InfoHub Logo

— Ýa, assalaý-maǵalaı-kúm, han ıem! Ańyz bolǵan aımaqqa aqboz atyńdy ury aldy! — Attyly alqynyp toqtap qaldy. Óz úni ózin ılandyra almady, tym oqys ári jasandy shyqty. Qarsy aldyndaǵy qaıyń soıyldyń basyna kıgizilgen kóne tymaq miz baqpaıdy. Ol da álgi sózderdiń shyndyǵyna senbeı turǵan sıaqty meıirimsiz, synaı, sottaı qaraıdy.

Jigit atyn baýyrlap-baýyrlap jiberip, ókshe izine qaıta saldy. Kóz ushyndaǵy qara jyńǵylǵa sheıin sylt shabyspen bardy. Jyńǵyldy bir aınalyp, tizgin irikken: Kún astyndaǵy qaraqshy qyltıyp qana kórindi. Sonshalyq jupyny, álsiz. Bir sát sol bolymsyz, beıshara tulǵaǵa mensinbeı, kisimsı nazar tastady. Sodan taısalǵan júrek — júrek emes, bir julym et shyǵar, julyp al da, ıtke laqtyr. Qalqan óstip, ózin ózi qaırap, qataıyp ap, qaraqshyǵa qaıyra at qoıdy.

Qalqandy han erkin ustaıdy. Jasqamaı, qaqpaı sóılesedi. Ótinish-tilegin qınalmaı oryndatady. El arasynyń usaq-ylań daý-sharlaryn soǵan sheshtiredi — bılik kestiredi. Top aldynda bedeli ústem bıleriniń betin de soǵan qaıtartqyzady. Qara halyqtan han ordasyna qaımyqpaı kiretin de jalǵyz sol — Qalqan.

Qalqan! Sonsha kim ol?! Eshkim de emes, Aldıardyń kóp jylqyshysynyń biri.

— Iá, jylqyshy.

— Bálkim, bı tuqymynan bolar?

— Osydan on jyl buryn shoqpyt tonyn otqa jaqqanbyz.

— Hanǵa qalaı unap júr?

— Jylqy baqty.

— Aqyldy ma?

— Basy bireý.

— Sheshen be?

— Tili aýyzynda.

— Taǵy ne qasıeti bar?

— Ótirik aıtpaıdy.

— Endeshe, aıtqyzý kerek.

Bul hannyń qaqsal bıi Sabataı men kekse jylqyshy Qara-doıyrdyń arasynda bolǵan áńgime edi. Sodan beri Qalqannyń kisiligi úsh márte saýdaǵa túsken. Úsheýińde de Ar jeńdi. Sóıtip, han súıiktisiniń súıegine tańba salmaq bop sabylǵan jurt onyń býynyn qataıtty, qaralaımyz dep júrip aqtap alysty. Bul jaǵdaı ámirshiniń júzine qonǵan shybyn aıaǵyn jalap ushyrýdy dáreje sanaǵan jaǵympazdardy odan saıyn óshiktirgen-di.

Salt atty qaraqshyǵa ekinshi márte taıandy. Qaıqy bas kúmis úzeńgini kóksaýyr etiginiń naq súriner tumsyǵymen tireı:

— Ýa, aldıar, aıyptymyn aldyńda. Aqbozyńnyń alqymy atańa nálet aralynyń aýyzynda qyrqyldy, — dep ańqyldady. Aýa jelsiz-tin, túlki tymaqtyń qos qulaqtyǵy qulyqsyz salbyraıdy, tamaq baýynyń bir syńary ǵana eki-úsh márte jelbirep basylǵanǵa usady. Qalqan tańdaıyn tyq etkizdi — bu da emes, — dep kúbirledi túnerip, — jylqy balasy qasqyrǵa tamaqtatpaıdy, qate, toqty-torym ba eken ol, ásirese, aqboz at, áı, janýar-aı! — Jigit atyn álgi qara jyńǵylǵa qaraı qaıta aıdady.

On jyl buryn Kerbez on tórtte-tin. Qalqan degen esimdi ilki estigende esi ketkenshe kúldi. Sondaı da at bolǵany-aý, shamasy? Qalqan. Neniń qalqany? Qarýdyń ba, qulaqtyń ba? Aldıardyń aldyndaǵy jalǵyz qarasyny — erke-totaı qyz topaı, aqsúıek, altybaqan qyzyǵynan erte bezip, aqyl-parasaty, til ótkirliginiń arqasynda, óstip, sózben, sózdiń astaryn aınaldyryp oınaýǵa kóshken shaǵy edi. Dereý hannyń jańa jylqyshysyna at oılastyrdy. Qalqan, Qalqan... qandaı sózben almastyrýǵa bolady? Jas, oınaqy qıal kóp qınalǵan joq, tilge alǵash úıirilgen sózderdi shubyrta saldy: qaqpa, jappa, yqtasyn, dalda. Biraq... sodan tórt jyl ótkende bula boıjetken osy tórt sóz, tórt esimge balanǵan bir-aq adam — betinde teńbil-teńbil bezeý izi bar qara jigitke ǵashyq boldy. Basynda ózi oınap taqqan tórt esim, tórt sóz qyz janyn bildirmeı azaptaıtyn tórt aıaqty qasiretke aınaldy. Qaı aıaǵymen bassa da janshylatyn kókirek bireý, kóńil jalǵyz. Tájirıbesiz sulý syla-basymen syrshyl Táńirige ǵana aıan sezimin jasyrarlyq senim tappaıdy, álpeshtep, kútip ustar kúsh kórmeıdi. Tipti, ishki saraıyn, júregin qaýsyryp, syrtqy bolmystan tasalap turǵan qańqa-qabyrǵasyna da senimi azaıyp aldy. Kóz bitken bir sonyń kókiregin oqyp, demin ańdyp otyrǵandaı, sekemshil, úrkek. Aqjarqyn, sengish, ázilkesh qyz jel ótindegi jalǵyz qarasha úıdeı ózi ózinen qymtanyp, bastyrynyp bitti, jer jaryq bolsa, kirip panalaýdy ańsaı-tyndaı músápir halge endi. Endi qalaı? Aldıardyń Aıǵa usaǵan jalǵyzy bı men bek, bekzada zamanynda esiktegi kúńniń kúnin keshse... Jarly, jalqy basty jylqyshyǵa kústi qol jalshy, ne ári jaýgershilikte, barymtada ketken qaraly jesirler ǵana qaıyrylmaýshy ma edi?! Áıtkenmen mahabbattyń óz minezi ózinde, ol kóringen otqa úıirilip túser kóbelek; astam buıryq, aqkóz taǵdyr. Taǵdyr kimdi, neni talǵaǵan!

Sapyrylysyp júrgen qazanshy qatyndar birin biri jumsap jatady:

— Jel kóterilip keledi, qazandyqtyń jel jaǵyna shı-dalda jasashy. — Kerbezdiń júzi dý ete túsedi. Dalda.

— Jas buzaýdy jappaǵa kirgiz, tońyp qalar. — Kerbez qup-qý, shúberekteı óńip ketedi. Jappa.

— Áı, taz bala, qoıdy yqtasynǵa ıir. — Kerbez jerge qaraıdy. Yqtasyn. Bul sózderdi analar ádeıi, qyzdyń syryn, qupıasyn ashtyryp ap, aınala berip kúńk-kúńk kúlý úshin aıtatyn tárizdenedi.

— Júrshi, saraıdyń qaqpasyn jabaıyq. — Kerbezdiń júrek-qolqasy qolq etip, qara baqaıyna túsedi. Qaqpa, jappa, yqtasyn, dalda!
Qyz otaýy Ordadan aýlaq, eki-úsh qabaq asyp, atpen qaty-naıtyn jerde. Ádette otaýdyń eki qanatyna jáne eki úı tigiledi: qyzmetshi, kútýshi, saýynshy.

Ordaǵa kim kelmeıdi! Beıil, berekesin barmaǵynyń astyna búkken elshi-deldal, qorjyn-qorjyn kúmis sapyrǵan saýdager, naızasy shoshaıǵan ásker basy, bettiń aryn belbeýge túıgen túrli tústi jaǵympaz, qoshametshi; sát saıyn júris, minez ózgertýge úırengen áıelder, aqyn-jyraý, shapany jańa qydyrma, qylqıǵan qaıyrshy, kezbe, kúıshi, qý, ósekshi, baqsy-qushynash. Kúllisiniń ańdyǵany hannyń qas-qabaǵy, aýyzyndaǵy dýa, aldyndaǵy as. Qyz otaýyn osyndaı qalyń tobyr, sýmań til, suq kózden qaǵys ustaýǵa qosqan ámirshiniń óz lámi edi. Kerbez de áke uıǵarymyna dán rıza-tyn. Ózin tutqyn sezingeni — sońǵy ázirde. Bas jylqyshyǵa kóńili aýǵaly ǵana.

Bas jylqyshy saıgúligin sabyltyp qaraqshyǵa úshinshi keren oraldy. Er kezegi úshke deıin, osy joly tabýǵa, aıtýǵa tıisti edi, taǵy sátsiz shyqty, taǵy óz kóńili ılanbady.

— Ýa, aldıar, Qalqannyń úkimin kes, jazala, ǵaıyptan týǵan aqboz at jer jutty ma — bilmeımin, sý tartty ma — uqpaımyn, joqqa shyqty bir túnde, — dep, tutyǵyp, ile tilin tisteı qoıdy. Sebebi aımaqqa áıgi Aqbozdyń, sońǵy jyldary aldyna qara salmaǵan júıriktiń enesi, byltyr qartaıyp ólgen jalpaq boz bıe han tabynyna túnde qosylǵan, kelgen jeri kúmándi janýar degen qaýeset bar-dy. Qalqannyń myna sózi hanǵa sol bir «jabýly qazannyń» qaqpaǵyn kóterýmen bara-bar. «Ǵaıyptan týǵan aqboz at». Ámirshide, árıne, muny kesher keńshilik joq-ty. «Bolmaıdy bu da emes!» dep qasardy jigit. Kókbestiniń túsi qara sur, qara teńbilge aınalǵan. Qara jyńǵylǵa qaıyra bet qoıǵan salt attynyń artynda soıylǵa ilingen kóne tymaq — túısiksiz qaraqshy, sonymen, tórtinshi márte qalyp bara jatty.

Qalqan jylqyshy qostaryn sholady. Jaıylym tańdaıdy, qysy-jazy ys ıisi ketpeıtin kepesh-qostardy kezedi; qudyq-tarynyń sýyna sheıin tatyp qarap, tamsap tanıdy. Han aldynda sóz ustar jalǵyz ózi. Jylqyshylarǵa soıysty ózi úlestiredi, tebindi de ózi aýystyrady. Biraq turmys-tirligi kóppen birdeı: qara qos, qara sháýgim, qaq soıyl, qaıyń quryq. Qalǵan jurttan artyq-shylyǵy hannyń senimi; ıá, han oǵan qaltqysyz senedi. Qalqannyń qadirleıtini de sol — senim. Han sengen kisige qara halyq senbeı kórsin!

— Qalqan, — degen Qaradoıyr bir kúni Bas jylqyshyny ońashalap ap, — qazir jylqynyń ińir jýsaýy, kóńilimde ınedeı qaralyq bolsa — atar tańnyń araıyna tapsyr!

— Eı, Qaradoıyr, qarǵanǵan qatyn isi deýshi edi, senbeımin sózińe, kómekeıińdi kórip turmyn!

— Qalqan, er jigitsiń ǵoı, basyńa kelip qalǵan baqty teppe, kepıeti soǵar, men qyzmetińe ázirmin.

— Jónińe baq, Qaradoıyr! Aıtqanyńdy qylaıyn...

— Ýaı, myń jasa azamatym, báse, ózim de súıter degem. Aqkerbezdiń ajary ashylatyn boldy endi.

— Táıt ári, jalańdatpa tilińdi, aıtyp em ǵoı men saǵan!

— Taǵy týlap shyqtyń ba, bas asaýyń qalmady-aý, áıteýir, esil peıil, esil sulý.

— Teńi emespin men onyń, qorlamasyn ataǵyn.

— Ataqty da júrek bıleıdi, Qalqan.

— Qaradoıyr, bul tilegiń osymen bitsin, endigári aýyzyńa alma, qarańǵy kókirek nápsisin qara túnge kómeıik.

— Apyraı, Qalqan-aı, sóz berip qoıyp em, qoqyraıǵan bórkimmen qatyn haqy — jeńgelikke de jaramaǵanym ba?!

— Sýyn ishken qudyqqa túkire almaımyn, Qaradoıyr.

— Sen eshkimniń sýyn iship júrgen joqsyń.

— Jónińe baq, aq sóıle, Qaradoıyr!

— Jaqsy, batyr, baqtym jónime.

... Sol bireý qaraý túnde atyn tebinip qap, jele jónelgen seriginiń sońynan Qalqan uzaq qaraǵan. Tuıaq dúbiri men shóp syldyry birte-birte alystap baryp óship bitkenshe tapjylmaı turdy. Ańqaýlyǵynan aqkózdigi basym jigittiń jik-japar bop aıtqan sózi men óz pıǵylyn ishteı salystyryp, salmaqtaı kelgende keýdesi qysylyp ketti; qosqa yzalanyp qaıtqan. Ol áńgimeniń aqyry janyn munsha qınaryn oılamaǵan-dy.
Sodan Qaradoıyrdy kórgeni keshe: qosyna boza ishýge shaqyrdy. Arjaǵy ne bolǵanyn bilmeıdi, esin búgin jıdy. Dál solaı, tósekte. Tósek sıaǵy da shamaly: qulyn terisi — týlaq, jigitti qorlaý maqsatymen áldeqaıdan ádeıi súırep ákelingen sekildi. Úlken ala sháıi jastyq, sol tústes jamylǵy... jam-basyndaǵy teri týlaqqa jaraspaıtyn-aq múlik... kıimsheń kúıi, meń-zeń bop biraz otyrdy. Qapelimde qalaı kep, qaıda turǵanyn túsine almaı aınalasyna alaqtaı berdi. Uıqyly kózi han qyzynyń qazynaly otaýynyń túkpir-tórin shoshyna sholdy. Munda qalaı tap boldy? Oń jaqtaǵy túrýli shymyldyqtyń astyna kózi túskende tesireıip qatty da qaldy: Kerbez aq tósekten qara jamylyp, súıretilip áreń tústi, buǵan qıǵash burylyp, bir myrs etti de, syrtqa bettedi. Bul tura dalaǵa umtylǵan, bosaǵadan ustap shyǵa bere basy aınalyp ketti. Keýde, moıyn etteriniń ár tusynan oımaq basyndaı jerlerdiń, otqa kúıgen syndy qatty ashyp aýyrǵanyn sonda ańǵardy.

Kún jańa kóterilip kele jatqan. Qońsy-jalshylardyń aýlaqta mal qaıyrǵany, tusaýly, shiderli attardyń pysqyryp qoıyp, byrt-byrt shóp julǵanynan bóten sybys joq. Jap-jas eki kelinshek, sirá, qyz otaýynyń kútýshileri shyǵar, as úıdiń esiginen buǵan qarap tisterin aqsıtysty.
Oqys bir is bolyp ótkenge usady. Aldıardyń kóz qýanyshy — ataqty Aqboz attyń terisine barmaqtaı-barmaqtaı kók shybyndar úımelep jatty. Budan arǵysyn jigittiń júırik kókiregi jazbaı uǵyndy. Sál tolǵanǵannan keıin adamzattyń myna satqyndyǵyna da tistenip tózýge bel baılap, atyna qonǵan. Endi han aldynda jaýap ustaýǵa tıis.

Qalqan qaraqshyǵa tórtinshi márte taıap keldi. Jerge uzaq súıretilgen soıyl basynyń bir arshyndaı jeri anadaıdan-aq jarty bet, jarty sheke bop shalynady. Aýyq-aýyq jelmen qozǵalǵan jaıpaq, jeńil tymaq astynda, kóleńke jaqtan qaraǵanǵa ma, súıekshe qýqyldanady... Batyl jigit jansyz, ıinsiz qaraqshynyń osy bir beıshara túriniń ózinen sál titirkendi, aýyzyna manadan beri jasaǵan jattyǵý sózderiniń qapelimde biri ilikpeı, ántek tosylyp qaldy da, dáp sodan jiger, qaırat shaqyrǵandaı qos tizgindi shalqaıa tartyp, úzeńgini shireı kóterildi. Sol-aq eken, sana-túısiginen tys, artyq, ajarsyz sózder túıdek-túıdegimen tiline orala ketti:

— Ieı, han ıem, azamat-erdiń belgisi:
túgendemes, topshylar.
Aıshyqty sózdiń belgisi
aıta bilgen ep shyǵar.
Bas kespegiń bolsa da,
til kespegiń joq shyǵar.
Sen — jelkesi bolǵanda,
men júzi edim baltanyń.
Qarańǵy tún, bal-boza,
ne salsań da tartamyn.
Bir asyl tas bar eken,
Kúbir ettim, maltadym.
Maqpalyńdy bóz ettim,
bóstek ettim han taǵyn.
Aqboz syndy atyńdy
pyshaqtady Qalqanyń.
Aqkerbezdeı tektińdi
Qushaqtady Qalqanyń.
Osy aıtqanym bári ras,
Kesseń, taqsyr, mine, bas! —

dep bir toqtap edi, sózi ashyq, kúshti, ári senimdi estildi. Mine, mine, han aldynda aıtylar sóz osylaı, qysylmaı, ańqyp shyǵýǵa kerek. Aqty — aq, qarany — qara der bolar! Jigit óstip oılap, ózine ózi kóńili tola, jeńileıe tynystap, qaraqshyǵa qadala qaraǵan, kenet... ýa, japyraq kóleńkesindeı qubylmaly dúnıe, álgi tymaq-qaraqshy aıaq astynan Aldıardyń ózine aınaldy. Iá, birte-birte: áýeli hannyń qyp-qyzyl bop tyrsıǵan oń jaq shekesi, sonsoń qantalaı shatynaǵan sol kózi, saqaldy ıeginiń oń jartysy, sosyn sol ıyq, oń ıyq, moıyn, muryn, sol qol, oń aıaq, sol aıaq... óstip, shalysyp, shapyrashtana kep, aqyry ataqty ámirshiniń dúıim tulǵasy túgeldenip shyqty. O, jansyzǵa jan bitirgen shyndyq, jańaǵy eski tymaq kıgen qý qaraqshynyń orynynda endi eki betine zári tepken hannyń ózi turdy. Ol Bas jylqyshynyń qylysh tilep qalshyldaǵan qylsha moıynyna kóz tastap, qarq etip bir kúldi, ile shadyr janaryna jyly shýaq, tipti, meıirim, keshirimge usaǵan kilegeı bir nárse júgirtip jiberdi de, búkil talys kókiregimen sógile, sóıleı jóneldi:

— Ha, Qalqan, sen qulaqkesti qulymsyń, ana aýyzdan qaıyr dýa daryǵan shyndyq kútsem — sumdyq aıtpas dep edim; qyzyl tiliń sumdyqqa da dóp eken, qul aldynda ashý shaqyrmaıtyn ata saltym qashanǵy, attamaspyn saltymdy — keshtim júıriktiń qunyn! Hannyń sózi eki emes, qıdym saǵan Kerbezdi! Sısa jarar bul baqyt: mańdaıyń tarlaý ma, qalaı?!

— Dat, taqsyr, dat!

— Datyń qandaı! Quldyq degen sóziń be?

— Dat, taqsyr! Týra sóıleýge úıretken óz ámiriń edi ǵoı?

— Aıt, datyńdy!

— Qarany hanǵa teńgerý, arýaǵy asqan Aldıar, seniń de kelmes qolyńnan. Hannyń qyzy qatyn bolyp jarytpas, men Kerbezge teń emen, kóp kúńińniń ishinen bir shúıkebas tabarmyn, shu-lǵaýymdy jıirkenbeı jýatyn. Azattyq ber basyma, tilegim sol, Aldıar! — Aldıardyń bet-júzi baýyzdaý qandaı byrshyp, birer irk etti de, dereý qaraqoshqyldanyp qata qoıdy.

— Ýaı, teksiz qul, — dedi, sonsoń shapanynyń oń jaq shalǵaıyn julqyp tastady, — sen teksizdigińdi kórsettiń, qalybyńa tarttyń. Bir túnep, erteńine talaq qylǵyń keldi me? Kimge, kimmin dep sóılep tursyń! Quldyń basy qalaı azat bolatynyn bilmeseń, mine, kór! — Ashyq aspanda naızaǵaı oınaǵan syqyldy, áldenendeı bir sáýle janar shaǵyp, oqys, ashshy jalt berdi...

Ertesinde han taǵynda otyrǵan, qyzy kirip aıaǵyna jyǵyldy:

— Perzentiń em ǵoı, Aldıar ata, qulaq salshy sózime. Ne istep qoıdyń, oılashy! Aqyldy dep, ádil dep mynaý jalpaq alashqa atyń shyqqan ámirshim. Halqyń ne der bul iske. Jazyqsyzdan jazyqsyz qanyn shashtyń bireýdiń. El betine endi qalaı qaraısyń?! Meniń kúnim ne bolar. Qas qaraıa qasqany essiz-tússiz kirgizgem, opıým qatyp ishkizgen besti boza ýyty uzaq tańǵa qaıtpady. Oıanǵan joq aqyry. Jalaǵa senip, netkeniń, áke! Aldıar! Ótirikke ılanyp bas keskeniń...

— Adaspa, qyzym, onyń basyn jutqan ótirik emes, shyndyq!.. Shyndyq! — dep aqyrdy ámirshi.

Sonsoń etpetinen túsken jalǵyz qyzynyń basynan asyp, aýnap ketken sholpyly qos burymyn qaıqy qylyshpen bir-aq oryp, esikke qaraı laqtyryp jiberdi.

— Shash orynyna bas, bas orynyna shash alatyn kún týar degen osy, jamaǵat! — Sóıdegende hannyń eki ıyǵy selkildep júre berdi. Biraq onyń jylap, ne kúlip otyrǵanyn ańǵarǵan jan bolmady..

---