InfoHub Logo

Oı ormany

Ia, balalar ádebıetinde birshama ýaqyt ónimdi de óristi jumys istep, úlken poezıa esigin ımenbeı ashqan keshegi Qadyr Myrzalıevtiń, búgingi Qadyr Myrza Álıdiń alǵashqy jyr kitaby dál osylaı atalady: “Oı ormany”. Osy alǵashqy jyr kitabynyń jalqy ataýy — bara-bara , jyldar óte kele onyń búkil shyǵarmashylyǵyn qamtıtyn jalpy ataýǵa aınalatynyn jas aqyn ol kezde bildi me, bilmedi me, bizge ol jaǵy beımálim. Bizge málimi, el arasynda asa bedeldi, óte qadirli, Qazaqstannyń ushy-qıyry joq keń dalasy aýdıtorıasyna aınalyp ketken aqynnyń kez-kelgen oqyrmanynan Qadyr Myrza Álıdiń eń basty ereksheligi nede? dep surasańyz , sóz joq, olar eshqandaı kidirip-kúmiljimesten Oı der edi.Oı! Oı! Oı! Túbi tereń, aýqymy keń, dúmi myqty uǵym. Ia, Qadyr Myrza Álı — oı ormany. Búginde bul ataý onyń búkil shyǵarmashylyq áleminiń — tólqujaty.

Árıne, ol oı ormany — óz-ózine tunshyǵyp, tunjyrap, óz ýaıymy men muńyn ǵana boıyna jınap, tylsym minezben múlgip turatyn oı ormany emes. Ol oı ormany — birde samal júgirip ótse tula boıyna jan kirip japyraq-alaqandarymen qol soǵyp turatyn, birde aspan astyn jelkendeı kerip, jer ústin astań-kesteń etip soǵatyn surapyl daýyldaı gýildep, ýildep, shýlap-ýlap alaǵaı da bulaǵaı bop jatatyn, birde mı qaınatar aptaptan eńsesi túsip, endi birde tóbesinen alaý-dalaý bop kúrkirep jóńkilgen qara bulttar laqtyrǵan jasynnan qyp-qyzyl órt qushaǵynda qalatyn, dramasy da, tragedıasy da kóp, qoıny toly qupıa, túbi kórinbes tylsym Oı Ormany.

Meniń, dál qazir, taǵy da tyńnan túren salǵan, bizge buryn-sońdy belgisiz bop kelgen jańa óristerdi — endikter men boılyqtardy ashqan, ádebıetke tosyn mán men mazmundy alyp kelgen atyńnan aınalaıyn Alpysynshy Jyldar oıyma oralyp tur. Sol jyldary respýblıkamyzdyń túkpir-túkpirinen kelgen, Úrkerdeı uıysqan bir shoǵyr talant qalypty jolmen júre-júre ábden yǵyry shyǵyp, múlde qalǵyp-múlgip ketken rýhanı álemimizdi dúr silkindirip jiberip edi-aý. Solardyń tepse temir úzetin qýatty tegeýrininen oıymyz ben boıymyzdy qursaýdaı qysyp jatqan qasań sqemalar qars-qars aıyrylyp , ábden tuıaqkeshti bop aqjem, aqshańdaq taptaýrynǵa aınalǵan streotıpter kún jegen tozǵan shúberekteı dar-dar etip jyrtylyp jatty. Ádebıetimizdiń mańdaıyna bir-bir juldyz bop qadalǵan sol tegeýrindi talanttardyń qaq ortasynda, sóz joq, Qadyr Myrza Álı turdy.

Onyń “Oı ormany” baspasóz betterinde top-top bolyp jarıalana bastaǵanda biz áli elde bolatynbyz. Nesin jasyramyz, ol óleńder shyqqan boıda-aq, óli tynyshtyqta oqys daýys estilgendeı jurttyń bárin ózine jalt qaratty. Elde júrgen ózim kýámin, jurttyń bári de, jasy da, jasamysy da, kópten habar-osharsyz ketken eń bir et jaqyn týysyn, súıektes aǵaıynyn kórgendeı japa-tarmaǵaı bas saldy... Sol tusta halyq boıynda poezıaǵa degen qushtarlyqtyń oıanǵanyn aıta ketken lázim.

Túıip, túıindep sóıler bolsaq, ol jyldar oqyrman qaýymnyń jalpy ádebıetke, sonyń ishinde óleńge degen ynta-yqylasynyń betburys jyldary boldy. Al sol úrdiske Qadyr Myrza Álıdiń úlken qurmetke laıyq úles qosqanyn eshkim de, tipti qashan kórseń de ishin qyzǵanyshtyń qyzyl ıti talap jatatyn qyzǵanshaq ta joqqa shyǵara almas edi...

Sol jyldardy asa bir yltıpatpen esine alǵan Qadekeńniń mynandaı bir áńgimesi qulaǵymda qalypty. “Men, óziń bilesiń, ádebıettegi jolymdy balalar poezıasynan bastadym ǵoı. Men onda taza, adal jumys istedim dep bilem. Muny bireý biledi, bireý bilmeıdi, sol kezde-aq men úlkenderge baǵyshtaǵan óleńder jazyp júrgem-di. Biraq nege ekenin bilmeımin , uzaq ýaqyt boıy esh jer baspaı qoıdy. Sonda da jazýdy bir páske de toqtatqam joq. Jumys isteı berdim. Jumekenniń bir jınaǵy jaryq kórip qoıǵan. Olardy qatty qyzyǵyp, qumarta oqyǵam-dy... Kúnderdiń kúninde meniń de óleńderimniń kúni týyp, joly boldy. Baspasózderde jappaı jarıalana bastady... Sonda sen meni ne oılady deısiń ǵoı. Jarıalanyp jatqan bul óleńderge Jumeken qalaı qarar eken dep oıladym. Qudaılyq shynym!” Qadyr aqynnyń bul sózderinen keıinnen qazaqtyń uly aqyny deńgeıine kóterilgen ári zamandasy, ári dosy Jumeken Nájimedenovke degen qurmetpen birge , onyń boıynda úmit pen kúdiktiń de arpalysyp jatqanyn kóremiz. Aqyry kúdik qaldy, úmit ozdy.

Kóp uzamaı “Oı ormany” jeke kitap bop shyqty. Ol kitap shyqqan boıda-aq qazaq ádebıetindegi erek qubylys bolyp qabyldandy.

Ómir ózi qýarǵan
Oı degeniń ný orman.
Jolaý qaýip oǵan da
Joq emesi joq onda.
Qumyr bulbul saıraǵan,
Qasqyry tis qaıraǵan,
Qarsaqtary zoryqqan,
Qoıandary qoryqqan,
Jolbarysy shabynǵan,
Jylandary jabylǵan,
Aıýlary iz kesken,
Arystan da kezdesken...
Oı degen de ný orman,
Talaı bastar qýarǵan.

Aqyn “á” dep úlken ádebıettiń bıik tabaldyryǵyn attaǵannan-aq osyndaı qaterli de qaýipti ómirdiń oı ormanyna engen-di. Aldynda qandaı qater men qaýiptiń kútip turǵanyn, ol álem eshýqytta da boıkúıezdikti de, salǵyrttyqty da eshqashan keshirmeıtinin ábden bilip, boıyna bar qaırat kúshin, qajyr-qýatyn jınap, búkil taǵdyry men ǵumyryn kepildikke qoıǵan-daı, soǵan basyn tikkendeı bop qadam basty... Bir sózben aıtqanda aqyn Óleń álemine bilek sybanyp, bel býyp, tas túıin bop kirdi. Bolasyń nemese bordaı tozasyń... Bizdiń bul sózderimizge onyń odan keıingi búkil ǵumyry kýá bola alady.

Nesin aıtasyń, onyń ol kezde beldegi bes qarýy da saqadaı-saı edi. Qaıralǵan. Pisken. Jetilgen. Úlken daıyndyq mektebinen, mektebinen emes-aý ýnıversıtetinen ótken. Tól ádebıeti men álem ádebıetiniń qaınar kózderinen meıiri qanǵansha sýsyndap, otqa bir qaqtalyp, sýǵa bir túsip, tós pen balǵaǵa taptalyp sýǵarylǵan-dy. Sodan da ol birden-aq álde bireýlerdiń ústinen túsken jamaý-jamaý jadaǵaı, álde kimderdiń qabaǵynyń astynda qyryq ıilip, qyryq búgilip turatyn jalbaqaı sózderdiń bárin sypyryp, silkip tastap, qynaptan sýyrylǵan qylyshtaı jalt-jult etken nemese adyrnany ańyratyp ushatyn qozyjaýyryn jebedeı shymyr da ushqyr sózdermen jumys istedi. Tosyn metaforalar men metonımıa, astarly alegorıalar men asqaq gıperbolalar, ózgeshe obrazdar men teńeýler dúnıege keldi.

Eń aldymen aqyn óziniń týǵan jeriniń, týǵan dalasynyń mereıin kóterip, mártebesin bıiktetti.

Ýa, dala! Sen bolmasań gúl shyǵar ma ed?
At minip, kókpar tartyp qulshynar ma ek!
Qudaıda hram bolsa , oılaımyn men
Ol — myna shetsiz-sheksiz sen shyǵar dep.
Jaz bolsa saǵym atty aǵys basyp,
Jatady kól-kósir bop tabys tasyp.
Ol daǵy seniń arqań, jaqyndassa,
Kókjıek kókjıekpen týystasyp.
Ýa , dalam! Keńdigińe tamsandym kóp,
Aıta alman bárin jazyp taýsa aldym dep.
Sen — alyp plasınka dóńgelengen
Ineń bop turady ylǵı án salǵym kep.

Eriksiz “pa, shirkin” deısiń! Tipti qanshama jyldardan keıin qaıta oqysań da!

Jańa sóz, jańa sýret degenińiz osy ǵoı. Al jańa sóz, jańa sýret eshýaqytta kónermeıdi. Aqyn alyp dalaǵa óz zamanynyń, óz ýaqytynyń kózimen qaraı bilgen. Qulazyp jatqan, meńireý mylqaý dalaǵa birer jolmen-aq jan kirgizip jibergen. Osy óleńdi oqyp bitken boıda-aq, seniń de plasınka sekildi dóńgelengen alyp dala tósinde ıne qusap án salyp ketkiń keledi. Mundaı sóz-sýretti tek dala stıhıasyn bar bolmys-bitimimen, búkil tabıǵatymen barynsha tereń sezine bilgen adam ǵana sala alsa kerek. Bul jerde aıta keter bir nárse, eger seniń sózben salǵan sýretiń bostektileý, shıkileý, bir qaınaýy ishinde bolsa, onda ol sýretti kúni erteń-aq bireýi bir tartyp, ekinshisi eki tartyp julma-julmasyn, túte-tútesin shyǵarar edi. Al myna sıaqty pisýi ábden qanǵan, boıaýy sińgen sýretti eshkim de ári tart ta beri tart ete almaıdy, onyń óńin júz ret aýdarsa da basqasha bere almaıdy. Óıtkeni aqyn bul sýretti jula da, túte de almaıtyndaı etip tasqa qashap sińirip jibergen. Sondyqtan da ol tek Qadyr Myrza Álı ǵana salǵan dalanyń keskin-kelbeti bop qalady.!

Aqyn sol bir kezeńdegi óleńderinde týǵan jer, ósken ólkeniń kelisti kórkem beınesin kóz aldyńa keltiretin tutas bir galereıany dúnıege keltirdi. “Tórt túliktiń nanyndaı tórt burysh maıalar”, “Teńge kún alyp ystyq tabadaǵy Toń maıdaı jyljyp erip bara jatqan”, “Aq saǵym aǵashtardy kóterip ap Aıaǵyn jerge eki eli tıgizbeıdi’, “Ár tusta jol kúzetken terekterdiń Shań basqan jolaýshydaı ıyqtaryn”, “Jaǵalaı jatqan bult túte-túte Jatqandaı kıiz basyp baıtaq aspan”... Tizseń, tizile beredi, tizile beredi. Keıde, qyza-qyza kelgende, keı óleńderin, úzip-julmaı, tutastaı kóshirgiń kep ketedi. Óıtkeni peızajdyq kórmege kelgendeı tunyp turǵan sýret, birinen biri asyp túsetin, kóz jaýyn alatyn teń-teń teńeýler, tátti sorǵandaı tańdaıyńdy taqyldatyp tamsandyrar metaforalar men obrazdar...

Sóıtsek, oqyǵan jurttyń bárin tańǵaldyryp tánti etken ol sýretter men teńeýler, ol metaforalar men obrazdardyń ózi alda jazylar úlken istiń ývertúrasy, alǵysharttary ǵana bolyp shyqty. Bizdiń sonshalyqty qulaı jyǵylyp, qol soǵyp rızashylyq bildirgen bul óleńderimiz ult boıyna qýatty da qaıratty bıik rýh quıyp jibergen ólmes-óshpes uly shyǵarma — “Dala dıdaryna” daıyndyq qana eken. Ia, sol jyldary aqynnyń Dalaǵa degen uly mahabbatynan týǵan “Dala dıdary” kitaby qalyń qazaqtyń shetsiz-sheksiz súıispenshiligine ıe bolyp edi. Eń bastysy, qazaq rýhynyń atoılap oıanýyna ólsheýsiz olja salyp edi! Kóp-kóp qazaq sol kitap arqyly óziniń kim ekenin bilip, ózin endi tanyp edi. Ol kitaptaǵy nebir astarly oılar men adýyndy aǵysty ıirimder qanshama ýaqyt boıy buǵyp, búgejektep kelgen halyqty, orman ústinen daýyl ótkendeı dúr silkindirip, jan dúnıesin astań-kesteń etkendeı bolyp edi.

Qyl buǵaýdyń jylqyny
Qınaıtyny ras-aý,
Buǵalyqta bulqynyp
Bebeý qaǵyp tur asaý, —

dep bastalatyn “Asaý” óleńin qarańyzshy. Odan ári:

Jáýdiregen nur kózde
Jaltyldaıdy jas shyǵyp,
Qarǵyp mindi bir kezde
Qaıratyna jas jigit.
Asaý arda qyzynǵan
Aı, shap kelip,
Shap kelip!
Eki ezýi qyzyl qan
Tula boıy aq kóbik.
Keldi basyp aqyryn,
Shyqpaǵan tek jany bar.
Erkindiktiń qadirin
Uqqan shyǵar janýar.

Qudaı-aý, bul óleń sonaý bir zamandarda ushy-qıyry joq alyp keńistikti emin-erkin jaılaǵan, endi búgin azat asaýlyǵynan da, jal-quıryǵy jelmen jelbiregen tarpańdyǵynan da aırylyp qalǵan qaıran qazaqtyń taǵdyry ǵoı. Bul óleńnen sanasynda ıneniń jasýyndaı sáýlesi bar qazaq aldymen ózin kóredi ǵoı. Kóredi de, sol sátte muqalyp qalǵan namysy sol sátte qaıtadan qaıralyp, qaıtadan jasyndaı jarqyldap, qum basyp qalǵan jigeri quıyndaı tútep shyǵa kelmeı me?! Óleń astaryn aýdaryp-tóńkerip oqı alatyn jannyń bári sondaı kúıge túseri sózsiz. Qadyr Myrza Álı Kóne zaman kórinisteri arqyly moınyna otarlyq qamytyn kıgen keshegi keńes tusyndaǵy qazaqtyń rýhyn osyndaı astarly ádis-tásildermen oıatýǵa kúsh salyp edi. Onyń, tipti “Besik jyrynyń” ózinde qanshama zil-batpan muńmen birge, aılasy taýsylǵan amalsyzdyq pen sharasy taýsylǵan sharasyzdyq jatyr deseńizshi!

Bóletindeı párshelep.
Biz qudaıǵa ne qyldyq?
Jetispeıtin nárse kóp,
Sonyń biri — ádildik.
Áldı, bópem, áldı-aı!
Hanyńda es joq deıdi,
Halyq qaıtip senedi?
Shyndyq bolsa ótpeıdi
Qymbat qoı ol sebebi.
Áldı, bópem, áldı-aı.

Bul joldarda kóne zamannyń ǵana emes, keshegi kúnniń de, búgingi kúnniń de saı-súıekti syrqyratar qasireti jatyr ǵoı. Óıtkeni bul qazaq qaı ýaqytta ádildiktiń bılik quryp, shyndyqtyń ústemdik etkenin kórip edi? Qaı ýaqytta? Qashan kórseń de kileń bir jat jurttyqtar, kileń bir kóldeneń kók attylar qolyndaǵysyn qaǵyp ap, aýzyndaǵysyn jyryp ap, onysymen qoımaı, “kóke”, “jáke” dep tursań da aǵash atqa teris mingizip, qıt etse boldy qyltadan qıyp jiberip, otyrsa opaq, tursa sopaq etip kele jatqan joq pa?! Taǵy da ol jaýyzdyqtyń bárin qazaqqa qazaqtyń qolymen jasaıdy. Sóıtip qıanat sońynan qıanat, qysastyq sońynan qysastyq kiredi. Sondyqtan da myna ómir “bireýlerge — keń dala, bireýlerge — túrmedeı”.

Ulttyq rýh degenińiz “men, men” dep keýdeni dúńkildetip soǵa bergennen góri eń bir jandy jerińe, eń bir osal tusyńa tıgen kezde qýrap, keýip qalǵan keýdege ot tıgendeı burq ete túsetini sózsiz.

Tórt túlik tólińdi
Túgeldeı jalmaǵan.
Jutyń da
Elimdi
Oıata almaǵan.
Kóńildi qalańdy
Kúıedeı jalmaǵan
Jaýyń da
Dalamdy
Oıata almaǵan.

Qapersiz, salǵyrt halqyń úshin qanyń qaınaıdy, janyń kúızeledi. Moınyn ishine tyqqan, sen tımeseń, men tımen badyraq kóz degen netken marǵaýlyq bul. Birde ishteı egilip, endi birde shart synardaı bop kijinip, qynjylasyń. Sol bir zamanda (qazir de!) eliń men dalańnyń

qanshama zorlyq pen zombylyqty, qanshama qorlyq pen zobalańdy basynan ótkize tura, qalyń uıqydan oıanbaıtynyna, qaırat kórsetpeıtinine bir sýyp, bir ysısyń. Solaı bola tura, osyndaı jan arpalysynan keıin, bári bir seniń tula boıyńnan namysty rýh oıanyp kele jatady. Al jan kúızelisi men jan arpalysyna tamyr sap ósken rýh, maqtan men madaqtan ósip shyqqan rýhtan góri áldeqaıda baıandy, áldeqaıda qýatty.

Árıne, aqyn álgi óleńin
Qalǵyǵan qalypty
Qımaı el jatty ǵoı.
Uıqysy alyptyń
Qashan da qatty ǵoı, —

dep aıaqtap, ózin de, jurtty da jubatpaq bolady. Endi qaıtsin?! Budan basqa amaly bar ma?! Sóıte tura aqyn

Tógilgen qan men terimiz,
Týystyń biz de erimiz.
Bilgińiz kelse qazaqty
Tegine tıip kórińiz, —

degen kezinde sizdiń kúńgirt janyńyz ot jaqqandaı jarqyrap qoıa beredi. Shatyrlap sógilip keterdeı shamyrqanyp turǵan namysyńyz burynǵydan da qaırattanyp, burynǵydan da aıbattanyp shyǵa keledi. “Ia, biz osyndaımyz” dep salbyraǵan basyń kóterilip, basylǵan keýdeń kerilip bara jatady...

Shyn aqyn qaı zamandy jazsa da, eń aldymen ol búgindi jazady. Ótken kún arqyly búgindi kórsetedi. Al búginniń aqyny bola bilgen aqyn, sóz joq, erteńniń de aqyny.

Qadyr Myrza Álıdiń keýdesine ulttyq rýh o bastan-aq uıa salǵan. Qany da, jany da ult dep sóılep turatyn naǵyz ultshyl aqyn. Onyń qaı kitabyn ashyp qalsańyz da sol ulttyq rýh, sol ulttyq bolmys taıǵa tańba basqandaı bop aldyńyzdan andyzdap shyǵa keledi. Taǵy da ol ulttyq bolmysty jadaǵaı, jalań qarastyrmaıdy. Topyraǵyn tanyp, tamyryn taýyp sóıleıdi. Bir keremeti, ol ony kez kelgen jerde kezdestire qoıady.

Oıy — ushqyr, kózi — kóregen.
Erlik ıisi shyǵady er-toqymnan,
Tarıh ıisi shyǵady shańyraqtan.

Ádemi-aq! Osylaı ekenine eshqandaı kúmánińiz qalmaıdy. Bul sózderden keıin-aq siz qandaı bir bolmasyn kóne zattarǵa ózgeshe kózben qaraı bastaısyz. Olaı etpeske tipti de áddiń joq.

Qarap otyrsam, Qadyr Myrza Álı ózi ósken, barynsha ónimdi jumys istegen, qazaqqa kesiri men kesapatyn kóp tıgizgen keńes zamanyna degen ashynǵan ashý-yzasyn, onyń zulym da surqıa beınesin tarıhı taqyryptar arqyly qotara qoparyp kórsetipti. Qaıtsin, basqa amaly joq qoı. Dál solaı etýdi maqsat etýdi maqsat etkendikten de sen sol óleńderden qıan alysta qalǵan ótken zamandy, keshegi keńes kezeńin ǵana emes, búginniń keskin-kelbetin de jazbaı tanısyz.

Kýá-tarıh muny anyq bildiredi.
Qalǵan ómir olardan tuldyr edi.
Adam bolsam degender emes
Bárin
Qudaı bolsam degender búldiredi.

Bul kóne zaman beınesi me, keshegi keńes zamanynyń beınesi me, joq álde, búgingi zaman beınesi me? Týrasyn aıtsaq, báriniń de beınesi. Jınaqtalǵan obraz. Bireý kep túsindirmeı-aq ony óziń tanyp, bilip, kórip turasyń.

Dál osy jerde, bir aıta keter másele, búkil shyǵarmashylyq ǵumyry keńes zamanynda ótse de Qadyr Myrza Álı esh ýaqta da keńes zamanynyń, ıaǵnı Qazaq Sovet ádebıetiniń aqyny bolǵan emes. Ol úlken áriptermen oıyp jazylatyn Qazaq Aqyny boldy.
Qaıtalap aıtamyz, ol qazaq ultynyń rýhyn oıatyp, ony kóterýge ólsheýsiz úles qosty. Al rýh tabıǵatyn, onyń bolmys-bitimin tutastaı tanyp-bilý múmkin emes. Ol kerek deseńiz stıhıalyq qubylys.

... Osy jerde meniń oıyma jaqynda ǵana televıdenıede bolyp ótken bir pikir talas túsip otyr.Taqyryby — qazaq ultynyń rýhy oıandy ma? Ondaı pikir talasta, ádette árkim óziniń shama-sharqy jetkenshe, óziniń oı-órisi deńgeıinde, áńgime aıtady ǵoı. Bireý olaı aıtady, bireý bylaı aıtady. Árıne, bireýin qabyldaısyń, bireýin qabyldaı almaısyń. Biraq saıyp kelgende báriniń nıeti durys. Áıteýir bolsyn degen áńgime aıtady. Deı turǵanmen men bir jigittiń sózine qatty shamdanyp qaldym. Ol jigit rýhty ǵylymı júıege túsirip, sol arqyly tanyp-bilýimiz kerek degen sıaqty qısynsyz sóz aıtty.

Apyr-aý, rýhty qalaı ǵylymı júıege túsirmeksiz. Eli men jerin qorǵap atqa qonǵan Qabanbaı men Bógenbaılardyń, Raıymbek pen Naýryzbaılardyń, Kenesary men Syrymdardyń, Isataı men Mahambetterdiń erlik rýhtaryn qalaı túsindirip bermeksiń. Tarıhyn, erlikke toly baıandaryn aıtyp berýge bolar. Al rýhyn qandaı anyqtamaǵa sıǵyzbaqsyń. Rýh — rýh! Ol seniń boıyńa týǵan jerdiń topyraǵynyń qyzýynan, aptaby men aıazynan, týǵan elińniń meıirimi men qaıyrymynan, tipti qatal minezinen, ana sútinen, besik jyrynan, dástúri men saltynan, tárbıesi men táliminen, taǵy da basqa, bárin qamtý múmkin emes, tolyp jatqan komponentterden quralady. Myna jerde rýh bar, myna jende rýh joq dep qalaı túsindirip bere almaqsyń. Rýhqa eshqandaı dıplomnyń da, ǵylymı ataqtyń da qajeti joq.

Naqtyly túsindirip berýi qıyn abstraktaly uǵym bola tura, ol, sóz joq, eń aldymen, halyq taǵdyrynan ósip shyǵady. Halyq taǵdyrynyń ashysyn da,tushshysyn da, qaıǵysyn da, qýanyshyn da, qasıetin de, qasiretin de, ashý-yzasyn da, meıirim-qaıyrymyn da... boıyna jınaǵan rýh — árýaqta asqaq, árýaqta bıik. Qadyr Myrza Álı týǵan halqynyń boıyndaǵy osyndaı asyl qasıetterdi bolmys-bitimine barynsha molynan jınaǵan aqyn. Ol qandaı bir taqyrypty jazsa da , seniń janyńdy kúnde jep, mıyńdy kúnde shaǵatyn, biraq sen aıta almaı júrgen sózdi tap basyp, dál tóbeńnen túsirip aıtady.Aıtqanda da, — aıyzyńdy qandyryp, — shegedeı qaǵyp, qazyqtaı qadap aıtady. Máselen, aqynnyń Muhtar Áýezov qazasyna arnalǵan óleńinen úzindi oqyp kóreıikshi.

Qupıa qarý asynǵan
Aýrýǵa mundaı kóp ókpeń.
Órildi onyń basynda
Halyqtyń ózi venok bop.
Keýdesin janshyp tas batqan
Kósheler jatty shańytpaı.
Tup-týra tartqan asfált ta
Túnergen qara tabyttaı.
Kór bolǵyr kózge jas almaı,
Jas almaı qalar qaı kisi?!
Úlken be eldiń qashannan,
Kishkene jurttyń qaıǵysy.

M. Áýezovty aqyrǵy saparǵa shyǵaryp salyp turǵan aqyn kúızelisimen birge, bul óleńniń aıtar oıynyń aýqymy óte keń, asa tereń. Shynynda baıqap, bajaılap, ótken-ketken men aınala dúnıege oı júgirtip qarasańyz kishkene jurttyń qaıǵysy qashanda úlken ǵoı. Tipti aınala dúnıeni bylaı qoıyp, zerde tanymyńyzben, sana túısigińizben, sana sáýlesimen, oı kózińizben qatpar-qatpar bop jatqan óz tarıhyńyzdyń ǵana qyrtys-qyrtysyn aqtaryp, arǵy astaryn aýdaryp kórińizshi. Halqyńnyń bultty túndeı aýyr qaıǵysy men qasireti , saı-súıegińdi syrqyratar taǵdyry tizilip tura qalady. Aqyn Muhtar Áýezov qaıǵysy arqyly — qazaq basynan ótken surapyl kezeńderdi megzep otyr. Sony búkil tamyr-talshyǵyńmen, búkil bolmys-bitimińmen sezinesiń de, sen de túndeı qabaryp, bordaı úgilesiń...

Qadyr Myrza Álı sheberliginiń durys maǵanasyndaǵy ádis-aılasy da, amaly da kóp qyrly, san túrli. Birde basqa bir oı aıtatyndaı bop kele jatyp, kenet jalt etip burylyp ketip, sen kútpegen múlde basqa tustan shyǵa kelse, endi birde (taǵy da kútpegen jerden) jarq etip aldyńnan shyǵa keledi. Osy bir jerde aıtaryn qadap turyp, shegelep-aq aıtypty ǵoı, endi bul taqyrapqa qaıta oralmaıtyn shyǵar deseń, joq, dál sol taqyrypty sen oılamaǵan tosyn tusynan ózgeshe bir soqtaly oı tabady. Muhtar Áýezov qazasyna arnalǵan óleńde kishkene, az halyqtardyń qaıǵysyn aıtsa, al Rasýl Ǵamzatovqa arnaǵan óleńinde sol halyqtyń perzenti qalaı bolýy kerek degen? suraqqa tilip túskendeı etip kesimdi jaýap beredi.

Osal bolsa
Jyryńa
El kóńili tolmaıdy.
Az halyqtyń ulyna
Uly bolmaı bolmaıdy!

Bul sózder at tóbelindeı ǵana avar ultynyń ókili Rasýl Ǵamzatovqa ǵana arnalǵan óleń emes, sonymen birge bizge de, árbir qazaqqa da arnalǵan sóz. Oılanasyń. Tolǵanasyń. Ózińdi burynǵydan da ári berik, ári bıik ustaǵyń keledi. Beıne bir myna tirlikte sen kóterer jaýapkershilik júgi budan bylaı áldeqaıda kóbeıip ketkendeı. Óz-ózinen tulǵań zoraıyp, oıyń ulǵaıyp bara jatady.

Qadyr aqyn bir óleńindegi utqyr oıdy ekinshi, úshinshi óleńderinde odan ári ushtap, odan ári damytyp, odan ári taratyp sóıleýge qandaı usta! Masaq qaldyrmaıdy-aý, masaq qaldyrmaıdy. Máselen, sen, M. Áýezov qazasy men R. Ǵamzatovqa arnaǵan óleńderinen keıin álgi kishi, az halyqtar taqyryby osymen aqı-taqı bitti dep oılaısyń ǵoı. Joq, bitpepti. Aqyn ol taqyrypty odan saıyn indete túsipti. Senbeseńiz, taǵy da óleń oqıyq:

Týǵan jerdiń tylsym syryn uǵyp kór:
Bultyn onyń bult demeı túbit der.
Qarap turyp mynaý shyrqaý shyńdarǵa
Qalaı tómen bolamyz, eı, jigitter!
Týǵan jerdiń tylsym syryn uǵyp kór:
Tuma-bulaq darıadan úmitker.
Qarap turyp mynaý túpsiz teńizge
Qalaı taıyz bolamyz, eı, jigitter!
Týǵan jerdiń tylsym syryn uǵyp kór:
Teńiz keship,
shyń basyna shyǵypty er.
Kóre tura myna uly dalany
Qalaı kishi bolamyz, eı, jigitter!

Bul joldardy oqyǵannan keıin endi seniń jaýapkershiligiń burynǵydan da artyp, mindetiń burynǵydan da aýqymdalyp ketti.

Óz ultynyń qadir-qasıetin, bolmys-tabıǵatyn tanyp bilýde, qaıǵysy men qasiretin tereńinen qoparyp qazyp kórsetýde, onyń mereıi men mártebesin asqaqtatýda Qadyr Myrza Álımen shendesetin aqyn, bar bolsa da, sırek. Árıne, men bul jerde, Abaı, Mahambet, Maǵjan sekildi alyptardy aıtyp otyrǵan joqpyn.

Eshqandaı bultaqtatpaı da, jaltaqtatpaı da shynyn aıtý kerek, ózimiz kýá bolǵan kezdegi keńes zamanynda da , búgingi tańda da jurttyń aýzyna eń kóp ilinetin aqyndar kimder degen suraǵyńyzǵa úsh-tórt aqyn atalsa, solardyń aldymen atalatyny da — Qadyr Myrza Álı. Búginde ýaqytymyz, múmkindigimiz jetkenshe, shaǵyn otyrystarda da, toı-tomalaqtarda da, as-sadaqalarda da, tipti talas-tartysty jıyndarda da , qudaıǵa shúkir, bir kisideı qatysyp júremiz. Sonyń kóbinde derlik, sóılegen adamdar Qadyr Myrza Álıdiń óleńderinen úzindi oqyp, mysal keltirip jatady. Dálirek aıtsaq, ol kóziniń tirisinde-aq, ańyzǵa, falklorǵa aınalǵan aqyn. Óleńderin bylaı qoıǵanda, dastarqan basynda, saparlarda, alqaly bas qosýlarda, kafe-barlarda onyń aıtqan mirdiń oǵyndaı ótkir sózderi búkil Qazaqstandy lezde-aq kezip ketedi. Kóp jurt onyń aq degenin alǵystaı, qara degenin qarǵystaı kóredi. Tipti onyń sózderin bı ókimindeı qabyldaıtyndar da bar. Men bul sózderdi, maqtaýdyń jóni osy eken dep, qyzyl sózdiń jeteginde ketip aıtyp otyrǵam joq. Shyndyǵyn aıtyp otyrmyn. Bul sózime dálel retinde óz basymnan ótken mynadaı bir oqıǵany aıta keteıin.

Mańǵystaýda júrgen kezim. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń sondaǵy keńesshisimin. Ádebıettegi atym da áp-ájeptáýir shyǵyp qalǵan kez. Baspasóz betterinde bizdiń tolqyn týraly áńgime aıtylyp, tizim tizile qalsa, áıteýir sol tizimniń ishinen tabylam. Almatydan alysta júrgen adam úshin, ol da ájeptáýir demeý... Bir kúni “Qazaq ádebıeti” gazetiniń betinde Qadyr aǵamyzdyń “Kózdiń sáýlesi men sózdiń áýresi” dep atalatyn men týraly jazylǵan syn maqalasy jarq ete tústi. Qol jetkizgen jetistigime az-kem toqtalypty. Tipti talantty, daryndy aqyn depti... Al kemshilik jaǵyma kelgende terimdi iremeı sypyryp soıyp salypty. Meni muqıat oqyǵandyǵy sonsha, kitaptarymdaǵy termınderdiń birin qaldyrmaı terip, tizip shyǵypty. Shynyn aıtý kerek, abaısyzda qylmys jasap alǵandaı, ózimdi qoıarǵa jer tappaı kettim. Meniń hal-kúıimdi qoıshy... eń qyzyǵyna endi kelemiz.

Kóp uzamaı meni oblystyq gazettiń partıa uıymynyń hatshysy, jýrnalısik jumystyń naǵyz eńbektorysy, ózim qatty syılaıtyn (qazir de syılaımyn), aqjarqyn jan Muqtasyn Sýhanberdıev shaqyryp jatyr degen habar keldi. Men sol partıa uıymynda esepte turam. Ol kezde hatshy shaqyryp jatyr degendi eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Lezde-aq jetip bardym. Baıqaımyn, aǵamnyń qabaǵy túnerińki. Bir kezde maǵan kóziniń astymen sustana qarap aldy da “Sen osy, Temirhan, ne istep júrsiń?”dedi. “Ne isteýshi em, tıisti jumysymdy istep júrmin”. “Men seniń ol jumysyńdy aıtyp otyrǵam joq. “Qazaq ádebıetinde” jarıalanǵan Qadyrdyń sen týraly jazǵan maqalasyn oqydyń ba?” “Oqydym”. “Oqysań, — dedi Muqtasyn aǵam odan saıyn sustana túsip, — kelesi partıa jınalysynda óziniń jumysyn jóndep atqara almaı júrgen seniń máseleńdi qaraımyz”. Men ne derimdi bilmeı otyrdym da qaldym. Birdeńe dep kúmiljigen bolyp em, meni bir tyqsyryp atyna minip alǵan Muqań, “joq, solaı isteımiz” dep kesip tastady. Qudaı ońdap, dál sol kezde bólmege “Sosıalısik Qazaqstan” gazetiniń Mańǵystaýdaǵy tilshisi Salamat Haıdarov aǵamyzdyń kirip kelmesi bar ma. Ol kisige de Muqań kelesi partıa uıymynyń jınalysynda qandaı másele qaralatynynyn táptishtep aıtyp berdi. Al, bar bolǵyr Sákeń Muqańa shatynap bir qarady da shart ketti. “Áı, Muqtasyn, seniń esiń durys pa? Ne aıtyp otyrǵanyńdy bilemisiń?! Ádebıette aıtys-tartys degen, synaý-mineý degen bola beredi. Atam zamannan bar úrdis. Qadyr aıtsa, inisi týraly óz pikirin aıtty. Ol Temirhandy halyq jaýy degen joq qoı. Eger erteń bárimizdi búkil respýblıkaǵa kúlki eteıin demeseń, munyńdy doǵar” dedi. Endi Muqtasyn aǵam kózi jypylyqtap, ańyraıyp otyryp qaldy. Ol kezde “Sosıalısik Qazaqstannyń” tilshisinen bári de aıaǵyn tartady. Sóıtip Qadyr aǵamnyń synynan ábden salym sýǵa ketip júrgen men, jyǵylǵan ústine judyryq degendeı, sol maqalanyń “arqasynda” partıalyq jaza da ala jazdaǵam.

Men bul arqyly Qadyr Myrza Álı sóziniń halyq arasynda qanshalyqty qadirli, qanshalyqty bedeldi ekenin, onyń yqpaly asa zor ekenin kórsetý úshin aıtyp otyrmyn.

Árıne, Qadyr aǵam aıtqan syn — eskertpelerdiń keı tustaryn maquldaı qoımaǵan men, sol “Qazaq ádebıetiniń” ózine qarsy maqala jazdym. Sol kezderde gazettiń syn bóliminiń meńgerýshisi bolyp isteıtin Saılaýbek Jumabektiń keıinnen maǵan aıtqanyndaı, gazet redaktory Sherhan Murtaza aǵam maqalamdy oqyp shyǵypty da ózi shaqar eken dep sózge kelmeı qol qoıyp jiberipti. Oǵan deıin men buryn syn maqala jazyp kórmep em. Maqala jazam degen oıym da joq edi. Sodan keıin-aq maqala sońynan maqala jazyla bastady... Aqyrynda osy úsh-tórt jyldyń kóleminde “Segiz qyrly, seksen syrly álem bul” degen syn kitabym da shyqty. Bir kúni Qadyr aǵama “sizdiń syn maqalańyzdyń arqasynda men syn janryna qatysyp, kitap shyǵardym” dep em, Qadekeńnen sóz qalǵan ba, “namysty aqyndy maqtaǵannan góri dattaǵan durys bolady” degeni. Osymen ótken oqıǵa hıkaıasy támám bolǵan-dy.

Qadyr Myrza Álı óziniń shyǵarmashylyq uzaq jolynda jıyrmadan astam jyr kitabyn dúnıege keltiripti. Shynyn aıtý kerek olardyń ár biri jaryq kórgen saıyn! — eleýli oqıǵaǵa aınalyp otyrdy. Sondyqtan da onyń birde-bir jınaǵy kitap sóresinde jatyp qalǵan emes. Jurt bitken, ol kitaptar dúkenge túsken boıda, kópten beri kózge túspeı júrgen tańsyq bir dúnıesin kezdestirgendeı, sypyryp alyp ketedi. Osydan keıin-aq ony shyn mánindegi halyqtyq, ulttyq aqyn demeske lájiń joq.

Óıtkeni onyń óleńderi , neni arqaý etse de, halyq kókeıindegi muń men sherdi, arman men úmitti, tilek pen nıetti, bar men joqty aıtady. Dál tabady, dóp basady. Tipti ol bul pozısıasynan qazaq topyraǵynan basqa taqyryptardy qaýzasa da, qaıtpaıdy. Qaıta qazymyrlana, órshelene túsedi. Máselen, onyń sonaý 1232 jyly Opta Azıada bolǵan halyq kóterilisiniń qaharmany, tájik perzenti “Mahmýd Tarabıdiń eldi erlikke shaqyrýy” týraly óleńinen úzindi oqyp kóreıik:

O, halaıyq,
Quzǵyndar
Qaptap ushqan uıany at!
Qaı jerde de azǵyndar,
Qaı jerde de qıanat.
Jany jaby adamǵa
Jetkizbeıdi qıal-at.
Ez kóbeıgen kezinde
Kóbeıedi qıanat.
Erdiń basy jer bolsa,
Jarmaspadyq kezdikke.
Eliń óstip qor bolsa
Sonyń bári ezdikten.
Jabyla atqa qonbasa,
Eriń er bop ońbaıdy.
Elde erlik bolmasa
Ádildik te bolmaıdy.

Álimsaqtan belgili jaıt, rýhsyz el — qulyqsyz el. Aqyn eń aldymen sony aıtyp otyr. Qalaı degenmen de, ne nárse de, halyqtyń óz qolynda. Halyq qanshalyqty qajyrly, qaıratty bolsa, qoǵam da sonshalyqty qajyrly bolmaq. Bul — baltalasań buzylmaıtyn aksıoma. Aıtar sózin qasqaıyp aıta alatyn qajyrly, qaıratty qoǵam qandaı bir bolmasyn júgensizdik pen arsyzdyqqa, alaıaqtyq pen kisápirlikke, zorlyq pen zombylyqqa,aıarlyq pen kózboıaýshylyqqa, ótirik pen jalǵandyqqa jol bermeıdi. Ondaı qoǵamnan, kim bolsa da, keýdesine nan pisken qandaı bir astamyńyz da, aıaǵyn tartyp basyp, aýzyn baǵyp sóıleıdi. Óıtkeni ol qajyr men qaırat — shamyna tıse — bir sátte-aq shart ketip, keshirim bermeıtin qaharly kúshke aınalyp shyǵa kelmek.

Ezdik, ynjyqtyq, mojantopaılyq endep alǵan elde munyń bireýi de bolmaıdy. Qorlyqtan kóz ashpaıdy. Jetektegenniń jeteginde, ıektegenniń ıeginiń astynda ketedi. Ótirikpen ómir súredi. Tabanǵa taptalady. Kókpar bop taqymǵa túsedi. Bireý kep borbaıyn aıyryp, bireý kep moınyn qaıyryp jatsa da, mynaýyń ne dep yńq demeıdi. Kóringenge jem bolady.Zorlyqtyń jýan doıyrynyń, zombylyqtyń temir taǵaly tepkisiniń astynda ómir súredi.Ondaı eldiń sózin eshkim de sóz dep bilmeıdi, muńyn muń, qaıǵysyn qaıǵy dep qabyldamaıdy. Qysqa kúnde qyryq ıilip, qyryq búgilip ımeńdep tirshilik etip, ıtshilep ómir súredi.

Ynjyqtyq pen ezdikti tózimdilikpen tipti de shatastyryp alýǵa bolmaıdy. Olar múlde bir birimen basy qosylmaıtyn basqa-basqa kategorıalar. Ezdik pen ynjyqtyq ábden etinen ótip, súıegine jetken elde, álgi óleńde aıtylǵandaı ádildik bolmaıdy. Al ádildiginen aıyrylyp qalǵan el men qoǵamda nebir zymıan surqıalyqlyqtar , nebir jeksuryn sumdyqtar oryn alady. Aqyrynda ol el — bar baılyǵy men bar qundylyǵy ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketken baıǵús, miskin elge aınalady. Óz baılyǵyna ózi ıe bola almaǵan el, tapa-tal túste talan-tarajǵa túsip tonalyp qalǵan el, ol el — túptiń-túbinde el bolyp jarytpaıdy.

Mine, bul óleń bizdi qıly-qıly qaltarystary kóp osyndaı-osyndaı oılarǵa jeteleıdi. Sondyqtan biz kúressek — áldekim, áldebireýlermen emes, aldymen ózimizdiń boıymyzdaǵy ezdik-ynjyqtylyqpen, salǵyrttyq-nemkettilikpen kúresýimiz kerek. Ol úshin halyqtyń qajyr-qaıraty qarsy kelgendi opyryp ta jibere alatyndaı, japyryp ta jibere alatyndaı qýatty bolýy kerek. Ne nárseni de taısalmaı , taısaqtamaı qasqaıyp turyp aıta bilý kerek. Árıne, osynymnan opyq jeımin-aý , bireýlerge jaqpaı qalam-aý degen ishki eseppen ómir súrseń , onda ol ózińe-óziń jasaǵan opasyzdyq bolyp shyqpaq. Qadyr aqyn “Sadrıddın Aını, nemese jetpis bes dúre týraly hıkaıa” óleńinde bul týraly da aıtyp ketipti. Kezinde Aınıge dúre soǵylǵan ǵoı.

Kózben kórip bul sumdyqtyń barlyǵyn
Qara bultqa kirdi uıalyp arly kún.
Túte-túte bolǵan Aını arqasy
Kúpisindeı ıt talaǵan jarlynyń!
Aqyndarǵa ustap júrgen qolǵa alaý
Múmkin emes zaman jaıly tolǵamaý.
Eldiń qamyn jegen adam
El úshin
Taıaqty da jeýge tıis bolǵan-aý!
Qolda buǵaý,
Kisen kesken aıaqty,
Qarańǵy eldi ómir qashan aıapty?!
Jeti júz jyl taıaq jegen Buhara
Kótermedi sol jetpis bes taıaqty.
Jendetterdiń talǵan kezde bilegi,
Aqyn jiger asyl oı bop túledi:
Qandaı shyndyq aıtqanyńdy
Keleshek
Qandaı taıaq jegenińnen biledi.

Qudaı-aý, qaı zamanda da shyndyqty aıtqan adam úlde men búldege oranyp, altyn astaýdan as iship, kerilip jatyp, kerdeń-kerdeń basypty?! Shyndyqty aıtqan adamnyń kózi jastan keppegen, jon arqasynan shypyrtqy ketpegen. Shyndyqty aıtý — aýyr. Eń aldymen shyndyqty aıtqan adamǵa — aýyr. Ol adam bárinen shettetiledi, jaǵary jaqqa kóz túrtki bolady. Kúndelikti sybaǵasynan qaǵylady. Eń bolmaǵanda nápaqasynan aırylyp, jumysynan qýylady..

Al kólbeńdep, kólgirsip, jaramsaqtanyp ómir súrgenderdiń, qaı ýaqytta kórseń de qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq, qarny toq, kóılegi kók. Shaıqap tógip, sapyryp ishedi. Ondaılardyń kirmeıtin emen esigi, shyqpaıtyn jumsaq tóri joq. Árıne, olar da halyqtyń qamyn aıtqansyp, ulttyń erteńine alań bolǵansyp, sheshensip, kósemsip baǵady. Biraq onyń bári de ánsheıin bir et pen teriniń arasyndaǵy aldamshy qyzyl jel ekenin kózi qaraqty, qulaǵy túrik qalyń qaýym bilip, kórip otyrady. Biraq onymen olardyń isi joq. Bilmeıdi dep oılaıdy. Taǵy bir aılamdy asyrdym dep oılaıdy. Óıtkeni ondaı-ondaı jandarǵa halyq qamynan góri óziniń qaraqan basynyń qamy áldeqaıda jaqyn. Aıta berseń, kókiregińe shemen bop qatqan , ózegińdi órteıtin yzaly sózder de, yzbarly sózder de kóp qoı...

Ózderińiz baıqap otyrǵan shyǵarsyzdar, men kóbine kóp Qadyr aqynnyń M. Áýezov, R. Ǵamzatov, M. Tarabı, S. Aını týraly jazǵan jyrlaryna kóbirek júginip otyrmyn. Onyń basty sebebi — bul tulǵalardyń qaı-qaısysy da ózderiniń oılary men boılaryna óz ultynyń rýhyn barynsha molynan jınaqtaǵan tulǵalar. Esimderiniń ózi-aq rýhyńa rýh qosyp jiberedi. Sodan bolsa kerek, Qadyr aqyn da olardy jazǵanda qynaptan sýyrylǵan qylyshtaı bop jarqyldap ketedi. Mundaı kezde aqynnyń “Qurmanǵazy” óleńin qalaı oqymassyń.

Bolǵannan soń, Qureke, óziń kekti
Boran toly dombyrań bezildepti.
Jaǵadan ap silketin kúılerińdi,
Tartqan boıda, uıqyly el kóz ilmepti.
Atylǵandaı alqyzyl yrshyp qanyń,
Adýyn kúı — kúıingen, qyrsyqqanyń,
Aýzyn ashyp turǵan qul bosaǵada
Ańǵarmapty tórden kep bir shyqqanyn.
Kúılerińdeı kúılerdiń bar ma asqaǵy?
Umytady el kóńildi zar basqanyn.
Seni tyńdap otyrǵan jasyq jigit
Ańǵarmapty naızaǵa jarmasqanyn.
Kóńildenip ústinde quraq shyttyń
Kúı sapyryp, osylaı jyr aǵyttyń.
Kóbik shashqan sezimge qoıyp ketip
Keleshekten bardyń da biraq shyqtyń.
Qaıda júrse tilegen el saýlyǵyn,
Qaıran elge salýshy edi tusaýdy kim?!
Zamanyna jalynan sıpatpaǵan —
Ulylyǵyń — osynaý asaýlyǵyń! —

Mine, rýh kúshi! Birde qutyra qubylyp, birde qapyda qalyp ah uryp, birde daýyldy kúngi teńizdeı sapyrylyp, endi birde aqtaryla tasyp tógilip jatqan alapat kúı qudiretinen qulaq kesti quldyń ózin tórge umtyldyryp, jaman-jáýtik jasyqtyń ózin naızaǵa jarmastyryp jibergen joq pa?!

İri tulǵalardyń bolmys-bitimi de, tekti tabıǵı jaratylysy da, qaırat-qýaty da, qımyl-qareketi de bir ǵoı. Olardyń bári derlik bul jalǵan ómirde qoqan-loqqyny da, quqaıda da az kórmegen. Qýǵyn-súrginde kún keship, aıdaýda júrgen. Atylǵan. Asylǵan. Bizdiń tarıhymyzdyń betteriniń barlyǵy derlik solardyń qanymen jazylǵan. Qasiretti better...

Qadyr Myrza Álı ondaı qasiretti betterdi “Qyzyl kitap” arqyly da qarastyrady. Sırek kezdesetin ańdardyń nege azaıyp bara jatqanyn olardyń iriliginen izdestiredi. “Qulja” óleńin oqıyqshy.

Eki qanat sıaqty oǵan eki ókpe,
Jeldiń ózi jaramaıdy jetekke.
Qaıta-qaıta qaraıdy ol biraq ta
Bir ǵajaby —
Bıikke emes —
Etekke!
Apyr-aı, nege? Sóıtsek:
Qalqan qylyp saqtyq degen saýytty,
Qyzyǵyn ol taý basynan taýypty.
Bıik úshin jaratylǵan janýar
Tek tómennen kútedi eken qaýipti!

Óleń bitti. Biraq janyńdy kemirip jeıtin, mıyńnyń uńǵyl-shuńǵylyna deıin kiretin oı arqalatyp baryp bitti.Elim dep eńirep, halqym dep qamyǵyp ótken arystardyń qaı-qaısysy da, — qorlyqty da, zorlyqty da — ózinen áldeqaıda tómen júrgenderden kórgen. İriliktiń aldyna qaqpan quratyndar da, or qazatyndar da, solar — tómendegiler...

Sondaı-aq aqynnyń kári qyran ólimi týraly jazǵan óleńiniń tálimi men taǵlymy qandaı deseńizshi?! Qyran qartaıdy. Ol endi tyshqan men tasbaqa qusap óle almaıdy. Qyransha ólý kerek. Shyrqaý bıikke kóterilip ap ózin-ózi kók tasqa soǵýy kerek!

Sabaq alyp shejire kóne kúnnen
Bárin kózdiń ótkizip eleginen
Qyransha ómir súrgeniń —
Qandaı baqyt!
Qandaı baqyt —
Qyransha óle bilgen.

Netken irilik! Netken tektilik! Netken asqaqtyq! Netken ulylyq! Netken rýh! Tómendemeı, tómenshiktemeı iri óle bilý de — baqyt. Bul óleńdi oqyǵan adamnyń bári de bir serpilip, bir silkinip qalary sózsiz. Al ol serpilý men silkiný úlken, tabandy iri isterdiń de basy bolýy múmkin ǵoı.

Biraq myna ómir degen birde bylaı aýdarylyp, birde bylaı tóńkerilip turady emes pe?! Aýmaly-tókpeli zaman! Sol zamanǵa saı aýmaly-tókpeli taǵdyr. Keıde iriliktiń mańdaıyna da iri óle bilý jazyla bermeıdi. Buǵan kóz jetkizý úshin aqynnyń “Arystan” óleńine zer salaıyqshy:

Bolmaıdy onda qarsylas ta,
Jaqtas ta.
Bolmaıdy onda básekeles,
Baqtas ta!
Bolat qamshy sıaqty anaý quıryqpen
Bir qoıǵanda
Burq etedi kók tas ta!
Osyndaı alapat qaırat ıesiniń odan arǵy taǵdyryna kóz salyńyz.
Bul ómirde biraq jumbaq arqaý bar.
Birte-birte shógedi eken nar taýlar.
Kúshi qaıtsa,
Arystandy tútip jer
Kúshi barda jalbaqtaǵan qorqaýlar!

Taǵdyr-aı deseńizshi! Meniń tap qazir osy óleńdi shirenip sóılep, shánıip otyrǵan bireýlerge arnaıy aparyp oqytqym keledi-aý, oqytqym keledi...

Ózderińiz baıqap otyrǵandaryńyzdaı men bul maqalada tek Qadyr Myrza Álıdiń ulttyq bitim-bolmysy týraly, el men jer týraly, jalpy azamattyq tabıǵaty týraly sóz etpek boldym. Biraq, amal ne, men ony túgel qamtydym dep aıta almaımyn. Túgel qamtý tipti de múmkin emes. Jeke bir kitap jazsań da, ony aqı-taqı ıgere almaısyń. Taýsylmaıdy. Alyp qazyna!

Meniń uqqanym, Qadyr Myrza Álı — óleńdegi oı ormany.

---