlar, tapsyrmalar sabaqtarda oqýshylardyń oılaý qabiletin, tilin, sózdik qoryn damytyp, fonetıkalyq erejelerdi túsindirýge, óz betterimen jumys istep, ótken sabaqty pysyqtaýǵa paıdalanylady.

Usynylyp otyrǵan Fonetıka salasy boıynsha qoldanbaly kýrs jańa bilim júıesiniń basty negizderin júzege asyrý jóninde baǵyt beredi, al  sol taqyrypty pysyqtaýǵa arnalǵan tapsyrmalar bir-birin tolyqtyra túsedi.

Kóptegen muǵalimder oqý baǵdarlamasyn tereńdetip oqytý úshin ár taqyrypta baǵdarlamalar qurastyryp, qorǵaýǵa usynǵadary qanshama. Alaıda baǵdarlamalarda qamtylatyn taqyryptar atalyp josparlanǵanmen, oǵan tıisti materıaldar izdep tabý úshin de kóp ýaqytty qajet etip jatady. Osy turǵydan ýaqytty únemdep, baǵdarlama men qosa kerek qoldanylatyn resýrstaryn da, jattyǵý jumystaryn da  birge ázirlegen tıimdi dep sanadym.

Mektepte durys oqytýdyń da, durys jazýdyń da ádistemesiniń kóptegen máseleleri Fonetıkaǵa negizdeledi. Tildiń orfografıasy men orfoepıasyna qatysty alýan túrli máselelerdi oqyp meńgerý, eń aldymen, tildiń dybystyq júıesin, ondaǵy jeke dybystardyń tabıǵat pen fonetıkalyq salany bilýdi qajet etedi.

Taqyryp kóleminde qurylǵan jattyǵýlardyń túrleri oqýshylardyń oı-órisin keńeıtip, til baılyqtaryn, sóıleý sheberlikterin, saýattylyǵyn, pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrady. Tildiń dybystyq júıesin meńgergen oqýshy óz ana tilinde saýatty jazyp, taza, durys sóıleýge mashyqtanady.

Egemendigin alǵan elimizde jańa ǵasyr aldynda oqytýdyń jańa júıesi qalyptasýda, erteńgi kúnge baǵyttalǵan rýhanı jańarýdyń irgetasy qalanýda.

Oqýshylardyń aqyl-oıyn, shyǵarmashylyǵyn damytý máselelerin sheshedi. Bilimniń sapasyn kóteredi.

Árıne, atqarylǵan ister az emes. Degenmen, áli de bolsa oılandyratyn, tolǵandyratyn ister jeterlik. Atap aıtqanda, olar – bilim sapasyn arttyrý, oqýshylardyń bilimine, oılaý qabiletine saı deńgeılep oqytý, ǵylymı - izdenis qabiletterin qalyptastyrý, t. s. s. Óıtkeni, HHİ ǵasyr - bilimdiler ǵasyry. Endeshe bizge oı órisi joǵary damyǵan, zerdeli, jan - jaqty parasatty urpaq kerek ekenin bir sátte esten shyǵarmaǵanymyz jón dep oılaımyn.

Aldaǵy ýaqytta qazaq tilin tıimdi oqytý joldaryn qarastyryp, oqýshynyń jas ereksheligine saı qyzyqty da, mańyzdy materıaldar jınastyryp, ár synypqa zamanaýı turǵydan dıdaktıkalyq materıaldar jıyntyǵyn qurastyrýdy josparlamaqpyn. Qosymsha materıaldardyń bolýy – ustazdarǵa paıdalanýǵa daıyn qural jáne muǵalimniń ýaqytyn únemdeıtini sózsiz.

Qoldanylǵan ádebıetter:

1. QR Bilim týraly Zańy. Astana. 2004 jyl.

2. N. Á. Nazarbaev «Bizdiń halqymyz jańa ómirge beıimdelýi kerek»

3.// «Egemen Qazaqstan». 31 tamyz. 2000 jyl.

4.Jubanov Q. Qazaq tiliniń fonetıkasynan leksıasy, 1932-1933 j.

5. Qurmanǵalıeva S. Qazaq tilin tereńdetip oqytý, 1995j. 34-40-better

6.Sh. K. Bekturov. Qazaq tili, 2006 j. 23-52-better

7. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna Joldaýy Qazaqstan joly – 2050: Bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq.

---