InfoHub Logo

— Áli, jaman qurǵyr-aý, osy sen bar emes pe eń, anada aıttym ǵoı, tapa-tal túste Juban atam aıan berdi dep? Sonda jaryqtyq úlken moldanyń ózi, saǵan ótirik, maǵan shyn, osy Turekeńnen qalǵan qurymnyń syrtynda «mildárt, mildárt» dep tur eken. E-e, janymda sen de boldyń, ımandaı shynym, o jaryqtyq urpaǵyn jelep-jebep júredi, sonda bar ma, áli mildárt un beremiz bıyl dedim. Aıtqanym keldi me, joq pa? Qane, deshi biriń?!

Keri baılaǵan aq kásińkesiniń shet-shetinen sol tústes shashy berekesiz, býdyraı tógiledi, álsin-álsin eki ezýin súrtip tastaıdy, jas shamasy alpysty alqymdaǵan ysqaıaq qara sur adam áńgimeni kóıitip otyr.

— Baıaǵyda saǵan aıtyp pa em, jaman qurǵyr, sen bylaı shalym bar dep shalyqtamaı jóndep tyńda, kimnen artyqsyń sen, Turekeńderdiń qasynda kisi me onyń, álgi soǵys biterden, ımandaı shynym, bir aıdaı buryn keshtiǵurym aýla syrtyna shyǵyp edim, Juban atam «tynyshtyq, tynyshtyq, tynyshtyq» dep úsh qaıtalady. Jaryqtyǵymnyń sondaǵy daýysy áli qulaǵymda. Atam biledi. Myna jaman qurǵyrǵa sonda-aq aıtqanmyn. Deshi, qane, ótirik deshi! İmm, arýaq ta tańdap qonady, shyraq, ol saǵan oıynshyq emes. İsh dáretin almaıtyn sepelekterge qonsa kórmeı me? Sol atam jaryqtyq qabaǵyn bir qaqqanda arǵy bettegi aq otaýdy, kese-sháınegin saldy-ratpastan bergi betke kóshire salady eken. Olar qaıda-aa. Myna bizder qazir bile qoıamyz. Mıslenkı, burnaýgúngi jaýyndy men aldyńǵy kúni bildim. Sen kórip eń ǵoı sonda tezek jaýyp atqanymdy? Qane, deshi? — Kempir sózdi aǵytyp-aǵytyp ap, «qane, deshi, deshi» dep, árkimge tap-tap beredi. Aýyq-aýyq «apa, sháıińiz sýyp qaldy» sekildi sypaıy eskertýden bóten eshqaısysy eshteńe qospaıdy. Bir kelinshek aýyzyn basyp, irgesine burylǵan, janyndaǵysy tyıyp tastady:

— Kúlme, kúıik qaqqan kisi.

Qazir Málıkeniń ánshiligin jurt túgel umyt etken; kórip keldik, arýaq jaıyndaǵy alasapyran áńgimelerine beıtanys jurttyń bári kúledi, al ol keshte talaı qabyrǵany qaıystyryp edi.

İ

Án birtindep, utylaı kóterilip baryp-baryp kilt úzildi, jylan arbaǵan boztorǵaıdaı shyrqaý bıikten bir-aq qulady. Arǵy shyńy tym asqaq, ári uzaq, áıgili «Kókjardyń» rasynda jardan jyǵylǵandaı sonsha ilez, ıinsiz bitýi tyńdaýshy qulaqty túgel tosyrqatqan-dy. Ol kelinshektiń alǵashqy salǵan áni edi. Buǵan deıin shal-kempirlerdiń eshqaısysy Turash úıindegi kelinniń buzaýǵa aıqaılaǵanyn da estimegen. Qazir túgel ańyrysyp otyr. Áýeli qaraly áıeldiń qaraptan-qarap án bastaǵany shoshyntqan, endi sol ánniń munsha sholaq qaıyrylǵanyna tań bolysty. Al ánshi jurttyń pıǵyl, túısiginen beıhabar, álgi shyrqaý bıikke shyqqan núktede, eki qasy túıisken, tamaq tamyrlary bileý-bileý kúıde qatyp qaldy. Kelesi sátte myna sekildi kútilmegen jaıdan qozǵalaq qaqqan el tyna qap, beıne áldene kóldeneń turdy ma degen kisishe ashyq qalǵan aýyzǵa úńildi. Juqa, surqaı erinderdiń dir qaǵyp otyrǵanyn sonda ańǵardy. Jańaǵy qýatty únniń bosaǵa, úldirikke súıeı qoıylǵan shylapshyn, legen syqyldy jez ydystardaǵy jańǵyryq-shyńyly óship úlgergende ǵana ánniń úzilmegeni, tek yńylǵa, yńyrsýǵa aınalǵany málim boldy. Osyny sezgende otyrǵandar teńselisip ketti, ándi dem kúshi — aıqaı sanaıtyn jastaý, jelókpeleý bireý «ýaı-haı!» dep aqyryp jiberip, onysynyń orynsyz ekenin jurttyń yńǵaıyna qarap bilgende qyzaryp ketti. Úlkender shuǵyl, kórine shógip bara jatqan. Jas jan tórdegi elge jaltaq qaqty, biraq eshkimniń júzin, ne janaryn ushyrata almady, túgel tómen tuqyrypty. Nege?

Bular ánshi aldynda kináli kisiler-di. Ony bári de ishteı sezinetin. Árqaısysynyń betinde shirkeý bar, solarynan qysylady.

Sebebi árqaısysy-aq sharapat, Qudaı darytqan qaıyr-duǵadan qur emes-ti.

Ásirese, anaý qara qart. Osy bir qanshyrdaı shal el basyna kún týǵanda úlken kósemdik etip edi. Qaıyrym, qamqorlyǵynyń ústine qaırat ta bere alatyn betti adamnyń tilek-batasy bárinen mol-dy. Soǵys bastalǵaly mundaı jannyń, ásirese, qadiri artqan. Jaqsy sózdiń kerek emes kezi bar ma, kóńiline qaıaý túsken el qara shalsyz sháı ishpeıtin. Qara shal, rasynda, qumnyń asasyz áýlıesi-tin, ol bedeldi de joıǵan baıaǵy soǵys. Iá, sol!

Bul oı osy qazir «áýlıeniń» júıke-júıkesinen elektr toǵyndaı lypyldap bir sátte júgirip ótti, qarttyń odan saıyn mańdaıy jipsip, basy salbyraı berdi, ıegi tóske tirelgende saqal ushy japyrylyp, qaıqaıyp-qaıqaıyp shyqty. Qımylsyz. Ánshi jaqqa qabaq astynan qaraýǵa da batpaıdy. Taǵdyr atty qatal patshanyń sylt etkennen jazyp qap, úkimge moıynsunǵan kári ýáziri sekildi múlgip otyr.

Án qaıyrmasy taǵy bir qaıtalandy, bu joly aldyńǵydaı qyrlanbaı, enjar, erinshekteý ıildi. Esesine, syr, sher molyraq bilindi, sodan tyńdaýshyǵa álgindegiden góri de qaıǵylyraq áser etti. Tunyp qalǵan kókirekter kúrsinisip jiberdi. Aldymen jáne óńgelerden áldeqaıda aýyr, tereń kúrsingen kókirek — álgi qart — qara áýlıeniń kókiregi kúıip kete jazdaǵan-dy, bógdeden qurmet, erek iltıpat kútpeı, kebisterin ózi salyp kıgen kúni de osy búgin. Odan beri talaı shól nýǵa aınaldy, talaı toı, shildehana ótti, sansyz áńgime, án týdy. Tek so bir keshtegi «Kókjar» ániniń tosyndyǵy men aıtýshynyń hal-kúıi, bet-beınesi áli kúnge el esinde.

İİ

Kúıeýi kolhozdyń №1 oraqshysy. Ol siltegen oraqtan ún shyqpaıtyn. Qulashtap kep, qaıyryp laqtyrǵanda qushaq-qushaq qaýdandy qıaqtyń aýada ushqan sýyly ǵana shalynatyn. Bul syrt qaraǵanda daıyn shópti aıyrlap atqanǵa uqsaýshy edi. Sonsoń shapqan jeri ǵumyrynda qyltanaq óspegendeı aq-aıańdanyp júre beredi. Bir kórgen jurt muny ádette oraqtyń ótkirligine jorıdy.

— Shirkin, ustara ǵoı mynaý.

— Má, qyryp kór, — Turash keńk etip bir kúledi. Shalǵyny tilep alǵan kisi birer shoqaldy aınalyp shyǵady da, basyn shaıqap belin ustaıdy.

Sol Turashtyń oraǵynan basqa tuldyry joq-ty. Aýqatty úıdiń jalǵyz qyzy ózine qashyp tıgende jigit myqtap qorlanǵan. Kelinshegin jer-kepege alǵash alyp kirgende:

— Osy endi barym, — dep qazan-aıaq jaqtan sasqalaqtaı, qoqyp-soqyp túregelgen búkir kempirdi kórsetti. Jas qosaqqa ana da, bala da bolǵan jaýlyqty karıa so jyldyń kúzine dúnıe saldy. Áldeqaıdan qańǵyp kirgen soqa basty kedeı úshin eń qıyn kúnder — o da ótti. Sodan úsh qys taýysylyp, tórtinshi jazǵa aınalǵanda. Áli esinde, qalyń topty jara batagóı qart Turashty alaqanyna túkirip attandyrdy. Artynan uzaq kúbirlep betin sıpady. Sol kúbir-kúbirge, bet sıpaý — bet sıpaýǵa ulasyp kete bardy. On bir aıdan soń kelgen qara qaǵazǵa da aldymen bet sıpaǵan sol qart batagóı. Málıke azamatyn álgi shal batalap jóneltkende myqtap súısindi, jolaýshynyń aman-saý oralaryna shák keltirmedi, kóńiline kádimgideı medeý tutty. Batanyń, duǵanyń sharapatyna ılandy. Buryn tym jastyǵynan da shyǵar, yrym-syrymnan ada jan osy tusta kádýilgi taqýa bop aldy. Tary kójesine qatyq tapsa, qara shaldy shaqyryp aýyz etkizdi, sonyń sarqytyn urttap, saýap jıdy. Eńbek kúnine jazylǵan az talshyqty aqshalap, úr jańa tósek jasady. Áli esinde, sonda jalǵyz kóıleginiń ıyǵy sylynyp júrgen-di.
Qara qart qaza habaryn estirte kelgende tuńǵysh márte... jo-joq, áýlıelikke, áýlıege kúmánsiz-di, habarǵa senbedi, sonshalyq uǵynyqsyz, uzaq-sonar maqal-saqalǵa mingesken qaıǵyly áńgime qısynsyz kórindi, ári birinen biri ótken qara sózderdiń ana sekildi pák, qasıetti aýyzdan shyqqanyna tańyrqady. Tańyrqaǵany sonsha, tipti, jylaýdy, joqtaýdy umyt qyldy. Sóıtip, bir kún, bir tún meńireıgen. Esi ertesine kirdi — qasiretti qaǵaz alǵan ózge zamandastary qusap zar qaqty, biraq artynsha birer jubatý sózden keıin jumysqa shaqyrǵan brıgadırge bas qaıǵysyn buldamady, júzin etegimen bir osyp tastap ere berdi. So kúnnen bastap Turashtyń oraǵyn ustady. Bes-alty kún qıqalaǵan soń úırenip shyqqan. Bul 43-jyldyń jazy edi.

İİİ

— Meniń tezek japqanymdy kórgende Turekeń marqum, álgi azamatymdy aıtam-aý, e-ee, ústip, anyqtap qoımasam mynalar qaıdan bilsin, so bıshara jylqy tisterin qyzyl etine sheıin kórsetip keńk-keńk kúletin. Sonda deımin-aý bıshara, bıshara ǵoı ol, kúlip-kúlip alyp, muńaıyp otyryp alatyn. Bir kúni taıynaıyn ba, nege búıtesin, basyń nege salbyraıdy dep qoıyp qaldym. Kórdiń be keremetin, jaman qurǵyr-aý, sen óziń kóre qaldyń, mynalar estisin de, sóıtsem álgi bıshara kedeıligin ýáıim qylady eken. Munysyna kúlkim keldi, ári janym ashydy. Baıaǵy meniń kúıim ǵoı sondaǵysy, búgingi adam qatyn qamyn oılap qaıtsin, o bısharalar qaıda, Qudaı, áne kórdiń be, bir kúngideı bolǵan joq, ótti de ketti. E-ee, esime endi tústi, so joly eken-aý, baqyrdyń kóńili kóterilsin dedim, syraǵdym, shynym da sol, — «Sendeı azamaty bar kisi kedeı bolýshy ma edi», — dep óp-ótirik maıysa qoıdym. Sonda deımin-aý, áli kóz aldymda, orynynan ordań etip turyp kep, mine, tap myna moıynymnan qushaqtaı aldy. Kózine qarasam, saǵan ótirik, maǵan shyn, myna shubar qasyq tolǵandaı jas tur eken. Artynsha: «Qap, jaqsy kóretinimdi sezdirip qoıdym-aý», — dep ókindim. Mine, qarashy, men dúziqara álgi bısharaǵa minendeı baqytty kópsindim ǵoı, deshi, qane, biriń. Solaı emes pe, jaman qurǵyr, a?! Sosyn, aýyzymnan, myna qanaqa qaqqan aýyzymnan qalaı shyqqanyn bilmeımin, áıteýir: «Já, já, áldeqandaı bolmaı-aq qoı, sen sekildi erkek buralqy ıtten de kóp», — dedim. Al, qylyp al! Súıdegende deımin-aý, álgi qasqa mańdaıdyń, Turekeńdi aıtam, basy qaıtadan salbyrady, maǵan sonysy unady, súıgen erkegińniń aldyńda qyry synyp, ıtıip otyrǵany qandaı jaqsy, bári tasqyndyq ta baıaǵy, áli jaman qurǵyr-aý, tiliń bar ma, deshi birdeńe, qane, deshi! Seniń baıyń qusaǵandar ólmeıdi, áne sol. Ýh! Shpeshkeń tastashy, áı, qatyn.

İV

O kúni kelinshek uzaq ándetken-di. Jurt ta japadan-jalǵyz, ári qaraly áıeldi zarlatyp tastap, tarap ketýge bata almaǵan. Árkim ishinen óz sıyrynyń pishenin oılaı otyra, kádimgideı qaıǵyrǵan, bári álgi sorlynyń halin qapysyz uǵynǵan qalyp tanytty. Biraq kisi qasireti qashanǵa barsyn, aqyry, kópshilik kim jesir emes eken, kimniń nesi tolyp tur sekildi sol bir kúnderdiń bultartpas dálelin maldanyp, úıdi-úılerine qaıtysty, jalpyǵa ortaq aýyrtpalyqty kóre tura elden ala-bóle jáne bu syqyldy erin ashyqtan-ashyq uıalmaı joqtaǵan jas jesirdiń «asaý soqyrlyǵyn» aıyptaýshylar da boldy, olar kózinshe móltektep, aınala berip erinderin shyǵarysty: «Tuvyt kúshik, kimnen artyqpyn dep otyr?!»

Sol kesh Málıkeniń bylaıǵy ómirine betburys jasady. Buryn kelinshek eriniń esimine qosaqtalatyn, sodan bastap áıel aty alýan túrli epıtetterge tirkeldi, kele-kele epıtetter de ár jyldyń qabatynda qap, joǵalyp taýysyldy. Al qazir «mingeni» — óz aty, ánshi, baqsy, kórip kel, sýaıt syqyldy uǵymdardyń jıyntyq maǵynasyn beretin jalǵyz esim-sóz: Málıke. Málıke dese kóptiń kóz aldyna jıyrma eki jasynda jesir qalǵan jalqy áıeldiń tutas ómirbaıany keledi. Málıke atyn shyǵarǵan da sol baıaǵy soǵys, jesirlik. Áıtpese, Turash úıindegi kelin kúıinde qartaıyp, bálkim dúnıeden de sol belgisiz kúıinde óter edi ǵoı.

Qyr eli kıe tutqan baıaǵy qara áýlıe de búginde tóbe basynda. Málıkeniń arýaǵyna aldymen bas urǵan sonyń ózi edi. Aýyldy aralap, bata-duǵasyn úlestire júrip shal Málıkeniń arýaǵyn úgittedi, onyń tartqan tasy men kórgen túsin áńgime jasady, bireý aýyryp aldyna barsa soǵan jumsady, so kelinge bar, ushyǵy jeńil dep ıek kóterdi. Sóıtip, Málıke aty búkil Qoshalaqqa jaıyldy. Ol — soǵystyń áli aıaqtalmaǵan, áýlıe qarttyń da bereke-bedeli túspegen kez-di. Keıin kópshilik kelinshekke jappaı ılanyp aldy. Sebebi Málıke tús joryta, ne tas ashtyra kelgen kisini dáıim qýana qarsylaıdy, baryn aýyzyna tosady, jáne, óz sózimen aıtqanda, ylǵı «aq sóılep» attandyrady. El sonysyna-aq rıza. Tabıǵatynan eńbekqor, alǵyr jan sharýasyn da erek túzegen-di, ózi eshkileriniń úshem, egiz tapqanyn: «Juban atamnyń maǵan tartqan sybaǵasy» dep túsindiretin.

Qara qarttyń jarymjan uly jelókpeleý kisi-tin, bir kúni qaradan-qarap otyryp: «Men Málıkege baryp tús jorytyp qaıtaıynshy, qarynym ashty», — degen, ákesinen osynysy úshin taıaq jedi.

Sóıtken qamqor qara shal aýyldyń kóp kárisiniń óligin bastady — qabirge buryn túsken sol. Al Málıke ol shaldyń ajalyna kóringen túsin keıinirek aıtty: «Qara atam, astaǵy-piralla, túsim kúndizgi dep aıtaıyn, qoltyǵynda kúrek, qudyq kózdep júrdi, jaman qurǵyr-aý, saǵan aıtyp em ǵoı, sodan-aq ishim tartqam».

Soǵys basylǵan jyly Málıke júkti bop, ul tapty. Kúdiktene qaraǵan kóp kózden qysylǵan joq, tal túste bosandy. Sosyn dúıim aýyldy jınap shildehana ótkizdi. Ótken qysta Turashtyń shalbaryn kıipti, óz aıtýynsha, boıyna náreste Juban atanyń jelep-jebeýimen so shalbardan bitipti. Jaqsy adamdy renjitýge bolmaıdy, jurt buǵan da ılandy.

V

— Súıt, súıt. Ne aıtyp kele atyr em áli, ólshese ózimen, Qurashjannyń naq osy balalardaı kezi, áı, jaman mynaýyń neshede bıyl? Iá, o da úshke shyqqan-dy, bular qaıdan bilsin, bilmeıdi ǵoı, álgi Turekeńniń shalbarynan jaralǵan jalǵyzymdy aıtam, sony qaraqurt shaǵatyn kúni syrtqa shyqsam áldekimniń nyqylyqtap tańdaıyn qaqqanyn estidim, jaryqtyq Juban atam eken. Ana ashyńnan quıyp qoıshy. Beıbaq basym... súıtip, qyzyl ińirde qyryq peri kóshti, Juban atamnyń taıaǵy astynan taıyp shyqqan biriniń qanatynyń lebi urdy ulymdy, meni... ýaı, qara qartym, qara áýlıem, myna pándeleriń senbeıdi maǵan! — Kempirdiń júzi kenet kógis tartyp júre berdi, kózi shatynaı, otyrǵan kisilerdiń basynan asa qarady. Áldeqaıdaǵy ózine ǵana tanys bir beınege qadalǵan sıaqty. Osy mezette buryn bul aýylda kórinbegen jas kelinshek kórshisiniń búıirinen túrtip jiberip, syńq-syńq kúldi: masqara-aý, myna shesheı balanyń ákesi shynymen kádimgi shalbar dep otyr ma?

* * *

Maıda topyraqty burqyldata keship, aýyl shetindegi molaǵa qaraı aýyzyna kelgenin alý-dalý sóılep ketip bara jatqan qartań áıeldiń sońynan baqylaǵan egde eki erkektiń biri:

— Maıtalman-aı, qasqanyń qasiretin qozǵap aldyq-aý, — dep kúrsindi.

Ekinshisi basyn shaıqady.

— Iá, shalyǵy ustamasa ıgi edi. Emi joq endi.

— Emi — hıkaıasyn bastaı bergende kóńilin basqaǵa buryp jiberý.

— Kim bilsin...

---