InfoHub Logo

 

Danalyqqa qýlyqtan asqan qubyjyq joq.

SENEKA

18... jyldyń jelkemdi bir kúzgi keshinde Parıjde ymyrt úıirilgen shaqta penkadan jasalǵan trýbkany qolǵa alyp, dosym S. Opost Dúpenniń aıadaı kitaphanasynda, ıaǵnı Sen-Jermen eldi mekeniniń Dúno kóshesindegi № 33 úıdiń tórtinshi qabatyndaǵy bólmesinde aıyryqsha rahatqa batyp otyrǵan bolatynmyn. Bir-birimizge tis jaryp, til qatpaı bir saǵattan artyq otyrdyq, syrt qaraǵan adamǵa men de, dosym da burqyrap, bólmeni kernegen temeki tútininen kóz almaı, melshıip qalǵan tárizdi bolyp kórinýimiz de ǵajap emes. Alaıda men keshqurymǵy áńgimemizdiń arqaýy bolǵan oqıǵany oısha saraptap otyrǵanmyn.— Men bul arada Morg kóshesinde bolǵan oqıǵa men Marı Rojenniń ólimine baılanysty qupıa jóninde aıtyp otyrmyn. Mine sondyqtan Parıj polısıasynyń bastyǵy, bizdiń baıyrǵy tanysymyz mose G... esikti ashyp, kitaphanaǵa kirip kelgende, munyń ózi maǵan kútpegen ádemi úılesim bolyp kórindi.

Biz onymen shurqyrasa amandastyq, óıtkeni onyń jaǵymsyz minezi men jaqsy qasıetteri teń túsip jaǵatyn da, ári bizdiń kórispegenimizge talaı jyldar bolyp ketken-di. Ol keler aldynda aqshamda jaryqsyz otyrǵanbyz, endi Dúpen sham jaǵýǵa umtyla berip edi, biraq G. bizben — týrasyn aıtqanda, meniń dosymmen ózin ábden ábigerge túsirgen bir memlekettik mańyzy bar is jóninde aqyldasýǵa kelgenin aıtqanda ol óz kreslosyna qaıta sylq ete ketti.

— Eger ol is oılastyrýdy talap etetin bolsa,— dedi Dúpen shamnyń biligine aparǵan qolyn tartyp alyp,— onda osy qarańǵyda otyryp tanysqan jón bolar edi.

— Sizdiń báldenýińizdiń bir túri ǵoı bul da! — dedi prefekt, ózi túsinbeıtinniń bárin árqashan «báldený» dep ataıtyn onyń ádeti bolatyn, sondyqtan da ol «báldenýshiler» jasaǵynyń arasynda ómir súretin.

— Óte oryndy,— dedi de Dúpen qonaqqa trýbka usynyp, jaıly kreslo nusqady.

— Áıtse de, bul taǵy ne pále bolyp qaldy? — dep suradym men.— Bul sapar kisi ólimi jóninde bolmas?

— Jo-joq! Ondaı is emes. Ádilin aıtqanda, ánsheıin qarapaıym ǵana is, oǵan bizdiń ózimizdiń de shamamyz keletinine esh kúmánimiz joq, biraq maǵan sonyń jaı-japsaryn bilgenniń Dúpenge de artyqshylyǵy bola qoımas degen maǵan da oı keldi — óıtkeni munyń óziniń qyzyq jaqtary bar.

— Qarapaıym da qyzyq is! — dedi Dúpen.

— I... ıá, áıtse de olaı deýge bolmaıdy. Shynyn aıtqanda, bizdiń bárimiz de qaıran qalyp otyrmyz, óıtkeni bylaı qaraǵanda meılinshe qarapaıym ǵana is sıaqty, sodan kelgende bizdi qatty qınap otyr.

— Múmkin, sizderdi istiń so qarapaıymdyǵy shatystyryp otyrǵan bolar? — dedi dosym.

— Siz de joqtan ózgeni soǵady ekensiz osy! — dedi prefekt ishek-silesi qatqansha kúlip.

— Múmkin, eptep qupıanyń ushyǵy kórinip turǵan bolar? — dedi Dúpen.

— Qudaıym-aý! O ne degenińiz!

— Azdap aıqyn da bolar.

— Ha-ha-ha! Ha-ha-ha! Ha-ha-ha! — Bulaı degenge aıryqsha kúlkisi kelgen qonaq gújildep bólmeni basyna kóterdi,— Dúpen-aı, bir kúni siz meniń kúlkiden ishegimdi úzip óltirersiz!

— Áıtse de, aıtyp otyrǵanyńyz qandaı is? — dedim men.

— Qazir aıtyp bereıin,— dedi prefekt, oıly pishinmen aýzynan temeki tútinin syzylta býdaqtatyp, kresloǵa jaıǵasyp otyryp aldy.— Men ony sizderge qysqasha túsinikti etip baıandap beremin, biraq odan buryn bul isti meılinshe qupıa saqtaý kerek ekenin, eger ol jóninde meniń áldekimge aıtqanym sezilip qalsa, onda meniń qazirgi qyzmetimmen qoshtasýyma týra keletinin eskertip qoıǵym keledi.

— Aıta berińiz,— dedim men.

— Áıtpese aıtpaı-aq qoıyńyz,— dedi Dúpen.

— Sonymen bylaı: korólder turatyn úıden aıryqsha bir mańyzdy dokýment urlanǵany jóninde sonaý joǵary jaqtan maǵan habar kelip jetti. Ury belgili. Buǵan esh kúmán joq: onyń sol dokýmentti alyp jatqanyn óz kózimen kórgen. Onyń ber jaǵynda, ol dokýmenttiń áli de sonyń qolynda ekeni aıan.

— Ony qaıdan bilesizder? — dep surady Dúpen.

— Munyń ózi,— dep jaýap berdi prefekt,— dokýmenttiń tabıǵatynan jáne de eger urlaýshynyń qolynda bolǵan jaǵdaıda ıaǵnı eger urlaýshy óz oılaǵanyndaı pıǵylymen aqyry qalaı da ony paıdalanǵan jaǵdaıda onyń ákep soqtyrar sodyrly saldarynyń joqtyǵynan kelip shyǵady.

— Anyqtańqyrap aıtyńyzshy,— dedim men.

— Jaraıdy, ne de bolsa aıtaıyn, dokýment ıelengen adamdy belgili bir salada, belgili dárejede bılikke, óktemdikke ıe etedi, al ondaı bıliktiń quny joq.— Prefekt dıplomatıalyq lepirme sózdi unatatyn.

— Áıtse de men áli de durys uǵyna almaı otyrmyn,— dedi Dúpen.

— Solaı ma? Jaraıdy endeshe: bul dokýment esimi atalmaı otyrǵan úshinshi bir kisiniń qolyna tússe, mártebesi bıik bir áıeldi úlken uıatqa qaldyrýy múmkin, osy jaǵdaıdy paıdalanyn, álgi qolynda dokýment bar ar-namysy men bereke-birligine qater tónip turǵan sol tekti tuqymnan shyqqan áıelge ol óziniń óktemdigin júrgizýi ǵajap emes.

— Biraq, bul óktemdik,— dep men sózge kıliktim,— tek urlaýshy ózi tonaǵan adamǵa óziniń belgili bolǵanyn bilgen jaǵdaıda ǵana paıda bolady ǵoı. Oǵan kimniń batyly bara alady...

— Oǵan batyly baratyn — mınıstr D.,— dedi G.,— er azamatqa laıyq is pe, álde laıyq emes pe, oǵan bári bir, ol birdeńeni oıyna alsa, ózeýrep sirá da bolmaıdy. Urynyń qoldanǵan aılasy, onyń qýlyǵy men sumdyǵy, batyldyǵy da jetetinin kórsetedi. Aıtýly dokýmentti (anyǵyn aıtsaq — hat) tonalǵan kisi koróldiń býdýarynda jalǵyz otyrǵan kezde alǵan bolatyn. Hat alǵanyn jat kózden, ásirese uly mártebelige kórsetkisi kelmese de ol kútpegen jerden jatyn bólmege kirip keldi. Sasqalaqtap, hatty asyǵys jáshikke jasyrmaq bolyn álektengenimen odan eshteńe shyǵara almaǵan soń, ol ony ashyq kúıi stoldyń ústine tastaı salýǵa májbúr bolady. Alaıda, adresi ústińgi jaǵynda, mazmuny jasyryn, onsha kózge túsip, kóńil aýdara qoımaıdy. Biraq sol sátte mınıstr D. bólmege kelip kiredi. Onyń sileýsindeı kókshil kózi birden hatqa túsedi, adresti jazýshynyń qolyn tanıdy, ol hat joldanǵan arýdyń qysylyp-qymsynbaǵan keıpin baıqaıdy da onyń qupıasyn seze qoıady. Ádettegishe álde birdeńelerdi jyldam-jyldam baıandap, aldynda áńgime bolǵan hatqa uqsas hatty qolyna alyp, ony ashyp, oqyǵan bolady da, sodan keıin alǵashqy hattyń qasyna qoıa salady. Sodan soń, ol taǵy da on bes mınýttaı memlekettik máseleler jóninde áńgimelesedi. Aqyry, keter aldynda ıilip taǵzym etip, stol ústinde jatqan bóten bireýdiń hatyn qosa ala ketedi. Hattyń shyn ıesi ony kóredi, biraq, árıne, qasynda úshinshi kisi turǵandyqtan oǵan bóget jasaı almaıdy. Eshqandaı máni joq óz hatyn stol ústinde qaldyryp mınıstr shyǵyp ketedi.

— Mine sonymen,— dedi Dúpen maǵan qarap,— sizderdiń oılaryńyzsha, hat urlaýshynyń óktemdigi úshin qajet sharttardyń bári anyqtaldy: ózi tonaǵan adamǵa urynyń belgili ekenin urlaýshy biledi.

— Árıne,— dedi prefekt.— Sońǵy bes aı boıy osylaısha qolyna túsken bılikti qalaǵanyńsha saıası maqsatqa paıdalanyp keledi. Tonalǵan áıeldiń óz hatyn qalaı da qaıtyp alý kerek ekendigine kún ótken saıyn kózi kámil jetip otyr. Árıne, hatymdy qaıtyp ber dep ol odan ashyq talap ete almaıdy. Amalynyń joqtyǵynan ol maǵan senip tapsyryp otyr.

— Meniń oıymsha sizden asqan kemeńger kómekshi tabý bylaı tursyn, qıaldaýdyń ózi múmkin emes,— dedi Dúpen aýzy-murnynan temeki tútinin býdaqtata shyǵaryp.

— Siz meni tym qolpashtap jiberdińiz,— dedi prefekt,— áıtse de sizdiń bul pikirińizdi qoldaıtyndar da tabylady.

— Qalaı bolǵan kúnde de,— dedim men,— siz ózińiz aıtqandaı, hat paıdalanylǵan kezde emes, qolda turǵan shaqta ǵana óktemdik, bılik júrgizýge múmkindik beretin bolǵandyqtan da onyń áli de mınıstrdiń qolynda ekenine eshqandaı kúmán joq. Eger ony paıdalansa, ol óktemdikke de, bılikke de oryn qalmaıdy.

— Sizdiń aıtqandaryńyz oryndy,— dedi G.— Men de osylaısha oılap, isti qolǵa aldym. Meniń birinshi mindetim mınıstrdiń jeke menshik úıin tintý, al eń qıyny ony ózine sezdirmeı, qupıa túrde júrgizý boldy. Bul isti onyń ózi múldem sezbeıtindeı etip, muqıat uıymdastyrý qajet ekenin qatań eskertkendi, óıtkeni munyń ózi abaılamasa, qaıǵyly jaǵdaıǵa dýshar etýi ǵajap emes edi.

— Biraq,— dedim men,— siz mundaı istiń mán-jaıyn jaqsy bilesiz ǵoı. Parıjdiń polısıasy ondaı tintýlerdi jıi uıymdastyryp turady emes pe?

— O, onyńyz ras, meniń úmitimdi úzbegen sebebim de sol. Onyń ber jaǵynda mınıstrdiń daǵdyly ádeti de meniń oıymdy oryndaýǵa ońtaıly jaǵdaı jasaıtyn sıaqty boldy. Kóbine ol úıine tań atqansha kelmeıdi. Qyzmetshileri de shamaly, olardyń ózi qojasynyń bólmesinen bir jaqta bólek jatady, onyń ústine olardyń bárin ishkizip, mas qylyp tastaý da qıyn emes. Óıtkeni bári neapolıtandyqtar. Parıjdegi kez-kelgen poter men kez-kelgen shkafty asha alatyn meniń kiltim bar ekenin ózderińiz de bilesizder. Úsh aı boıy mınıstr D.-niń jeke úıin tún saıyn derlik tintýmen boldym. Meniń ar-namysyma úlken syn boldy. Ádilin aıtsaq, belgilengen syılyq ta mol. Urynyń ózimnen áldeqaıda qý ekenine kózim ábden jetken soń baryp qana men hatty izdeýdi doǵardyń. Hatty tyǵýy múmkin-aý degen qupıa qýystar men urymtal tustardyń bárin qaldyrmaı túgel tintip shyqqanyma senýlerińizge ábden bolady.

— Hattyń mınıstrde ekenine esh kúmán joq bola tursa da,— dedim men,— onyń óz úıinen basqa bir jerge tyǵyp qoıýy múmkin be?

— Olaı jasaı qoıar ma eken? — dedi Dúpen.— Saraıdaǵy istiń qazirgi jaǵdaıy men ásirese D. bel ortasynda júrgen saıası qaqtyǵys-soqtyǵystar hattyń árqashan qol astynda bolýyn talap etedi, óıtkeni hattyń qolda turǵany qandaı mańyzdy bolsa, ony zamatynda kórsetýdiń mańyzy sondaı zor.

— Zamatynda kórsetý múmkindigi deısiz be? — dep qaıtalap suradym men.

— Bylaısha aıtqanda, zamatynda onyń kózin joıý múmkindigi,— dep jaýap berdi Dúpen.

— Óte oryndy,— dedim men de,— demek hat úıdiń bir jerinde tyǵýly jatqany. Ony mınıstr óz boıynda saqtaıdy degen pikirden úzildi-kesildi bas tartý kerek.

— Árıne,— dedi prefekt.— Jalǵan tonaýshylar ony eki márte jolyn tosyp, meniń kózimshe muqıat tintken bolatyn.

— Siz beker áýrelengensiz,— dedi Dúpen,— meniń oıymsha, D. anaý aıtqan aqymaq emes...— G. qaıtalap aıtty,— Áıtse de ol aqyn ǵoı, al meniń oıymsha aqyn men aqymaqtyń arasy nebári bir-aq qadam.

— Onyńyz óte oryndy,— dedi Dúpen trýbkasyn tartyp, oılanyp turdy da.— Áıtse de meniń de óleń jazyp kúnákar bolǵan kezderim bar-dy.

— Múmkin siz,— dedim men,— hatty onyń úıinen qalaı izdegenińizdi keńirek aıtyp berersiz.

— Iá, shynyn aıtsam, biz asyqpaı bár-bárin tintip shyqtyq. Mundaı isten meniń tájirıbem mol. Úıdiń bólme-bólmesin aqtaryp-tóńkerip, qaramaǵan alaqandaı jer qaldyrmadym. Ár bólmeni apta boıy túnimen tinttim. Biz mebelden bastadyq. Jáshik ataýlynyń bárin ashtyq, ol tájirıbeli polısıa agentine «qupıaly» jáshik degenniń bolmaıtynyn siz biletin bolarsyz dep oılaımyn. Mundaı tintý júrgizgen kezde tek keshe ǵana «qupıaly» jáshikti baıqamaı qalady. Munyń esh qıyndyǵy joq! Árbir búronyń ózine tán kólemi bolady — belgili bir aýmaqty alyp turady. Al bizdiń syzǵyshtarymyz asa dál. Biz kerek deseńiz, dúımniń bes júzden bir bóligindeı aıyrmashylyqty da ańǵaramyz. Búrodan keıin biz oryndyqtardy qolǵa aldyq. Otyratyn jerin uzyn bizben piskilep qaradyq — meniń ony qalaı qoldanatynymdy sizdiń ózińiz de kórdińiz ǵoı. Stoldardan biz tórt taǵanyn sýyryp aldyq.

— Nege?

— Keıde birdeńe tyqqysy kelgen adam sol tórt taǵandy nemese mebeldiń soǵan uqsas bir zatynyń ústińgi betin sypyryp alady, aıaǵyn úńgip, ózine kerek zatyn sol qýysqa tyǵady da taǵandy qaıtadan óz ornyna qaǵyp qoıa salady. Tósektiń aıaǵy men basynda solaı paıdalanady.

— Keýek jerdi jaı ǵana toqyldatyp baıqaýǵa bolmaı ma? — dep suradym men.

— Eger zatty jasyryp, úńgýdi maqtamen tas qyp tyǵyndap tastasa, ony baıqaý múmkin emes. Onyń ber jaǵynda biz bul tintýdi jymyn bildirmeı júrgizýge májbúr boldyq.

— Biraq ózińiz aıtqandaı qýys jasalýy múmkin, barlyq mebeldi birdeı buzyp... bárin birdeı bólshek-bólshek etip buza almas edińizder ǵoı. Muǵdary biltekishteı etip hatty shıyrshyqtap shıratyp alyp sol kúıinde ony, aıtalyq, oryndyqtyń arqalyq shabaǵyndaǵy qýysqa tyǵýǵa bolady. Sizder oryndyqtardyń bárin bólshektep qaramaǵan shyǵarsyzdar?

— Árıne, qaraǵanymyz joq, Bizdiń odan da jaqsy ádisimiz bar: biz jeke úıdegi barlyq oryndyqtardyń arqalyq shabaqtaryn, týrasyn aıtsaq, D.-niń búkil mebeliniń qıysqan jigin úlkeıtkish shynymen qarap, túgeldeı tekserip shyqtyq. Jaqyn shamada túsken daq ataýlynyń bárin birden baıqaǵan bolar edik. Burynǵydan qalǵan qurtaqandaı qıqymnyń ózi kádimgi almadan aıqyn kózge túser edi. Jelimge túsken syzat, bolmashy iz — bári kórinedi, onda da biz qupıa qýysty birden taýyp alamyz.

— Sizder aınany da — shyny men ramanyń qabysqan jerin, sondaı-aq tósek pen tósek oryndy da, kilemder men tereze perdelerin de teksergen bolarsyzdar dep oılaımyn?..

— Oǵan sóz bar ma? Biz mebeldi bitirgen soń, úıdiń ózin tekserýdi qolǵa aldyq. Onyń betin túgel sharshylarǵa bólip, arasynan bireýi qalyp qoımaýy úshin olardy nomerlep tastadyq. Sodan soń búkil úıdiń, sondaı-aq soǵan shektes jatqan eki úıdiń ózin tekserýdi qolǵa aldyq, qabyrǵalaryn da, taǵy da álgi aıtqan lýpamen bir dúımin qaldyrmaı muqıat tekserip shyqtyq.

— Kórshi eki úıdi deısiz be! — dedim men tańyrqap.— Azaptaryńyz az bolmaǵan eken onda!

— Aıtaryńyz bar ma! Áıtse de usynylǵan syılyq ta úlken ǵoı.

— Sizder aýlany tekserip shyqqan bolarsyzdar?

— Aýlaǵa kirpish tóselipti, olardy tekserý onsha qıyndyqqa túsken joq. Biz kirpishterdiń arasyna ósken múkti tekserip kórdik, olardyń esh jeri buzylmaǵanyna ábden kózimiz jetti.

— Sizder árıne, D.-niń qaǵazdary men onyń kitaphanasyndaǵy kitaptardyń arasyn da teksergen bolarsyzdar?

— Árıne. Biz barlyq paket pen býmany ashyp qaradyq. Biz árbir kitapty ashyp qana qoımaı, tipti bizdiń keıbir polıseılerimiz sıaqty jaı ǵana silkip qoımaı, onyń árbir paraǵyn aýdaryp qarap shyqtyq. Onyń syrtynda biz árbir muqabanyń qalyńdyǵyn muqıat ólshep, ony úlkeıtkish shynymen qaradyq. Eger olarda jaqyn shamada túsken daq bolsa, biz ony qalaı da baıqaǵan bolar edik. Kitap túpteýshiden jańadan alynǵan bes-alty tomdy biz baıypty túrde bizben suqqylap tekserdik.

— Tósektiń astyndaǵy edendi tekserdińiz be?

— Árıne, tekserdik. Biz árbir kilemdi sypyryp alyp, edendi parketti lýpamen qarap shyqtyq.

— Qabyrǵalardy japqan qaǵazdardy she?

— Ony da.

— Podvaldan qaradyńyzdar ma?

— Árıne, qaradyq.

— Olaı bolsa,— dedim men,— o basta sizderdiń jobalaryńyz qate bolǵan: sizder oılaǵandaı hattyń úıde tyǵylmaǵany.

— Sizdiń pikirińiz durys bolsa kerek,— dedi prefekt.

— Sonymen, Dúpen, maǵan ne iste dep keńes beresiz?

— Úıdi taǵy da muqıat tintip shyǵyńyz.

— Beker ábigershilik,— dep jaýap berdi G.— Hattyń onda joqtyǵyna men kámil senemin. Bul meniń aýamen dem alǵanymdaı, aıdaı aqıqat.

— Odan basqa sizge aıtar aqylym joq,— dedi Dúpen.

— Siz hattyń túr-túsi qandaı ekeni jóninde bárin bilip alǵan bolarsyz?

— Árıne, árıne!

Prefekt qaltasynan qoıyn dápterin sýyryp alyp, joǵalǵan dokýmenttiń jabyq kúıindegi túr-túsin, ásirese syrtqy túsi qandaı ekeni jóninde muqıat tizilgen maǵlumattardy táptishtep oqı jóneldi. Sodan keıin kóp uzamaı ol bizben qoshtasty da tunjyraǵan kúıi ketip qaldy.— Onyń munshalyqty unjyrǵasy túsken kezin men buryn-sońdy kórgen emespin.

Arada bir aıdaı ótken soń ol taǵy da keldi. Dúpen de, men de ótkende kelgendegideı birdeńelerdi istep otyrǵan bolatynbyz. Ol qaltasynan trýbkasyn alyp, usynylǵan jumbaq oryndyqqa jaıǵasyp otyrdy da kákir-shúkir birdeńelerdi aıta bastady. Aqyry meniń tózimim taýsyldy:

— Áıtse de G. káni aıtyńyzshy, álgi urlanǵan hattyń jaıy qalaı boldy? Siz shamasy mınıstrdi aldaı almaspyn degen qorytyndyǵa kelgen sıaqtysyz bilem osy?

— Onyńyz ras, qarǵys atsyn ony? Dúpenniń aqylyn alyp men ekinshi ret tintý júrgizdim, biraq, ózim oılaǵandaı, eńbegimiz zaıa ketti.

— Siz aıtqan álgi syılyǵy shynymen kóp pe? — dep surady Dúpen.

— Óte kóp... dál sıfryn aıtpaı-aq qoıaıyn, alaıda onyń jomart syılyq ekenine esh shúbá joq. Áıtse de bir nárseni aıtýyma bolady: hatty ákep bergen adamnyń qolyna men óz qaltamnan elý myń frankti tegin ustatqan bolar edim. Kún ótken saıyn onyń máni arǵa túsip otyr, jaqynda syılyqtyń mólsheri eki ese kóbeıtildi. Alaıda, ony úsh ese kóterse de meniń qolymnan munan basqa dáneńe kelmegen bolar edi.

— E,— dedi Dúpen trýbkasyn qushyrlana soryp,— meniń oıymsha... Siz G. múmkindigińizden áldeqaıda tómen áreket jasaǵan sıaqtysyz. Meniń oıymsha sizge áli de birdeńeler jasaý kerek qoı deımin?

— Qalaı, qalaısha deısiz?

— Aıtalyq pyh-pyh-pyh! ...Sizdiń pyh-pyh!.. bir mamannyń kómegine súıenýińizge bolmas pa edi, á? Pyh-pyh-pyh! Abertenı jónindegi aıtylatyn kúlkili jaıt esińizde me?

— Joq, Sizdiń Abertenıińiz de quryp ketsinshi!

— Iá-ıá, qurysa quryp-aq ketsin sol! Aldynan jarylqasyn! Alaıda, qalaı bolǵan kúnde de, birde álde qalaı sarań saýdager kók tıyn tólemeı Abertenıden dárigerlik keńes almaq bolypty. Sonymen ol syıly qaýymnyń ortasynda Abertenımen áńgimelesip otyryp, joramal oqıǵa retinde óziniń syrqatyn aıtyp beredi. «Aıtalyq,— deıdi sarań,— derttiń belgisi pálendeı-pálendeı delik, naýqasqa ne isteý kerektigi jóninde qandaı keńes bergen bolar edińiz, doktor?» «Ne isteý kerek? — Abertenı qaıtalap suraıdy,— dárigermen keńesý kerek, basqa ne deýge bolady?»

— Biraq,— dedi sál qysylyńqyrap qalǵan prefekt,— men aqyl-keńes alýǵa, onyń aqysyn tóleýge de tánti bolar edim. Bul iske kómektesken adamǵa men shynymen elý myń frank berýge ázirmin.

— Olaı bolsa,— dedi Dúpen jáshikti ashyp, ishinen chektiń kitapshasyna alyp jatyp,— álgi aıtqan somańyzǵa meniń atyma chek jaza qoıyńyz. Siz sonyń aıaǵyna qolyńyzdy qoıǵan kezde men sizge hatty ustatamyn.

Meniń esim shyǵyp ketti. Prefekt bolsa ústine jaıdyń oǵy túskendeı, otyrǵan jerinde sileıdi de qaldy. Bir sát ol eseńgirep qalǵandaı, qybyr etýge murshasy kelmedi — bar bolǵany aýzyn ashyp, meniń dosyma jaýtańdap qaraı berdi, beıne bir onyń kózi endi bolmaǵanda uıasynan shyǵyp ketetin tárizdi; sonan soń sál esin jınap aldy da, asyǵys túrde qalamdy alyp, chekti toltyra bastady, áıtse de bir-eki márte ańyryp, alysqa abyrjı kóz tikti. Alaıda qalaı bolǵanda da elý myń frank chek jazyldy, prefekt ony stoldyń arǵy basynda otyrǵan Dúpengshe usyndy. Ol bolsa chekti qolyna alyp, baıypty túrde oqyp shyqty da onyń óziniń ámıanyńa salyp qoıdy; sodan keıin búvordyń kiltin ashyp, ishinen bir hatty aldy da, prefektite usyndy. Álgi qurmetti chınovnık bolsa, qýanǵannan hatqa shap berdi, qoly qaltyrap ázer ashty da ár tusyn sholyp oqyp shyqty, sodan soń súrine-qabyna asyǵys esikke qaraı júgirdi, Dúpen chekti toltyrýdy ótingen sátten beri tis jaryp, til qatpaǵan kúıi ol bólmeden, odan úıden zyta jóneldi.

Prefekt ketken soń baryp qana meniń dosym mán-jaıdy eptep baıandaı bastady.

— Parıjdiń polısıasy,— dedi ol,— ózinshe, árıne, daryndy Onyń agentteri tabandy, tapqyr, aılaker, óz mindetterin minsiz atqarýǵa qajetti bilimderi de jetkilikti. Sondyqtan da G. ózderiniń D,-niń jeke menshik úıin tintkenderin bizge baıandap bergen sátte ózderi ustaǵan baǵytta olardyń shynynda da ister sharasy qalmaǵanyńa meniń kózim ábden jetken bolatyn.

— Ózderi ustaǵan baǵytta deısiń be? — dep qaıtalap suradym.

— Iá,— dedi Dúpen.— Olardyń qoldanǵan sharalary bul rette eń táýiri ǵana emes, sonymen birge minsiz júzege asyryldy. Eger hat joramaldaǵandaı jasyrylǵan bolsa, onda ony qalaı da taýyp alar edi.

Men máz bop kúldim, alaıda meniń dosym qaljyńdamaı, shynyn aıtyp otyrǵan tárizdi.

— Sonymen,— dep sózin sabaqtady ol,— qoldanylǵan sharalar oryndy bolatyn da jáne olar oıdaǵydaı júzege asyryldy. Olardyń bir ǵana kemshiligi — bul jaǵdaıǵa, bul kisige saı kelmeıtin. Tergeýdiń aıryqsha aılaly ádisteriniń belgili bir júıesi óziniń barlyq josparyn zorlap sáıkesteıtin prefektiniń naǵyz prokýstalyq lojasyna aınalǵan edi. Biraq ol aldynda turǵan mindetti birde tym tereń, birde tym ústirt túsinemin dep únemi qatelesedi de júredi; onan góri áldeqaıda júıeli oılaı alatyn oqýshylar da az bolmasa kerek. «Jup pen taq» degen oıynda aınymaı dóp basatyn qabiletine jurt qaıran qalatyn segiz jasar bir balany men jaqsy biletinmin. Bul ózi qarapaıym ǵana oıyn: oınaýshylardyń bireýi tasty ýystap alyp, judyryǵyn túıip turyp, ekinshisinen ýysyndaǵy tastardyń sany jup pa, álde taq pa dep suraıdy. Eger ekinshi oıynshy durys tapsa, onda ol álgi tastardy utyp alady, al eger jańsaq bolsa, onda utylady. Álgi men aıtyp otyrǵan bala óziniń mekteptes dostarynyń bárin utyp júrgen. Árıne, ol óziniń boljaýyn belgili bir prınsıpterge negizdeı otyryp jasaǵany sózsiz, biraq sonyń ózin ol qarsylastarynyń qas-qabaǵyna qaraı, solardyń aılakerlik shamasyn dál tarazylaı otyryp jasaıdy. Máselen, onyń áńgúdik qarsylasy judyryǵyn joǵary kóterip turyp, «Jup pa, álde taq pa?» dep suraıdy. Bizdiń álgi oqýshymyz «taq» deıdi de, sóıtedi de utylyp qalady. Alaıda kelesi kezekte ol utyp shyǵady, óıtkeni ol: «bul aqymaq ótkende tastardy jup qylyp aldy, endi ol eger tastardy taq qylyp alsa, qalaı da men aldaımyn dep sanaıdy». Sondyqtan «men taǵy bir ret «taq» dep aıtamyn» dep oılaıdy. Ol «taq» deıdi de utyp shyǵady. Odan góri sál aqyldyraq qarsylas bolsa, onda ol: «Bul bala meniń jańa «taq» degenimdi jadyńda túıip aldy, endi ol bastapqyda jup sańdy tastardy taq sandy etip aýystyrmaq bolady da, izinshe onyń ońaı ekenin túsinip, qolyndaǵy tastardyń sanyń sol qalpynda ózgerissiz qaldyrady. Sondyqtan men — «jup» deımin, dep oılaıdy. Ol: «jup» deıdi de, utyp ketedi. Joldastary «Baqytty bala» dep aıdar taqqan baldyrǵannyń logıkalyq oıynyń uzynyrǵaý jelisi, mine, osyndaı. Biraq ádilin aıtqanda, muny ne deýge bolady?

— Bar bolǵany,— dedim men,— óz bilgirligin qarsylasynyń bilgirligimen tolyq ulastyra bilý ǵana deýimiz kerek.

— Dál solaı,— dedi Dúpen.— Ózine únemi jeńis ákeletin osy tolyq ulasýdyń qalaı júzege asyrylatynyń suraǵanymda sol bala maǵan bylaısha jaýap berdi: «Myna balanyń qanshalyqty aqyldy nemese aqymaq, álde qaıyrymdy, álde qatygez ekenin, áıtpese onyń qazir ne oılap turǵanyń bilgim kelgen kezde, onyń bet pishinindegi qubylystyń bárin men de ózimniń betimde jasaı qoıamyn, sodan soń osy qubylysqa oraı boıymda qandaı sezim men oıdyń paıda bolatynyn baıqaımyn». Laroshfýkoda, Labrúıerde, Makınavellı men Kampanellada joq jalǵan tereńdiktiń bárin qurǵaqshadaı oqýshynyń osy jaýabynan tabýǵa bolady.

— Al talqylaýshynyń zıalylyǵy men onyń qarsylasynyń zıalylyǵyn shendestirý, ulastyrý,— dedim men,— eger men sizdi durys túsinbegen bolsam, sońǵysynyń zıalylyǵyn qaı turǵydan baǵalaǵanǵa baılanysty bolady ǵoı deımin osy.

— İs júzinde, dál osyǵan baılanysty,— dep jaýap berdi Dúpen,— al prefenkti men onyń sybaılastarynyń sátsizdikke jıi ushyraıtyn sebebi olar mundaı shendestikterdi izdestirmeıdi, óıtkeni óz qarsylastarynyń zıalylyǵyn jete baǵalamaıdy, týrasyn aıtqanda, múldem elemeıdi. Aıla jóninde oılasa, uǵymdaryna ǵana súıenedi, jasyrylǵan zatty izdegende de ózderi tyǵatyn jerden izdeıdi. Bul jaǵynan, bul da jón: óıtkeni olardyń aılasy da adamdardyń kópshiligine tán: áıtse de qylmysker tapqyrlaý bolyp, aılasy asyp ketken jaǵdaıda, ondaı qylmysker, árıne izdeýshini qalaıda sazǵa otyrǵyzyp ketedi. Alýshynyń aılasy ańdýshydan asyp túsken kezde árqashan solaı bolady da, al aıladan aıla asqan jaǵdaıda tipti jıi bolyp otyrady Polısıa tergeý júrgizgende árqashan belgili bir prınsıpten aınymaıdy. Eń baryp turǵanda, oqıǵanyń erekshe mańyzy bolǵanda nemese ádetten tys aıyryqsha syılyq belgilengen kezde ǵana olar praktıkalyq ádisteriniń sheńberin keńeıtýi yqtımal, biraq, sonyń ózinde álgi aıtylǵan prınsıpterinen áste aırylmaıdy. Máselen, osy D.-niń isinde sol prınsıptiń az da bolsa ózgergen jeri bar ma? Olar burǵylady, bizben suqqylady, tarsyldatyp qaqty. Zattyń betin úlkeıtkish shynymen qarap tekserdi, úıdiń qabyrǵalaryn túgel sharshylarǵa bólip, nomerlep tastady: munyń bári sol prınsıpti keń kólemde qoldaný emes pe — ádilin aıtsaq, uzaq jyldar boıǵy qyzmet babynda polısıa bastyǵynyń boıynda qalyptasqan adamnyń aıla-sharǵysy jónindegi birsypyra uǵymdarǵa negizdelgen birqatar prınsıpter emeı nemene? Barlyq adamdar hatty oryndyqtyń aıatyna burǵymen tesilgen tesikke bolmasa da, eń bolmaǵanda adamdy oryndyqtyń aıaǵyn burǵylap, sol tesikke hatty tyǵýǵa ıtermelegen oıǵa oraı kóp asa eske kele bermeıtin qupıa jerge tyǵýy óz ózinen túsinikti jáıt dep joramaldaǵanyn shynymen-aq kórmeı tursyz ba? Qupıa qýystyń ádetten tys ekenin, tek ádetten tys jaǵdaıǵa ǵana laıyq ekenin, ony tek aılaly adamdar ǵana oılap taba alatynyn siz shynymen kórmeı tursyz ba? Áıtse de áńgime jasyrylǵan zat jóninde bolǵan kezde, ony jasyrý ádisi — ádetten tys — aldyn-ala oılastyrylady, sondyqtan da ony árqashan anyqtaýǵa ábden bolady. Ondaı zatty tabý izdeýshilerdiń kóregendigine emes, tek qana olardyń uqyptylyǵyna, tabandylyǵy men tózimdiligine ǵana baılanysty bolady Buǵan deıin, áńgime osy bir mańyzdy nárse nemese (saıasatqa qatysy bar adamnyń kózqarasy boıynsha onyń bári bir) úlken syılyq jóninde bolǵan kezde joǵaryda aıtylǵan qasıetter árqashan tergeýdiń sátti aıaqtalýyn qamtamasyz etip otyrady. Eger urlanǵan hat prefekt izdegen jerge tyǵylǵan bolsa — bylaısha aıtqanda, onyń jasyrylý prınsıpi prefekt qoldanǵan prınsıpke saı kelgen bolsa,— onda ol qalaıda tabylǵan bolar edi degende meniń nendeı oımen aıtqanymdy endi siz túsingen bolarsyz deımin. Alaıda álgi pysyqsha tergeýshi «á» degennen adasty, bastapqy jańsaq basýynyń sebebi de mınıstr aqyn retinde tanymal bolǵandyqtan da — ol aqymaq bolsa kerek degen onyń josyqsyz jobasynda jatyr. Aqymaq ataýlynyń bári — aqyn,— eń bolmaǵanda prefektige solaı sıaqty bolyn kórinedi. Onyń bar kinásiniń ózi de osy jaǵyn eskermeı, aqyn ataýlynyń bári — aqymaq dep qortyndy jasaýynda bolyp tabylady.

— Biraq, áńgime shynynda da aqyn jóninde me? — dep suradym men.— Meniń bilýimde mınıstrdiń aǵasy bar, ekeýi de ádebıet áleminde birshama tanymal jandar. Alaıda, mınıstr, eger men qatelespesem, dıfferensıaldyq esep jóninde jazdy ǵoı deımin. Ol matematık, eshqandaı aqyn emes.

— Siz qatelesesiz. Men ony jaqsy bilem — ol ári aqyn, ári matematık. Aqyn jáne matematık bolǵandyqtan da onyń logıkalyq oı-pikiri de, qabileti de bolýǵa tıis, al ol tek qana matematıkalyq bolsa, onda logıkalyq turǵydan múldem olaı bilmegen bolar edi de, sondyqtan prefekt ony op-ońaı arbap alǵan bolar edi.

— Búkil álem qarsy shyǵatyn sizdiń bul pikirińizge men qaıran qalyp otyrmyn,— dedim men,— áıtse de siz ǵasyrlar boıy qalyptasqan uǵymdy joqqa shyǵarmassyz dep oılaımyn! Matematıkalyq logıka qashan da joǵary dárejeli logıka sanalyp keldi ǵoı.

— Keń taralǵan ıdeıa ataýlynyń bári,— dedi Dúpen, Shamfordyń sózin keltire otyryp,— jalpy jurtshylyq qabyldaǵan shart ataýlynyń bári naǵyz esýastyq, óıtkeni ony kópshilik adamdar moıyndaǵan. Siz súıenip otyrǵan, ony shyndyq retinde kórsetýge qansha umtylsa da sol qatelik kúıinde qalyp otyrǵan adasýshylyqtardyń jurtshylyq arasynda taralýy úshin matematıkter qoldan kelgenniń bárin jasady, oǵan esh daýym joq. Máselen, olar ózgeshe iste qoldanýǵa laıyq asqan erlikpen, dabyrlamaı ǵana algebraǵa «taldaý» termınin engizdi. Bul arada fransýzdar kináli, biraq eger termınniń áldeqandaı máni bolsa, eger sóz óziniń dáldiligimen qundy bolatyn bolsa, onda «ambetus» — «ambısıa», (aınala jyljý), «cheligio» — «din» (uqyptylyq) degen maǵynada qoldanylyp júrgen latyn sózderi sıaqty «taldaýdyń da» «algebraǵa» qatysy shamaly.

— Parıjdiń keıbir algebrashyldarymen shekisip qalatynymyzǵa meniń esh kúmánim joq,— dedim men,— áıtse de aıta berińiz.

— Abstraksıalyqtan basqasha qoldanylatyn logıka ataýlynyń ámbebaptyǵyna da, áserliligine de sondaı-aq onyń qundylyǵyna meniń kúmánim bar. Bylaısha aıtqanda, matematıkany zertteýden týatyn logıkaǵa daýym bar. Matematıka — forma men san jónindegi ǵylym, al matematıkalyq logıka — tek túr men sandy baqylaýǵa arnalǵan logıka ǵana. «Taza» algebra dep ataýlynyń óziniń aqıqattyǵy abstraksıaly nemese jalpylama aqıqat dep joramaldaýdyń ózi úlken qatelik bolyp tabylady. Bul qatelik battıyp kórinip tursa da ony jurttyń bári birdeı elemeıtinine meniń tek qaıran qalýyma týra keledi. Matematıkalyq aksıomalar — munyń ózi jalpylama aqıqattyń aksıomasy emes. Túr men sannyń qarym-qatynasy úshin oryndalar, máselen, moralyna qoldanylǵan kezde múldem jalǵan bolyp shyǵady. Mundaı jaǵdaıda bólshektiń qosyndysy bútinge teń degen uǵym kóbine kóp teris bolyn otyrady. Bul aksıoma hımıa úshin de saı kelmeıdi. Aıǵaqtardy qarastyrǵan kezde de onyń ózi teris bolyp shyǵady, óıtkeni árqaısysynyń ózindik máni bar eki syltaýdyń qosyla kelip, olardy jeke-jeke alǵandaǵy mánniń qosyndysyna teń bolýy mindetti emes. Túr men sannyń qarym-qatynasy sheńberdegi shyndyq kúıinde qalatyn matematıkalyq shyndyqtyń munan basqa da kóptegen formalary bar. Alaıda matematık boıyna sińgen daǵdysy boıynsha oılaǵan kezde ol beıne bir daýsyz ýnıversaldy sıpaty bar degen jeke pikirine súıinedi. Shynynda da jurt olardy solaı dep sanaýǵa úırengen. Braıant óziniń asqan oqymysty «Mıfologıasynda»: Biz dinsizderdiń ertegisine senbesek te, áıtse de olardy únemi, umytamyz da, shynynda ómirde bar birdeńedeı odan qorytyndy jasaımyz» dep jazǵanda osyndaı qateniń shyqqan tórkinin nusqaıdy. Solaı bola tursa da algebrıster, dinsizderdiń ózderi «dinsizderdiń ertegisine» shúbásiz senedi, olardan esterinen jańylǵandyqtan emes, qaıta adam túsinip bolmastaı aqyldarynan aljasqandyqtan qorytyndy jasaıdy. Qysqasyn aıtqanda, túbirdiń teńeýinen bóten, nárseni senip tapsyrýǵa bolatyn, beınebir H2+Rh árqashan da tolyq jáne daýsyz q-ǵa teń bolady degen zańǵa ishteı súısinbeıtin matematıkti men ázirge kezdestirgenim joq. Eger qalasańyz, tájirıbe, synaý retinde sol myrzalardyń bireýine, sizdiń oıyńyzsha, H2+Rh q-ra teń bola bermeıtin jaǵdaılarǵa kezdesetinin aıtyp kórińiz, biraq sonymen ózińizdiń ne aıtqyńyz keletinin túsindirińiz de, dereý odan aýlaǵyraq turýǵa tyrysyńyz, áıtpese bar ǵoı, onyń sizge judyryǵyn ala júgiretinine esh kúmán joq.

— Meniń aıtpaǵym,— dep Dúpen sózin sabaqtady, óıtkeni onyń sońǵy sózine men kúlgennen keıin baryp,— eger mınıstr tek matematık qana bolsa, onda prefekti myna chekti maǵan bermes te edi. Áıtse de men ony tek matematık qana emes, aqyn da ekenin biletinmin, sondyqtan da bolǵan oqıǵany onyń qabiletine qarap jáne onyń jaǵdaıynyń ereksheligin eskere otyryp. baǵaladym. Sondaı-aq men onyń saraıdaǵy isten tis qaqqan ári asqan aılaker alaıaq ekenin de biletinmin. Ondaı adam polısıanyń ádettegi ádisinen beıhabar bolýy múmkin emes dep oıladym men. Jalǵan tonaýshylardyń jol tosýy múmkin ekenin onyń joramaldamaýy da múmkin emes — al oqıǵa onyń bárin de aldyn-ala bilgendigin tanytty. Óz úıiniń qalaı da (jasyryn) qupıa túrde tintiletinin ol mindetti túrde bilýge tıis degen oıǵa keldim. Prefekt óz isiniń sátti bolǵandyǵynyń kepili dep sanaǵan onyń úıinde jıi túnemeýi maǵan ádeıi jasalǵan qýlyq bolyp kórindi: polısıa aqyr aıaǵynda G. jasaǵan qorytyndyǵa — hat onyń úıinde emes, basqa jerde bolýǵa tıis degen qorytyndyǵa kelýi úshin oǵan muqıat tintý júrgizýge múmkindik berdi. Polısıa agentteri jasyrylǵan zattardy izdegen kezde olardyń is-áreketteriniń negizgi tiregi bolyp tabylatyn prınsıpterine baılanysty oı júıesin jańa men sizge baıandap berdim — osy oıdyń barysy mınıstrdi de mindetti túrde men jasaǵan qorytyndyǵa ákep soqtyratynyn aıqyn sezdim. Bul ony qupıa qýys ataýlydan bas tartýǵa májbúr etedi. Óz úıiniń eń qupıa jáne qol jetpeıtin uńǵyl-shuńǵyly kóz aldynda ashyq turǵan shkaf sıaqty prefektiń qyraǵy kózinen, úshkir bizinen, burǵylary men úlkeıtkish shynysynan qupıasyn jasyra almaıtynyn túsinbeıtindeı ol esalań emes qoı dep oıladym men. Qysqasy, eger ony áýel bastan oryndy kórmese, ol qandaı da bir qarapaıym aıla qoldanýǵa májbúr bolýyn men jaqsy túsindim Bizdiń alǵashqy áńgimemiz kezinde men bul jumbaqtyń jaýaby aıqyn bolǵandyqtan da ony kóp ábigerge túsirip otyrǵan shyǵar degen pikir aıtqanymda, prefektiń qarqyldap kúlgeni múmkin áli esińizde shyǵar.

— Iá, esimde,— dedim men.— Onyń ishek-silesi qatqansha kúlgenin umytqanym joq. Men onyń ishegi túıilip qalar ma eken osy dep oılaǵanym da bar.

— Matematıkalyq álemde,— dep sózin sabaqtady Dúpen,— materıaldyq emes álemdegige uqsas dúnıeler de tolyp jatady. Sondyqtan da teńdeý men teńdeýlerdi áshekeıleý ásireleý úshin ǵana emes, onyń aıtaǵyn kúsheıtý úshin de paıdalanýǵa bolady degen máteldiń ózi shyndyqqa jaqyn. Máselen, ınersıa (ekpin) kúshiniń prınsıpti shamasy, fızıkada da, metafızıkada da birdeı bolsa kerek. Eger sonyń alǵashqysy úshin shaǵyn denege qaraǵanda, úlken deneni qozǵalysqa keltirý qıynyraq, odan paıda bolǵan ekpin (ınersıa) sáti sol qıyndyqqa tepe-teń (proporsıal) keletini durys bolsa, ekinshisi úshin de alyp tulǵaly adamdar óz qaltasyndaǵy kúshtirek, qorash adamdarǵa qaraǵanda tabandyraq jáne jemistirek bola tursa da, olar sol qozǵalysty áldeqaıda aýyr bastaıdy jáne alǵashqy sátte qysylyp, tolqıdy. Taǵy da; kóshedegi qandaı jarnamalardyń kóbirek kózge túsip, kóńil aýdaratynyn baıqaǵanyńyz bar ma?

— Bul jóninde eshqashan oılaǵan emespin,— dedim.

— Geografıalyq qarǵanyń kómegimen salondarda oınalatyn bir oıyn bar,— dep sózin jalǵastyrdy Dúpen,— oınaýshynyń bireýi ekinshisinen qarǵa betinde japyrlaǵan jazýlardan ishinen ózi oısha jasyrǵan sózdi qalanyń, ózenniń memlekettiń nemese ımperıanyń atyn tabýdy usynady. Ádette tájirıbesi joq adam qarsylasyn shatastyrý úshin meılinshe usaq árippen jazylǵan ataýlardy jasyrsa, tis qaqqan oıynshy búkil qarǵa betin alyp jatqan jáne eń iri árippen jazylǵan ataýlardy tańdap alady. Kóz aldynda badyraıyp turǵandyqtan da ondaı ataýlar álgi úlken jarnamalar sıaqty kóbine adamnyń kóńilin aýdara bermeıdi, qaǵa beriste qalady. Bizdiń janarymyzdyń bul fızıkalyq ereksheligi taıǵa tańba basqandaı aıqyn da anyq oı-pikirden at tonyn ala qashatyn adamdardyń keshsheligimen saıma-saı keledi. Biraq, bul erekshelik bizdiń prefektiniń túsiniginen ne sál bıik, ne sál tómen bolsa kerek. Basqa bireýler kórmesin dep mınıstr sol hatty jurttyń kóz aldynda qoıýy múmkin-aý degen oı áste onyń basyna kelgen emes D.-niń keremet tapqyrlyǵy men aılakerligi týraly oılanǵan saıyn, sol dokýmenttiń qol astynda, ońaı jerde bolýy qajettiligi, áıtpese onyń quny bolmaı qalatyndyǵy jóninde, hattyń prefekti prefekti izdeý kerek-aý degen jerden múldem basqa tusqa jasyrylýy jóninde oılaǵan saıyn mınıstrdiń hatty jasyrý úshin meılinshe logıkalyq jáne danyshpandyq aıla jasap, ony múlde tyqpaı ashyq jerge qoıǵanyna meniń kózim ábden jete bastady.

Osyndaı oıǵa kelgen soń men bir kúni tańerteń jasyl áınekti kózildirikti murnyma qondyryp aldym da, serýendep júrgen kezde D-niń úıine soqtym. Kelsem, úıinde eken. Ádettegishe ol bárinen áldeqashan mezi bolǵan jandaı ánsheıin esinep, zerikken syńaı tanytty. Dúnıede ondaı pysyqaı adamdy tabý qıyn — biraq ol jat kózden tys kezde ǵana sondaı bolady.

Onan qalyspaý úshin men de kózimniń nasharlaı bastaǵanyna shaǵym jasadym, qońyr kózildirik kıýge májbúr ekenime muńaıa otyryp, syrt kózge tek áńgimelesken kisige qaraǵandaı bolyp kóringenmen, shynynda kózildiriktiń kómegimen bólme ishin asyqpaı túgel sholyp shyqtym.

Ásirese janynda úı ıesi otyrǵan úlken jazý stolynyń ústine aıyryqsha zer sala qaradym. Sol stol ústinde ártúrli qaǵazdar, hattar, eki-úsh mýzyka aspaptary men birneshe kitap qalaı bolsa solaı qobyrap jatyr eken. Alaıda qansha muqıat qarasam da, stoldan kóńilge kúdik salar eshteńe taba almadym.

Bólme ishin sharlaǵan meniń kózim aqyry sonaý pesh tekshesiniń orta tusyndaǵy ushynda qurtaqandaı mys túımesi bar kóneleý kógildir lentaǵa ilýli turǵan málimhattarǵa arnalǵan oıýly qatyrma qaǵaz dorbaǵa tústi. Dorbanyń biriniń ústine biri ornalasqan úsh qaltasy bar eken, solarda bes-alty málimhattyń, odan bóten taǵy bir hattyń sheti shyǵyp tur. Onyń ózi kir-kir, ýmajdalǵan, quddy kóńil bólýge turmaıtyn nársedeı jyrtyp tastaǵysy kelip, ortasynan qaq aıyrǵanda, biraq sol oıynan áldeqaıda aınyǵandaı D. degen belgisi bar úlken qara mór birden kózge túsedi. Adresi: D-ge, mınıstrge, óz qolyna tapsyrylsyn» degen usaq árippen áıel qolynan jazylypty. Ol qalaı bolsa solaı, tipti nemquraıly ǵana dorbanyń ústińgi jaǵyna qystyryla salynǵan.

Hatty kórgen boıda izdegen zatym aldymda turǵanyn birden bile qoıdym. Iá, ol prefekti bizge tápteshtep turyp baıandap bergen jaǵdaıǵa meılinshe saı kelmeıtin edi. Mundaǵy qara boıaýmen basylǵan mórdiń D. degen árpi bar da al ondaǵynyń gersog áýletiniń gerbi kishkentaı qyzyl S.— degen árpi bar bolatyn-dy. Munyń áıeldiń qolymen mınıstrge joldaǵan adresi bar da, anada áıgili korólder áýletine jaǵatyn áıel esimi battıyp batyl qolmen jazylǵan. Ekeýiniń kólemi ǵana birdeı. Alaıda, ekinshi jaǵynan, ádettegiden tys osy keremet erekshelikteri, D.-niń súıekshe sińgen uqyptylyqpen múlde úılespeıtin, kóp ustalyp, saýystanyp qalýy, qaǵazynyń jyrtylýy, kórgen adamnyń bárin kóz aldyndaǵy dokýmenttiń máni joq degen uǵymǵa ashyqtan-ashyq ıtermeleıtindeı sıpaty — munyń bári, onyń kelip-ketkenderdiń báriniń kózine birden shalynatyn aıryqsha ashyq jerge qoıylýyna qosylyp, men jasaǵan qorytyndyǵa saı keletin, munyń bári, qaıtalap aıtamyn, seziktenbeı kelgen adamnyń kóńilinde qalaı da sekem týǵyzbaı qalýy áste múmkin emes edi.

Men qalaı da uzaǵyraq otyrýǵa tyrystym, ózime burynnan belgili D.-niń qushyrlanyp, qulshynyp túse qalatyn aıtys taqyrybyn óristete otyryp, men hatty kóńilimnen bir sát shyǵarǵanym joq. Ony anyqtap turyp qaradym, syrtqy túr-túsin, qaltada qalaı turǵanyn, muqıat jadyma túıip aldym, aqyr aıaǵynda eger ol meniń qolyma túskendeı bolsa, kóńilimdegi kúdikterdi taratatyn usaq-túıekterdi baıqap qoıdym. Hattyń jıegin zertteı kele men onyń ádettegideı tegis emes ekenin ańǵardym. Jıegi qatty qaıyrylyp, syndyrylǵan sıaqty, munyń ózi buryn búktelip, sıa sorǵyshpen bastyrylǵan qalyń qaǵazdy, sol qaırylǵan izimen teris qaraı taǵy búktelgenin kórsetedi. Sony kórgen soń meniń endi esh kúdigim qalmady. Pesh túbindegi tekshede ilýli turǵan dorbaǵa hattyń bıalaı sıaqty aınaldyrylyp búktelgeni, sodan soń baryp oǵan jańa adres jazylyp, jańa mór basylǵany maǵan aıdaı aıan boldy. Sonda baryp men mınıstrmen qoshtasyp, stol ústinde altyn (shaqshamdy) temeki saýytymdy ádeıi «umyt» qaldyryp, úıge qaıttym.

Erteńine tańerteń men temeki saýytyma qaıtyp bardym, sonda keshegi úzilgen áńgimeni qaıta sabaqtadyq. Biz áńgimelesip otyrǵan kezde mınıstrdiń terezesiniń aldynan tapanshadan, qatty atylǵan myltyq daýsy shyqty da, sonyń izinshe topyrlaǵan jurttyń úreıli aıqaı-shýy estildi. D. ushyp turyp terezeni ashyp jiberdi de syrtqa qarady. Men bolsam dorbaǵa jaqyndap baryp, hatty sýyryp aldym da, qaltama tyǵa qoıdym. Onyń ornyna nannyń jumsaǵynan istelgen mórge D.-niń monogrammasyn op-ońaı túsirip, úıde muqıat jasalǵan hattyń dál kóshirmesin (ıaǵnı syrtqy túsin) qoıa saldym.

Kóshedegi dúrbeleń qolyna múshket ustaǵan esalań bireýdiń esýastyǵynyń álegi eken. Ol topyrlaǵan áıelder men balalarǵa qarap múshketten oq atypty. Áıtse de múshkettiń ishinde qur dáriden basqa túk joq eken, álde esýas, álde maskúnem bireý bolar dep ony jurt bosatyp jiberipti. Álgi adam aýladan ketken kezde men de hatty qolyma túsirip alyp, qasyna barǵanymda D.-da tereze janynan keıin shegindi. Kóp keshikpeı men qoshtasyp ketip qaldym. Esýasqa uqsaǵan álgi adamdy jaldaǵan da men edim.

— Áıtse de hattyń ornyna kóshirmesin qoıýdyń qajeti ne edi? — dep suradym men,— alǵashqy barǵan saparyńyzda-aq ony D-niń kózinshe julyp alyp kete berýińizge bolmas pa edi?

— D— batyl da, tapqyr adam,— dedi Dúpen.— Onyń ústine qyzmetshileri de adal jandar. Eger siz aıtyp otyrǵandaı, kózsizdik jasaǵan bolsam, men onda mınıstrdiń jekemenshik úıinen tiri shyqpaǵan bolar edim. Meıirimdi parıjdikter men týraly budan bylaı eshteńe de estimegen bolar edi. Alaıda meni tejegen bul ǵana emes. Meniń saıası kózqarasymdy ózińiz de bilesiz. Bul arada men hatty urlatqan áıel jaǵynda boldym. Bir jarym jyl boıy oǵan óktemdigin júrgizip kelgen bolatyn. Al endi qazir ol ózi sol áıeldiń toryna túsip otyr — óıtkeni, hattyń qolynan shyǵyp ketkeninen beıhabar bolǵandyqtan da ol óziniń talabyn kúsheıte túsedi. Sóıtip, ol óziniń saıası karerin qalaı da apatqa dýshar etedi. Onyń ber jaǵynda ol tez quldyrap qana qoımaıdy, masqara bolady. Jurt Avornnyń eńisine túsý jeńil dese de áıtse de áńgime samǵaý men quldyraý jaıynda bolǵan kezde, Qaǵalanıdiń án jónindegi aıtqanyndaı, eńiske túsýge Qaraǵanda joǵary órleý áldeqaıda jeńil. Bul rette men eshkimge de eskerýshilik — eń bolmaǵanda quldyraý peshenesine jazylǵandarǵa eshqandaı aıaýshylyq jasamaımyn. Óıtkeni ol — áıgili, baryp turǵan sumyraı, daryndy, biraq prınsıpsiz adam. Áıtse de prefekt «uly mártebeli bir kisi» dep ataǵan adamnan bolmaıdy degen qatal jaýap alyp, málimhattar dorbasyna men salyp ketken hatty ashyp oqyǵan kezde onyń ne dep oılaıtynyń bilýge qushtar ekenimdi moıyndaýǵa tıispin.

— Onyńyz qalaı? Siz oǵan birdeńe salyp ketip pe edińiz?

— Iá, men hattyń ishin aq kúıinde qaldyrýdy orynsyz kórdim — árıne, al onyń namysyn qorlaý bolar edi. Sonaý erte kezde Venada D. maǵan bir jamandyq jasaǵany bar-dy, sonda oǵan — eshqandaı ashý-yzasyz muny eshqashan umytpaımyn degenim bar edi. Sol sebepten de ózinen aılasyn asyrǵan kim ekenin bilgisi keletinin eskere otyryp, onyń qolyna jumbaqtyń sheshýin tabýǵa kómektesetin kiltti ustatqan jón bolar dep oıladym. Oǵan meniń qolym tanymal, sondyqtan men aq qaǵazdyń ortasyna:

..Zulymdyq jospar bul tektes,

Bolmasa da Atreıge laıyqsyz,

Laıyqty Fıestke,— dep jaza saldym.

Siz ony Krebııonnyń «Atreıinen» tabýyńyzǵa ábden bolady.

---