InfoHub Logo

1917 jylǵy orys revolúsıalary tarıhyna qatysty, ásirese Qazan revolúsıasyna qatysty Otandyq jáne Sheteldik tarıhnamada mynandaı tarıhı baǵyttar men mektepter  – keńestik, emıgranttyq, batystyq, qazirgi Reseılik jáne Otandyq – qalyptasqan. Revolúsıanyń alǵashqy tarıhshylary onyń tikeleı qatysýshylary boldy. Sondyqtan olardyń kózqarastaryna aıryqsha sýbektevızm tán boldy. Olardyń kózqarastarynyń negizinde ǵylymı ádis-tásilderden góri, dúnıetanymdyq ustanymdar ústem boldy.  Lenın 70 jyl boıy Keńestik tarıhı oıdy aıqyndaǵan kózqarastardyń negizin qalady. Ol boıynsha:

- 1917 jylǵy Aqpan revolúsıasy býrjýazıalyq sıpatta boldy;
- 1917 jylǵy Qazan revolúsıasy sosıalısik sıpatta boldy;
- Revolúsıa qarsańyndaǵy Reseıdiń ekonomıkalyq damýynyń jetkilikti pisip jetilmegendigi alǵa tartyldy;
- Ekonomıkadaǵy saıasattyń basym róli (belsendi qondyrma).

HH ǵasyrdyń 20 jyldary taqyrypqa qatysty alǵashqy Keńestik tarıhı zertteýler paıda boldy. Keńestik tuńǵysh marksısik tarıhshy M.Pokrovskıı Reseıdiń ekonomıkalyq damýy men proletarıattyń avangardtyq rólin asyra baǵalap, Qazan revolúsıasynyń zańdylyǵy sıpatyn ornyqtyrýǵa tyrysty. 20 jyldardaǵy Keńes ómiri baspasózdiń erkindigi men qatań senzýranyń joqtyǵymen erekshelenetin. Oǵan dálel aragidik merzimdik basylymdarda aqgvardıashylardyń da estelikteri jarıalanyp turdy. 20-shy jyldardyń sońynda Stalınnyń jeke basyna tabynýshylyq bastaldy, al 30-shy jyldardyń ón boıynda aıqyn formasıalyq tujyrymdama doktrınalar iske asty. Tarıh – ǵylym bolýdan qalyp, ıdeologıaǵa aınaldy. Onyń negizgi qaǵıdasy: HİH-HH ǵasyrlardyń sheginde kapıtalızm óziniń sońǵy satysy ımperealızmge  ótip, sosıolıstik revolúsıa úshin alǵysharttar jasady. Al, Aqpan revolúsıasy ótkinshi býrjýazıalyq revolúsıa ǵana boldy. Sóıtip, kapıtalızm progrestiń kedergisine aınaldy. Bul doktrınalardyń negizgi qaǵıdalary VKP(b)-nyń HH sezdine deıin saqtalynyp, «VKP(b) tarıhy. Qysqasha kýrsynda» kórsetildi. 

Joǵaryda aıtqandaı, lıberal tarıhshylar Aqpan revolúsıasyn Nıkolaı İİ men onyń tóńiregindegilerdiń saıası taıazdyǵynan týyndaǵan tarıhı kezdeısoqtyq dep eseptedi. P.N. Mılúkovtyń pikirinshe [1] «revolúsıa sózsiz bolmaı qoımaıtyn nárse emes edi: eger kelisimge kelýge dármensiz patsha isti búldirmegende «progresıvtik blok» usynǵan reformısik álternatıv ony boldyrmaıtyn edi». Lıberaldyq ıntellıgensıany  revolúsıanyń basty qozǵaýshy kúshi dep eseptegen Mılúkov: onyń saıası kúıreýi sebebin bólshevıkterdiń halyq buqarasyn olarǵa qarsy aıdap salýymen túsindirdi.  Al, kóptegen tarıhshylar onyń ishinde N.A.Berdáev,[2] L.P.Karsavın [3] orys revolúsıalaryn zańdy jáne ádil dep eseptedi.

Shetel tarıhshylary, orys revolúsıalary tarıhyn zertteýdiń úsh kezeńin bólip kórsetedi. Olardyń pikirinshe, birinshi kezeńi ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldarynan bastalyp, 60-shy jyldarǵa deıingi aralyqty qamtıdy. Olar negizinen Keńestik zertteýshilerdiń eńbekterine qarsy jazylǵan shetel avtorlarynyń kitaptary men maqalalary boldy. Basqasha bolýy múmkin emes edi. Sebebi taqyrypqa qatysty negizgi derekter olar úshin qoljetimdi emes edi. Batys tarıhshylarynyń tujyrymdamalaryna áser etken ekinshi sebep saıası konúktýrada jatty. Sebebi, Keńestik elmen batys elderiniń arasyndaǵy qarym-qatynastar óte kúrdeli boldy. Antıkeńestik kóńil-kúı olardyń tujyrymdaryna jáne zertteý baǵyttaryna áser etti. Keńes tarıhshylary orys revolúsıalarynyń basynda sosıolıstik jáne bólshevıktik partıalar turdy dep eseptese, batys tarıhshylary revolúsıalardyń radıkaldy-terrorıstik mánine kóńil bóldi. Batys tarıhshylary sondyqtanda orys revolúsıalaryna dushpandyqpen qarady. AQSH tarıhshysy Bernshtamnyń aıtýynsha, «1917 jyldan bastap Reseı jerinde eshqandaı ulttyq emes, búkil halyqqa dushpandyqpen qaraǵan okýpasıalyq rejım, totolıtarlyq memleket ornady». Ol bólshevızmdi «adamdardyń ómir súrgen ýaqytynan bergi, eń qıratýshy kúsh» [4]  - dep eseptedi.

Tegi orys, amerıkandyq S.P.Melgýnov Qazan revolúsıasyn «bólshevıkterdiń ókimet bıligin jaýlap alýy, tóńkeris» dep ataıdy. Óziniń «Zolotoı nemeskıı klúch bólshevıkov» degen kitabynda ol bólshevıkterdi «Germanıanyń jansyzdary» dep eseptedi. Degenmen, HH ǵasyrdyń basyndaǵy orys revolúsıalaryna oń baǵa bergen sheteldik tarıhshylar men pýblısısterde boldy. Aıtalyq, Djon Rıd «Dúnıeni silkindirgen on kún» atty eńbeginde «Bólshevızm týraly keıbireýlerdiń ne oılasa da bir nárse sózsiz, orys revolúsıasy adamzat tarıhyndaǵy asa mańyzdy oqıǵalardyń biri, al bólshevıkterdiń órleýi – álemdik mánge ıe qubylys. Tarıhshylardyń Parıj komýnasy týraly kishigirim málimetterdi izdegeni sıaqty olarda 1917 jyly qarasha da Petrogradta qandaı oqıǵanyń bolǵanyn bilgisi keledi, halyq bul ýaqytta qandaı rýhtyń qushaǵynda boldy,onyń kósemderi kimder boldy, olar ne aıtty, ne istedi. Osy kitapty jazyp jatqan kezde men osy týraly oıladym» [5] - dep jazdy. HH ǵasyrdyń 60-shy jyldarynda Aqpan jáne Qazan revolúsıalary tarıhnamasynyń ekinshi kezeńi bastaldy. Batys tarıhshylary revolúsıalardyń obektıvti áleýmettik ekonomıkalyq alǵysharttaryn zertteýge kúshterin jumyldyrdy. Bul kezeńdegi zertteýlerdiń úlgisi retinde Indıan ýnıversıtetiniń (AQSH) profesory, tarıhshy polıtolog A.Rabınovıchtiń «Bólshevıkterdiń bılikke kelýi. 1917 jylǵy Petrogradtaǵy revolúsıa» atty kitabyn aıtýǵa bolady. Orys revolúsıalary problemalaryn zertteýdiń batys tarıhnamasyndaǵy úshinshi kezeńi 1980 jyldardyń ortasynda KSRO-da bastalǵan áleýmettik ekonomıkalyq ómirdi qaıta qurý jyldaryna sáıkes keledi. Batys tarıhnamasyndaǵy tarıh ǵylymynyń ádisnamasy men ádisteri únemi kúrdelenip otyrdy, jańa baǵyttar men taqyryptar paıda boldy, áleýmettik ekonomıkalyq taqyryptarǵa qaraǵanda taldaý jumystary buqara men jekelengen áleýmettik toptardyń psıhologıasyn zertteýge, ıdeıalardyń damýyna ulasty. Bul kezeńdegi úlken eńbekterdiń biri R Paıpstyń «Orys revolúsıasy» atty eńbegi bolyp tabylady.

Táýelsizdik jyldarynda taqyrybymyzǵa qatysty kóptegen ádebıetter jaryq kórdi. Qazirgi zamanǵy Reseı tarıhshylarynyń ishinen taqyrybymyzǵa qatysty V.Z.Drobıjev, L.A.Golkın, G.Z.Ioffe, E.N.Býrdjalov, Iý.I.Korablev, P.V.Volobýev, V.I.Starsev, D.Volkogonov, R. Medvedev, D.Chýrakov, V.Shýlgın, Iý.Jýkov, E.Gorodesskıı [6,7,8,9] jáne t.b. ataýǵa bolady. Aıta ketetin jaıt qazirgi Reseı tarıhshylarynyń budan 100 jyl burynǵy oqıǵalarǵa degen kózqarastary óte alýandyǵymen erekshelenedi. Reseı tarıhshylarynyń bir bóligi qazirgi tańda V.I.Lenın bastaǵan 1917 jylǵy Qazan revolúsıasyn aqtaýǵa tyrysýda. Olardyń oıynsha, bólshevıkter Reseıdi birjolata ydyraýdan aman alyp qalǵan patrıottar retinde kórinedi. Tarıhshylardyń ekinshi bóligi orystyń sońǵy patshasy Nıkolaı İİ-ni taqtan taıdyrýǵa kóndirgen orys lıberaldaryn ótkir synǵa alady. Úshinshi bir tarıhshylar maıdandardaǵy orys armıasyn ydyratqan qolbasshy general D.Kornılovty ótkir synǵa alady. Qalaı bolǵan kúnde de áli kúnge deıin «1917 jylǵy revolúsıalar» taqyrybyndaǵy pikirtalastar qazirgi Reseı qoǵamdyq pikirinde odan ári jalǵasyn tabýda.

Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda taqyrypqa qatysty derekterdiń aıasy keńeıe tústi. Olardyń ishinde M. Shoqaı [10], Safarov G.  muralarynyń orny zor [11]. Taqyrypqa qatysty ózderiniń aikirlerin Qazaqstan tarıhshylary da bildire bastady. 1992 jyly – 1917 jylǵy Qazaqstanda jaryq kórgen basylymdar jınaǵynyń shyǵarylýy mańyzdy boldy [12]. Belgili ǵalym K.Nurpeıis  Alash hám Alashorda qozǵalysyna jańa turǵydan keldi. Muhtar Qul – Muhammedtiń Alash qaıratkerleri saıası-quqyqtyq kózqarastarynyń evolúsıasyn zertteýi súbeli úles boldy. J. Nurmaǵanbetqyzynyń Qazaqstandaǵy Ýaqytsha úkimettiń komısarlarynyń qyzmetine arnalǵan zertteýiniń bizdiń taqyrybymyzǵa tikeleı qatysy bar [13]. Aıman Selkebaevanyń Qazaqstanda qurylǵan qoǵamdyq uıymdardyń qyzmetine qatysty zertteýleri de osy arnadan kórinedi [14]. Ásirese Gúljaýhar Kókebaevanyń Ýaqytsha úkimet jáne bólshevızm taqyrybyndaǵy zertteýi revolúsıa jyldaryndaǵy ortalyqtaǵy ahýaldy jaqsy beredi [15].

Sońǵy jyldarda jaryq kórgen eńbekterdiń ishinen taqyrybymyzǵa qatysty belgili tarıhshy fılosof D.Kishibekovtiń eńbekterin ataýǵa bolar edi. Avtor HH ǵasyrdyń basyndaǵy Qazan tóńkerisine qatysty pikirin neǵurlym obektıvti túrde berýge tyrysady. Onyń oıynsha, «... Keńes eli damyp kele jatqan elderge ónege bolsyn dep Azıa, Afrıka, Amerıka elderine járdem kórsetý kádesi bastaldy. Ol járdemdi kapıtalısik elder kúreskerleri de alyp jatty. Esepsiz shashylý Keńes eliniń tıtyǵyna jetti»[16]. Sondaı-aq ǵalym sosıalısik damýdyń Qytaılyq jáne Keńestik joldary men tájirıbelerin saraptaı kele, Keńes eli basshylarynyń ıntellektýaldyq dármensizdigine nazar aýdarady. 

Qorytyndylaı kelgende, 1917 jylǵy orys revolúsıalary jáne onyń qazaq halqynyń tarıhı taǵdyryndaǵy orny budan keıin de arnaıy zertteý obektisi bolýy tıis.

Paıdalynylǵan ádebıetter tizimi.

1. Bernshtam M. Pochemý pobedılı bólshevıkı //Molodaıa gvardıa. – 1992. –№ 5–6. – S. 192–196.
2. Býldakov V.P. Krızısy v Rossıı: Pýtı pereosmyslenıa. Moskva, 2007.
3. Býldakov V. P. Oktábrskaıa revolúsıa: sovremennaıa sýdba staryh mıfov. Sbornık «Oktábr 1917: vyzovy dlá XXI veka», Moskva, 2008g.
4. Denıkın A.I. Ocherkı rýsskoı smýty.  Elektronnaıa bıblıoteka «ModernLib.ru» (http://modernlib.ru).
5. Zemsov B.N. Istorıografıa revolúsıı 1917 goda. Mejdýnarodnyı ıstorıcheskıı jýrnal. №2. 1999 g. Mıns I.I. «Istorıa Velıkogo Oktábrá» [1] (tt. 1—3, M: 1967—1973; 2-e ızd. 1977—1980).
6. Dmıtrıı Chýrakov. Ýrokı ı znachenıe 1917 goda.//Lıteratýrnaıa gazeta 18-24 ıanvará 2017 №1-2 (6582).
7. Vladımır Shýlgın. Nakazanıe, blago ılı kaprız ıstorıı?// Lıteratýrnaıa gazeta 18-24 ıanvará 2017 №1-2 (6582).
8. Iý.Jýkov. Sosıalızm býdet.Novyı. Nekotorye ıtogı dıskýssıı o znachenıı sobytıı 1917 goda.// Lıteratýrnaıa gazeta 20-26 dekabrá  2017 №50 (6625).
9. Volkogonov D.A Trıýmf ı padenıe Stalına . 1989 g. Knıgý pervýıý sm.v. «Roman-gazete» No 19-20 za 1990 g.
10. Shoqaı M. Túrkistannyń qıly taǵdyry / qurast. B. Serikbaıuly, Qoshym-Noǵaı. – Almaty, 1992. – 184 b.
11. Safarov G. Kolonıalnaıa revolúsıa: opyt Týrkestana // Alash Orda: Kratkıı ıstorıcheskıı ocherk o nasıanalno-býrjýaznom dvıjenıı v Kazahstane perıoda 1917-1919gg. – Almaty: Jalyn, 1996.-272 s.
12. Qońyratbaev O.T.Rysqulovtyń qoǵamdyq-saıası jáne memlekettik qyzmeti (1916-1924jj): Túrkistan kezeńi: tarıh ǵyl. Kand....dıs.. – Almaty, 1997.-227 b.
13. Nurmaǵanbetqyzy J. Qazaqstandaǵy Ýaqytsha úkimettiń komısarlarynyń qyzmeti: tarıh ǵyl.kand....dıs.-Almaty, 2000.-124b
14. Aıman Selkebaeva. Qazaqstanda qurylǵan qoǵamdyq uıymdar.//Qazaq tarıhy  №6 (145)2016j. - 29-30b
15. Gúljaýhar Kókebaeva. Ýaqytsha úkimet jáne bólshevızm//Egemen Qazaqstan 7 naýryz, 2017 jyl.
16. D. Kishibekov. Qazan tóńkerisi jáne Keńes odaǵy//Egemen Qazaqstan 7 qarasha, 2017 j

Qorqyt ata atyndaǵy QyzMÝ-dyń 2-kýrs magıstranty: Aıakóz Nıazbek

---