InfoHub Logo

Meni Jumeken aǵamen, Almatyǵa oqýǵa kelgen kezimde, qolymnan jetektegendeı bop ertip aparyp, rýhanı ákemdeı bolǵan Ábý Sársenbaev tanystyrǵan edi.

Ol kezde Jukeń Qadyr Myrzalıev aǵamyzben birge Jazýshylar Odaǵynyń bir bólmesinde qarama-qarsy otyrady eken. Ekeýiniń de, ásirese, biz sıaqty ádebıetke endi ǵana bet qoıǵan jastar úshin, ataqtary jer jaryp, aıdarlarynan jel esip turǵan kezderi. Óleńderi gazet betterinde top-top bop jarıalanyp jatady. Biz olardy qunyǵa, jata-jastana oqımyz...

Shynyn aıtý kerek, ol alǵashqy kezdesýde Jumeken aǵa ózime de, óleńderime de sonshalyqty yqylas ta, yltıpat ta bildire qoıǵan joq. Ábekeńniń qolqalaýymen meniń sol jerde oqyp bergen birer óleńimdi únsiz tyńdap otyrdy da, qabaǵyn kere kóterip ne unatqany, ne unatpaǵany belgisiz únmen «ı-ıa» dep, sirińke qorabyn bir syldyr etkizip shaı­qap, papırosyn aýzyna qystyryp bólmeden shyǵyp ketti...

Men sodan oqýǵa túsip ornyǵyp alǵansha, tek bir ret bas suqqanym bolmasa, qaıtyp ol bólmege kirgem joq. Jumeken aǵa maǵan yqylassyzdaý bolǵannan keıin, ol kisige degen peıilim sýyp qalmasa da, ortaıyp qalǵandaı edi...

Ol tusta, jınalys, bas qosýlar kóp pe, joq álde Jazýshylar odaǵynyń úıine kirip shyqtym deýdiń ózi bir mártebe me, áıteýir, sol jaqqa jıi baryp turatynbyz. Bir kúni Jukeńdi korıdordyń boıynan kezdestire qalǵanym. «Assalaýmaǵaleıkým» degen sálemimdi sondaı bir yqylaspen qabyldap, meni ejelden etene biletin jandaı, jaı-kúıimdi, oqýymdy den qoıyp surastyra bastady. Jaqyn bir nıettes, súıektes bir aǵammen kezdeskendeı meniń de ishim jylyp sala berdi. Sol joly «áı, bala, sen aýyldan keldiń ǵoı, aırandy saǵynyp júrgen shyǵarsyń» dep burynǵy balalar men jasóspirimder teatrynyń janyndaǵy býfetke ertip aparyp aıran alyp bergeni esimde. Sol kúni, ol kezde dástúrge aınala bastaǵan syra, nemese araq-sharap iship emes, qazaq úshin qasıetti dám aq iship tarqasyp ek. Búginde qarap otyrsam, sol aq dám Jumeken aǵam ekeýmizdiń aramyzdaǵy uzaq jyldarǵa sozylǵan aq-adal kóńildiń dámindeı bolǵan eken-aý...

Sodan bastap Jumeken aǵaǵa jıi baryp turatyn boldym. Óleńderimdi kórsetem, nemese ádebıet týraly, sonyń ishinde poezıa týraly pikirlerin tyńdaımyn. Ol kezde biz úshin bári tańsyq, bári tosyn.

Bir jyldan keıin, ıaǵnı alpys besinshi jyly ol kisi «Lenınshil jastyń» ádebıet bóliminiń meńgerýshiligi qyzmetine aýysty. Buryn ol orynda jumys istegen Ábish Kekilbaev aǵamyz bizdiń aldymyzdaǵy tegeýrindi, talantty jastardyń shyǵarmalaryn, olardyń qoǵamdyq mártebesin kóterý maqsatynda bolsa kerek, týra Qazaqstan komsomolynyń Ortalyq komıtetiniń úıinde talqylatyp júretin. Sol úrdis Jumeken aǵanyń tusynda, uzaqqa sozylmasa da, birshama jalǵasyn tapqan-dy. Bir kúni redaksıaǵa óleńderimdi aparyp júretin maǵan Jumeken aǵam «seniń óleńderińdi talqylasaq qaıtedi» degeni. Men bul tosyn usynystan abdyrap qaldym. Abdyramaı qaıteıin, óleńderim ár-jer, ár-jerde jarıalanyp júrgenmen, ol kezde esimim qalyń jurtshylyq túgili, ádebı qaýymnyń ortasynda sonshalyqty belgili bola qoımaǵan. Onyń ústine, áli bar bolǵany QazPI-diń ekinshi kýrs stýdentimin ǵoı. Júzimnen sony baıqaǵan Jukeń «abdyrap-saspaı-aq qoı, jas talanttardy kóterýimiz kerek. Tek aldymen bas redaktormen kelisip alaıyn» dedi. Bas redaktory Sherhan aǵa. Sher-aǵańnyń túsi sýyq, susty kóringenmen jastarǵa degen peıili darqan keń ǵoı, birden maquldapty.

Talqylaýǵa birqatar beldi adamdar jınalypty. Janymdy ósiretin, óleń aldyndaǵy, jalpy ádebıet aldyndaǵy jaýapkershiligimdi arttyratyn jaqsy-jaqsy salıqaly pikirler aıtyldy. Kóp uzamaı gazettiń jarty betine jýyǵyn alyp turǵan óleńderim jarıalandy. Bul — áli býyny bekip, súıegi qatpaǵan men úshin úlken mártebe edi...

Jumeken aǵamen qarym-qatynastarymyz burynǵydan da jaqyndasa tústi. Ol jaqyndyq bara-bara rýhanı týystyqqa, ıaǵnı rýhanı aǵa-inilikke ulasyp ketti. Endi úıine de baryp turatyn boldym. Ol kez meniń jelbastaý kezim ǵoı, sodan ba kórinbeı ketsem, «áı, balabas, qaıda quryp kettiń» dep renjip qalatyn...

Ol kisini kóp jurt búginde úndemeıtin edi, tuıyq edi dep eske alady. Men ol sózderdi negizsiz dep aıta almaımyn. Ras, abyr-dabyry kóp, nemese syralǵy emes ortada Jukeń, ózimen ózi bop, tomaǵa-tuıyq otyratyn. Óńmeńdep, óńeshin sozyp oryndy-orynsyz kirise ketý de, aıtylyp jatqan áńgimege kıilge ketý de ol kisige jat edi. Sondaı-aq bireýdiń kózine kólgirsý de, bireýge kópshik qoıa sóıleý de ol kisiniń ádetinde joq bolatyn. Al eger sondaı bir jaǵymsyz, juǵymsyz qylyqtardy kóre qalsa, onda ol basyn ántek shaıqap, qalyń qoıý qara shashyn artqa serpip jiberip «ýjas» dep túsi tunjyrap buzylyp ketetin-di. Qabaǵy kerile kóterilip, mańdaıy jıyrylyp baryp, qaıta jazylatyn. Qolyndaǵy sirińke qorabynyń ishinen birtindep shyrpy sýyryp, ony bas barmaǵy men suq saýsaǵynyń arasyna salyp bytyrlatyp syndyryp, otyrǵan jerin pyrdaı etip shashyp tastaýshy edi...

Al, shyndyǵyna kelsek, Jukeń óziniń syrlas dostarynyń ortasynda tipti de tuıyq emes edi. Ondaı jerlerde barynsha emen-jarqyn erkin otyratyn, ázil sońynan ázil, qaljyń sońynan qaljyń aıtylatyn. Papırosyn burq-burq soryp, sonyń qalyń tútinine basyn eńkeıte suǵyp jiberip tunshyǵa uzaq kúletin. Solaı bola tura ol kisi, jelkeýde áldekimder sıaqty «men anany bitirdim, men mynany bitirdim» degen jelókpe áńgimelerge de, «men anaý taqyrypty jazbaqpyn, men mynaý taqyrypty jazbaqpyn» degen qashpaǵan qashardyń ýyzynan dámetken qysyr sózderge de barmaıtyn. Ol kisiniń boıynda jalbyraǵan jalbaqaılyq, qurkeýde bóspelik degender qalaı bolmasa, kekireıip kerdeńdep turý, aspandap qaraý sıaqty astamshylyq ta sondaı joq edi.

Bir kúni, umytpasam «Qazaq ádebıetiniń» betinde bolý kerek, bir inisiniń Jukeńniń kezekti kitabyn jerden ap-jerge salǵan, avtor túgili, óleńge janashyr kez-kelgen kóldeneń kók attylynyń da janyn jaralaıtyndaı óte bir jaǵymsyz maqalasy shyqty. Ol maqalanyń qysastyqpen ádeıi uıymdastyrylǵany onyń ón boıynan battıyp kórinip tur edi. Zárli, bylǵanysh maqala. Ádeıi jamandaý úshin, jala jabý úshin jazylǵan maqala. Ol kez Jukeńniń esimi jıi-jıi aıtylyp júrgen kez bolatyn. Sony kótere almaǵan, kóre almaǵan bireýler álgi maqalany ádeıi uıymdastyrǵan bolý kerek. Sol maqalamen Jumeken Nájimedenovtyń betin qaıtaryp, taýanyn shaǵyp tastamaq bolǵan. Mine, osy maqala Jukeńniń janyna qatty batty. Men Jukeńe «qarsy maqala jazsam qaıtedi» dedim. «Joq, — dedi Jukeń, — jazbaı-aq qoı. Birinshiden, sen jazǵanmen, ol maqalany dál qazir esh jer baspaıdy. Ekinshiden, alda-jalda basa qoıǵanda da oǵan qarsy taǵy maqala jazylady... Sóıtip jalǵasa beredi. Ýaqyt ketedi, júıke tozady... Jumys bir jaqta qalady. Al olardyń izdegeni de sol. Olarǵa tek jumyspen jaýap berý kerek» dedi. «Sonda bul maqalany uıymdastyryp júrgender kimder» dep em, «kimder ekenin bilem, biraq onyń saǵan qajeti joq» dep betimdi qaıtaryp tastady...

Biraz ýaqyt ótkennen keıin Jukeń maǵan bir top óleńderin oqyp berdi. Kileń bir besti aıǵyrdyń qylynan shymyr esilgen shylbyrdaı shıyrshyq atyp turǵan berik, biraq aıqaı-súreńsiz, qýatty óleńder eken. Ol óleńderdiń birazy kóp uzamaı jaryq kórdi de. Sonan keıin-aq Jumeken Nájimedenov poezıasy týraly syńarjaq pikirler, múlde joq bop ketpese de, edáýir tolas tapty. Qandaı jala, qandaı báleden de, eń aldymen ózińniń adal tógilgen mańdaı teriń ǵana arashalap alatynyn sonda túsindim...

Keıinnen men Mańǵystaýǵa, ol kisi Máskeýge oqýǵa attandy da birer jyl bir-birimizden kóz jazyp qaldyq. Birashama ýaqyt ótkizip, men Mańǵystaýdan Almatyǵa demalýǵa kelsem, ol kisi de demalysta júr eken. Shurqyraı kezdestik. Ózi bir keremet kóńildi eken. Jolma-jol aýdarmalarmen tanysqan orys aqyny Iýrıı Kýznesov qatty rıza bop óleńderin aýdarýǵa sóz beripti. Men de qýanyp qaldym. Óıtkeni men óz basym Kýznesovty orystyń eń iri aqyny dep baǵalaıtynmyn. (Búginde marqum bop ketken ony, Kojınov, Raspýtın, Belov sıaqty orystyń naǵyz zıalylary orys ultynyń uly aqyny dep atap júr). Biraq ol sátti bastalǵan istiń nege jalǵasyn tappaı qalǵanyn qazir bilmeımin...

Já, aıta bersek áńgime kóp. Ol kisiniń júris-turysy da, sóılegen sóz máneri de, qabarjyǵan sátteri men qýanyshqa kenelgen tustary da, bári-bári kóz aldymda...

Ol kisi otyrǵanda da, júrip bara jatqanda da, anda-sanda shashyn artqa qaraı serpip tastap, basyn sál eńkeıińkirep ustaýshy edi. Beınebir tereńge úńilip otyrǵandaı, nemese tereńge úńilip bara jatqandaı...

* * *

Aqyndardyń túri kóp. Árqaısysynyń tabıǵaty basqa-basqa. Birine biri múlde uqsamaıdy. Árıne, men bul jerde qaptaǵan óleńshilerdiń bári týraly emes, qadaý-qadaý irileri týraly aıtyp otyrmyn. Olardyń biri baýyryn jazyp kósilip shabatyn ulan-ǵaıyr keńistiktiń aqyny bolsa, ekinshisi qyran qanaty talatyn shyrqaý bıiktiktiń, úshinshisi tylsym tuńǵıyq tereńdiktiń aqyny bop keledi. Olardyń ber jaǵynda adam janynyń qupıa qyl ishekterin qozǵaıtyn, nemese mahabbat taqyrybyna beıim, sondaı-aq tabıǵatty tamyljyta jyrlaýǵa qumbyl aqyndar qanshama. Árqaısysy bólek-bólek dúnıe, árqaısysy bólek-bólek álem.

Men budan biraz jyl buryn ózimniń kúndelik kitapshama Jumeken Nájimedenovtyń poezıasy týraly eki pikir jazyp qoıyppyn. Sol pikirlerimdi osy jerde tolyqtaı keltire ketýdi jón kórip otyrmyn.

«Birinshiden, ár uly aqynnyń ólshemi bolady. Olaı bolsa, Jumeken Nájimedenovtyń ólshemi — tereńdik. Sóz joq, bıikte turý men keńistikte júrý de qıyn. Al biraq tereńdikte jumys isteý qıyn ǵana emes, asa aýyr da. Keńistikti ıgerýge de, bıiktikti meńgerýge de bolady. Eshqandaı asqandyq dep oılamaı-aq qoıaıyq, rýhanı keńistigimiz ben bıiktigimiz birshama ıgerilgen de...

Ádebıettiń ómirmen ózektes, tirshilikpen tamyrlas ekenin jurttyń bári de biledi. Tynysy da bir, tirshiligi de bir. Olaı bolsa, mynaǵan qarańyz, adamzat balasynyń atmosferanyń qalyń qabatyn tesip ótip kosmosqa shyqqaly qashan. Al biraq, bar bolǵany, on bir myń metrlik muhıt tereńdigine áli kúnge jete almaýda. Iaǵnı tereńdiktiń alapat qysymyna tótep bere alatyndaı barokameralar jasaı almaýda. Osyǵan deıin jasalynǵan ol sharbolat barokameralardy tereńdiktiń surapyl qysymy qalaıydaı qabystyryp tastaıdy. Tereńdikte jumys isteýdiń qıyn ǵana emes, asa aýyr bolatynyn osydan-aq baǵamdaı berińiz.

Jumeken Nájimedenov ǵumyr boıy, kim-kimdi de, qysymy janshyp, ezip jibererdeı asa aýyr sol tereńdikte jumys istep ótti.

Ádette, tabıǵat tereńge asylyn jasyrady. Al halyq, nemese adam tereńge, eń aldymen qaıǵy-qasyretin jasyrady. Óıtkeni qaıǵy-qasiretin asylyndaı saqtamaǵan halyqta, nemese adamda qadir-qasıet bolmaıdy. Meniń túsinigimde Jumeken Nájimedenov halqynyń sol qaıǵy-qasiretin bar tabıǵatymen, bar jan-júregimen, bar bolmys-bitimimen sezine otyryp jumys istegen aqyn...

Ekinshiden, Jumeken Nájimedenov degen esim — ózen, kól, taýlardyń geografıalyq, tarıhı ataýlary sekildi rýhanı ataýǵa aınalyp ketken esim. Eger ol rýhanı uǵymdaǵy ózen bolsa, onda ol burq-sarq etip burqyraı quıylyp, tegeýrinimen tas domalatyp jatqan taý ózeni emes, ańqasy keýip shólirkep jatqan eldiń meıirin qandyratyn sabyrlysy men salıqalysy. Eger ol kól bolsa, o sheti men bu shetine kóz jetpeıtin kólemdisi emes, túbine qupıa jasyrǵan tereńi. Eger ol taý bolsa, aspanmen talasqan bıigi emes, boıyna qazyna jınaǵan qadirlisi».

Meniń Jumeken Nájimedenov poezıasy týraly túsinigim, jınaqtap aıtqanda, keshe osylaı bolǵan. Búgin de osylaı. Erteń de osylaı bolyp qalmaq. Men bul sózderdi saýsaǵymnan soryp shyǵaryp aıtyp otyrǵam joq, bul sózderdi men onyń poezıasynyń búkil tabıǵatynan shyǵaryp aıtyp otyrmyn.

Budan da dálirek aıtsam, men óz basym, Jumeken Nájimedenovty qazaq óleńindegi saýsaqpen sanap alarlyqtaı oqshaý qubylystardyń biri dep bilem.

Árıne, Jumeken Nájimedenovty birden túsine qoıý, birden uǵyna qoıý asa kúrdeli, asa aýyr. Ókinishke oraı, keshe de solaı bolǵan, búgin de solaı, bálkim erteń de solaı bop qalýy... Óıtkeni ol qysymy alapat tereńdikte jumys istedi. Ózimen birge oqýshysyn da sol tereńdikke tartty. Al tereńdik qysymyna kez-kelgen oqyrman tótep bere almaq emes... Ol úshin úlken daıyndyq, úlken rýhanı jiger kerek. Óıtkeni ol «japyraǵy jalbyraǵan» elteń-selteń aqyn emes, tereńdikke tas jaryp súńgip qunar sorǵan qýatty kúretamyr aqyn edi. Iaǵnı, ózi aıtqandaı, onyń tamyry «balshyq emes, taspen jatyr tistesip». Onyń kúrdeli bolatyny sondyqtan. Taǵy da óz sózimen aıtqanda:

... Al tamyrlar — topyraqtyń astynda
shýlap jatyr uqsap uly tasqynǵa.
Átteń úni jetpeıdi
saqqulaqqa, kereńge:
sebebi — tym tereńde.

Ony qulaqpen emes, tek jan-júrek, sezim-oı talshyq­tarymen ǵana tereń paıymdap, tereń túsine alasyń. Ol óz oqyrmanyn kózdi arbap jalt ete qalar áser men jarq ete qalar ushqynmen aldarqatý úshin emes, qozdanyp jatqan shoqtaı tula boıyna shym-shymdap jylý sińirý úshin jumys istedi...

Onyń óleńderiniń ár sózi «úp» deseń ushyp ketetin qaýqarsyz qaýyz sózder emes, qaýyzynan arshylǵan dándeı ári tolyq, ári salmaqty. Sebebi ol neni jyrlasa da, sol jyrlanar taqyryptyń sony tusyn, tipti tosyn qyryn ashqandy qalady. Ashylmaǵan jańa qyrtystar men jańa qatparlardy qopardy. Múlde beıtanys jańa uǵym, jańa túsinikke bet qoıdy. Jańalyqty áıteýir jańalyq aıtý úshin ǵana izdeseń, onda ol bar bolǵany búırekten sıraq shyǵarý bolyp shyǵatynyn aqyn o basta-aq jaqsy túsingen. Jańalyq degeniń dástúr topyraǵynan, tipti naqty tarıhı oqıǵalarmen salalasa-sabaqtasa jalǵasyp, solardan nár alyp, qunar soryp jatpasa onda onyń bári bekershilik bolyp shyǵatynyn jaqsy uqqan.

Jata almaıdy jyr tekke
Jyr da jazda kókteıdi.
Bul aspannan bult ótse
Bir jylamaı ótpeıdi.
Ańyzy da kóp jurttyń —
Esken jeldiń ermegi.
Kóz jasymen sol bulttyń
Gúl jylaıdy jerdegi.

Aspannan ótken bult bir jylamaı ótpeıtin, sol bulttyń kóz jasymen gúline deıin jylap turatyn sonda bul qandaı jer?! Sóıtsek, bul jer elim dep eńirep, jerim dep tebirenip ótken Mahambet batyrdyń ósken, sonan keıin ómirden baz keshken jeri eken. Bul qubylysty tek Jumeken ǵana kóre alǵan, Jumeken ǵana uqqan. Óleńniń tarıhı sabaqtastyǵy degenimiz osy emes pe?! Rýhanı sabaqtastyǵy. Sonymen birge tarıhı tereńdik.

Árıne, aqyn tereńdigin tarıhı salalastyqtar men tarıhı sabaqtastyqtardan ǵana izdestirip otyrsaq, onda bizdiń ol qareketimiz oǵash qana emes, ábestik te bolyp shyǵar edi. Óıtkeni aqyn, aldymen óz zamanynyń, óz ýaqytynyń perzenti. Sondyqtan ol áýeli óz zamany men óz ýaqytynyń boıyndaǵy keleńsiz qubylystar men kisápir minezderge qarsy kúres ashýy kerek. Biraq aqyn mindeti ol keleńsiz qubylystar men kisápir minezderdi dattap, balaǵattaýda emes, olardyń shyqqan tegin, ıaǵnı tabıǵatyn ashyp kórsete bilýinde. Biraq ashýdyń da ashýy bar. Mundaı tustarda bir detal, bir teńeý, bir obrazdyń ózi qupıa kiltke, eren qýatqa, aıryqsha qarýǵa aınalady...

Dúnıede adamdardyń bir-birin kóre almaýshylyǵy, qyzǵanyshy degen ári dertti, ári qasiretti qulyqtary bar ǵoı. Óz-ózinen tabaǵa túskendeı qýyrylyp, kún astynda qalǵan terideı jıyrylyp turatyn ol qudaı atqan qulyqtar keshe de bolǵan, búgin de bar, erteń de bola bermek. Sonda onyń tabıǵaty qandaı? Árıne, onyń tabıǵaty san qıly. Jumeken onyń tabıǵatyn myna joldarmen ashady:

Eki kóz tur — eki juldyz janady,
birin-biri kórip turǵan joq biraq.
Aq qaǵazǵa eki núkte tamady
birin-biri kórip jatqan joq biraq.
Eki núkte kórer bolsa bir-birin
Qos núkte emes, syzyq bolar edi ǵoı.
Eki kóziń kórer bolsa bir-birin
bir basyńdy buzyp bolar edi ǵoı.

Árıne, bul joldarda, ózińiz baıqaǵanyńyzdaı, «kóre almaýshylyq», «qyzǵanysh» degen sózderdiń eshqaısysy da joq. Biraq onda sol dertti uǵymdardyń tabıǵaty bar. Tipti mańdaıyndaǵy qos kóziń birin-biri kórer bolsa, bir basyńnyń tas-talqanyn shyǵaryp, buzyp biter edi. Kóre almaǵandyqtan, qyzǵanyshtan. Bul óleńde, sóz joq, ómirdiń ózi alǵa tartqan fılosofıalyq tereńdik jatyr. Taǵy da ol tereńdik bir kiltpen, ıaǵnı bir detalmen ashylǵan. Osy bir kóre almaýshylyq degen báleniń, osy bir qyzǵanysh degen qyzyl ıttiń tabıǵatyn barynsha qoparyp tereń zerttegen aqyn, «sybyrla onyń qulaǵyna kúp-kúreń: «qudaı» ekeý bolypty de, aman bol, jazbasa aryz bireýiniń ústinen, maǵan kel» dep salady. Ondaı jandardyń taǵy bir túri: «kún kóremiz dep bireýler kún kórsetpeıdi basqaǵa». Bul joldar «bireý ólmeı bireýge kún joq» degen ejelden kele jatqan pasyq, ospadar máteldiń bir nusqasy. Jumeken Nájimedenov keleńsiz, jıirkenishti bir ǵana qubylystyń ózin jan-jaǵynan, san tusynan kelip, osylaısha qazymyrlana qazyp kórsetedi. Bul da onyń ózgeshe bir ereksheligi.

Sonda ol kúnshildik pen ol qyzǵanshaqtyqty týdyratyn kimder? Eger kúshi de, qýaty da bir-birimen shamalas, bir-birimen teń túsetin adamdar, aıarlyqqa barmaı, adadyqpen tiresip-kúreske túsetin bolsa, ol kúres pen tires kúnshildik te, qyzǵanysh ta bolmas edi. Biraq ol qyzyl ıt qyzǵanysh pen bolǵan-tolǵanyńdy ǵana emes, jumysyńnyń júrip turǵanyn kóre almaıtyn ol betpaq kúnshildikti týdyratyndar tyraqy tyrashtar men táshtek miskinder ǵoı. Ondaı-ondaı álin bilmeıtinder ózin ǵana álekke salyp qoımaıdy, seni de álekke salyp bitedi. Ondaı jandardy aqyn tipti aıap sóıleıdi. Aıap otyryp onyń beıshara portretin jasaıdy.

Es, es, Samal, es údep
esip, esip toqtashy,
qırataıyn ba osy dep
qımyldattyń shóp basyn.
Kúshtisiń-aý jeńilge,
aýyr bolǵyń keledi.
Bilem, Samal, seniń de
daýyl bolǵyń keledi.
Sháltik esekdámelik.

Aqyn sony kúlki etip, mazaq etip otyr. Sondyqtan da aqyn «tolqytatyn teńizdi daýyl da emes, tereńdik» dep alyp, «býyrqaný ne teńiń, asyp-tasyp ılanshy: tasyp qaıda ketedi tas tabaqqa quıǵan sý» dep múlde tuqyrytyp, kelemej etedi. Ózge jurt, ózge elde emes, «óz eliniń esigine qolyn talaı ret qystyryp, óz eliniń aýlasynda talaı ret ıtke talanǵan» aqynnyń basyna «toqsan qabat bult pen toqsan túrli oı qonatyny» sondyqtan. Óıtkeni aqyndy «oılanbaıtyn pendeler oılandyrmaı turmaıdy». Sondyqtan da ol kúıinedi, sondyqtan da ol opynady.

Mıllıon qatparly, mıllıard jyqpyldy ómirdi túbegeıli túsinip, ony aqı-taqı uǵyný múmkin emes. Ony túgel túsinip, ony túgel uǵynsaq, onda ol ómir de bolmas edi. Sondyqtan da ómir kóbine-kóp jumyr basty pendeniń paryq-paıymy jete bermeıtin paradokstar men sharpysyp jatqan qarama-qaıshylyqtardan turady. Qarap tursań, ol paradokster men ol qarama-qaıshylyqtar aqyly bar, sózi bar, kózi bar, sanasy bar adamdar boıynan shyǵyp jatyr. Túsiný qıyn, uǵý aýyr. Biraq solaı bola tura olardyń bolmys-bitimine úńilý, olardyń minez-qulqyn ashý paryz. Ol, eń aldymen ózińdi óziń taný úshin qajet. Adam ózin tanymaı, onyń ózgeni de, aınalasyndaǵy san-sapat qubylystardy da tanýy múmkin emes. Bul jumys, bárinen buryn, qalam ustap, qaǵaz toltyratyn jandardyń mindeti bolsa kerek.

Sonda, qoǵamnyń da, adam janynyń da oıran-botqasyn shyǵaryp jiberetin jamandyqtar ne úshin jasalynady? Ol jamandyqtyń túpki maqsaty ne? Bul suraqtar kez-kelgen adamnyń sanasyn sarsyltyp, sharshatyp jiberetin suraqtar. Eger biz ony ózimizdiń qarapaıym tanym-túsinigimizdiń tarazysyna salyp qarasaq, onda bireýge jamandyq oılap, qıanat jasaǵan adam, túptiń túbinde sol jasaǵan jamandyǵynan zardap tartyp, sol jasaǵan qıanaty úshin zaýalǵa ushyraýǵa tıis. Biraq kileń olaı bola bermeıdi ǵoı. Kóp-kóp adam ózi jasaǵan jamandyqtyń zardabyn da tartpaı, ózi jasaǵan qıanattyń zaýalyna da ushyramaı shaıqap iship, shalqaq basyp júrip jatqan joq pa? Solaı bola tura, sol álgi saýaldy ózińe-óziń qaıta-qaıta qoıýmen bolasyń: jamandyq pen qıanattyń túpki maqsaty ne?

Bul saýal tóńireginde de Jumeken Nájimedenov ábden bas qatyryp, ábden sana sarsyltsa kerek. Aqynnyń aıtýynsha:

Jamandyqty jasaıdy eken adamdar
Jaqsylar tek tartady eken azabyn.

Iaǵnı, jamandyq ataýly jaqsylardy azapqa salý úshin jasalynady. Dál osy jerde aqynǵa aıtylar qarsy ýájiń joq. Óıtkeni dúnıeni tý-talaqaı etip, aınala tirshiliktiń astań-kesteńin shyǵaryp jiberetin jamandyqtyń azabyn tartyp, mazaǵyna ushyrap jatatyndar, ózimiz kúnde kórip júrgendeı, sol jaqsylar ǵoı.

Dúnıe qandaı ádiletsiz, qandaı aıar! Áıtpese, «ıegimen qudyq qazyp eptiler, túıe baıǵus oımaqtan sý ishpes» edi ǵoı.

Saýaldan saýal týady. Osynyń bárine kim kináli? Sóıt­sek, osynyń bárine Biz Ózimiz kináli ekenbiz. Óıtkeni

Taıǵanaqtap iz sekildi muzdaǵy
biraq keıde qatelestik biz-daǵy:
taý men saıdyń arasyna des bermeı,
tóbelerdiń ósetinin eskermeı,
baıǵyzdyń da ańsaýy bar ekenin,
bulbuldyń da jemsaýy bar ekenin,
aqyldyń da ajaly bar ekenin,
baqyrdyń da bazary bar ekenin
umyttyq biz,
ádiletten úmit qyp,
ádilettiń bar ekenin umyttyq.

Mine, bar bále osynda: ádilettiń bar ekenin umytyp kete beretinimizde. Ádilet degen keıinnen keletin zardap ta, zaýal da emes. Ádilet degen ózimizdiń qolymyzda. Osyny elep-eskermegendikten de biz azapqa túsip, mazaqqa ushyraımyz. Iaǵnı, kiná ózimizde!

Ne nárseni aıtsa da, qaı taqyrypty qozǵasa da qatpar-qatpar bop jatqan arǵy astaryn qazyp, tuńǵıyq túpki tereńine úńilip ótken Jumeken Nájimedenov, seniń de jan-júregińniń tereń túkpirinde jatqan san taraý saýaldar men san qıly oılardy oıatyp alady. Aqyn maqsaty osynda. Seni de tebirentip, seni de tolqytýynda.

* * *

Aqyn, ulttyń uly aqyny deńgeıine kóterilýi úshin, ol sol ulttyń qaıǵy-qasiretiniń qandy jasyn iship, onyń búkil azabyn jan-júregimen kótere bilýi kerek. Qansha ol tynysty, qansha ol qýatty bolǵanmen, qansha ol obraz, teńeý, metaforalaryńyzdy ıirip alyp kep óleńge qyzmet etkizip qoıǵanmen, ol óleńderdiń ózeginde ulttyq rýh pen ulttyq múdde jatpasa, onda ol uly aqyn bola almaıdy. Iri aqyn bolýy múmkin. Myqty aqyn bolýy múmkin. Biraq ol ulttyń uly aqyny emes.

Árıne, Jumeken Nájimedenov ómir súrgen kezeńde maıy taýsylǵan shamdaı óz-ózinen óship, boıynan nár ketken shópteı óz-ózinen semip bara jatqan ult taǵdyryn da, onyń álsiz bolsa da, júreginiń bir túpkirinde jatqan armandy ańsaryn da jazý múmkin emes edi. Jazǵanmen, bári bir jaryq kórmes edi. Jaryq kórmegeni bylaı tursyn, aqyndy qoǵamnyń kózine shyqqan súıeldeı etip qurtyp tynar edi.

Biraq tabanǵa túsip taptalyp jatqan ultynyń taǵdyryn, onyń búginine buǵaý salynyp, erteńine qylysh siltenip jatqanyn kúnde kórip júrgen aqynnyń kókiregi qaq aırylyp, jan-júregi jylamady deısiń be?!

Mine, osy tusta ol «Kúı kitabyn» jazdy. Kúı tilinde sóılep turǵan ultynyń zary men sherin, muńy men nalasyn, qaıǵy men qasiretin óleń tilinde sóıletkisi keldi. Qurmanǵazylar zamanyndaǵy otarlyq tepki men Keńes odaǵy kezindegi otarlyq astamshyldyqtyń bir-birinen túk aıyrmashylyǵy joq ekenin uqty. Aıyrmashylyǵy — ústerindegi kıimderinińde. Ol zamandaǵy adamdar ústerine kúpi men shekpen kıip qul bolǵan, al búgingi adamdar galstýk taǵyp, kostúm kıip qul bolyp júr. Bar aıyrmashylyq osy. Al zorlyq — sol zorlyq. Qıanat — sol qıanat.

Juldyzdar tur sýyq kúlip,
Sýyq, jyltyr janarymen.
Dúnıe tur buıyqtyryp
Qaraýytqan qabaǵymen.
Jas japyraq qalady úrkip...
Biri úzilip tústi shetki.
Túngi dala alaburtyp
óz-ózinen ys-pys etti.
Qımyl kirdi bar alapqa
Kóz úırendi áreń buǵan.
Kóleńkeler — qara qatpa
Júgiredi qarań-qurań.

Bul qaı zamannyń kórinisi. Qurekeń zamanyndaǵy ma, Keńes zamanyndaǵy ma? Baıqasań, qaı zamanǵa salsań da, sol zamannyń sýreti bop shyǵa kelmeı me? Aıyrma joq. Dálirek aıtsaq, bul eki qoǵamnyń da qas-qabaǵyńnyń sýreti. Iaǵnı aqyn Qurmanǵazy zamanyn aıta otyryp, ózi ómir súrgen qatal qoǵamnyń da qas-qabaǵynyń sýretin salǵan.

Bul kitap — azattyq ańsaǵan ulttyń oı-armany jaıly, sol joldaǵy qıamet-qaıym, tar jol, taıǵaq keshýleri men taǵdyr-talaıymy týraly kitap.

Búkil halyq — buǵaýda. Al halyq naǵyz bir qudaı atqan, eki ıininen sý ketken súmelek sorly, baryp turǵan mojantopaı beıshara bolmasa buǵaýǵa shydar ma? Eger ol naǵyz sorly, baryp turǵan mojantopaı bolsa, onda ol halyq halyq bolyp atalmas ta edi. Onda onyń baıaǵyda-aq tamyry semip, baıaǵyda-aq japyraǵy qýrap, qumǵa túsken iz sıaqty tarıh jeli bir «úp» etkende súrtilip, izim-qaıym joq bop keter edi!

Halyqty halyq qylatyn namys pen jiger. Al namysy bar, jigeri bar halyq eshýaqytta da qolǵa túsken buǵaýǵa, aıaqqa salynǵan kisenge shydamaq emes. Ondaı halyqtyń túptiń túbinde qaırat kórseteri, qarsylyq kórseteri haq. Ondaı halyqtyń qolyn shynjyrly buǵaý neǵurlym qatty qysqan saıyn soǵurlym óshimdi alam dep ójettenip, ózegińdi jaram dep órshelenip keteri sózsiz. Ondaı halyq pen ondaı halyqtan shyqqan órshil perzenttiń «salmasa eger buǵaý maǵan, bulqynbas em munsha qatty» deıtini sondyqtan. Qolyna buǵaý túsip ójettene órshelenip ketken ol jannyń rýhy tipti asqaq, asa tákappar. Buǵaýda jatyp-aq yqtyryp sóıleıdi.

Bulqynbasam qattyraq — múshem de uıyp barady.
Hanǵa bermes qolymdy — kisen qıyp barady.
Jylaý salsa janyma — toryqqany dep túsin,
buǵaý salsa qolyma — qoryqqany dep túsin.

Biraq ol qansha asqaq, qansha tákappar bolsa da, tipti óz basy buǵaýdan qutylsa da, ol buǵaýdy bári bir basqa bir muńdasy, basqa bir qandasy kıetinin sezedi. Soǵan qorlandy, soǵan kúıinedi. «Menen qalsa shynjyrdy bul, basqa bireý kıer kelip» deıdi ol túrme kúzetshisine. Osy sózderdi qan jylap aıta turyp, ol biraq sonda da óz bıiginen túspeıdi, tómendemeıdi. Sol tákappar qalpy: «sen ǵoı meni músirkeısiń, al, men seni aıap turmyn» deıdi. Keıipker kesek týrap, iri sóılep tur. Naǵyz keskekti erdiń soıy.

Ol, mine, túrmeden qashty. Biraq ol sonysymen azattyq ala qoıdy ma? Basy bostan boldy ma? Joq, álde, ol túrmeden qashqanda eli men jeri ishkeni aldynda, ishpegeni artynda qalyp, arqasyn keńge salyp arqa-jarqa bop jatyr ma?! Joq, taǵy da joq! Óıtkeni, «kúıshi qashty mazaǵynan túrmeniń, azabyna búkil baıtaq eliniń». Ol endi búkil baıtaq eliniń azabyna kelip kirdi. Ol azap kúıshi úshin túrmeniń mazaǵynan da aýyr. Óıtkeni azap buǵaýy túrme buǵaýynan da qaterli. Túrmedegi mazaq buǵaýy qolyn qyssa, eldegi azap buǵaýy janyn qysady. Elim dep eńiregen er úshin odan ótken aýyr qasiret bar ma?!

Biraq perzent boıyndaǵy burqaq tasqyn, bula rýh tize búgip jasyp, moıyn usynyp moıyp qalmaıdy. Óıtkeni halyq qasiretiniń otyna qaqtalyp, halyq qaıǵysynyń kóz jasyna sýǵarylǵan qaıratty jiger men aıbatty namys semseri burynǵydan da shalt sýyrylyp, burynǵydan da qatty sermelmek. Ondaı tusta «qandy jelik» bop halyq kóterilmek...

Sarnady-aı kep dala sonda,
Qum da oıanyp aýnady aqyr,
Qyzdy naıza alaqanda.
Er til qatty jaýǵa batyl:
«Qaıt, qaıt, qaıt, qaıt!»
Daýyl, daýyl!.. Aǵala shań...
Jalba-julba kórindi ıyq.
Qoldar júrdi jaǵada san
El til qatty kegin jıyp:
«Qaıt, qaıt, qaıt, qaıt!»

Bul joldar beınebir búkil halyq bolyp «qaıt, qaıt, qaıt, qaıt!» dep el ishinen, jer ústinen qara báleni alastap turǵandaı sonshalyqty qaharly estiledi.

Halyq boıynda osynshalyq ashý-yzany, osynsha jiger men namysty týdyryp otyrǵan ne? Zorlyq-zombylyq. Tize batyrý. Saǵan jan dep emes, mal jep qaraý. Otyrsań opaq­syń, tursań sopaqsyń dep qorlaý. Aldyna sap empeńdetip aıdap, elpildetip júrgizip qoıý. Oǵan kim kónbek?! Son­dyqtan da «ol asaý bolmas edi — bolmasyna qoıdy ma?» Eger seniń ashý-yzań atqaqtap, namys-jigeriń jarqyldap tursa, sol ústem ókirem órkókirektik te qansha qorlanyp qoqı­lanyp qoqańdaǵanmen kúnderdiń kúninde aıaǵyn tartady eken. Sondyqtan da sol ópirem óktemdik kúıshini sýǵa da, otqa da salyp azaptasa da bári bir onyń saǵyn syndyra almapty. Óktemdiktiń de amaly taýsylyp, aılasy bitkendeı daǵdaryp qalǵandaı bolypty. Iaǵnı, ústem óktemdik «Qor etpeıin degen joq, qorqyta almaı qor bolypty».

Bul «Kúı kitabynda», negizinen jaldy Qurmanǵazy kúıleri arqyly azattyq ańsaǵan halyqtyń jigeri men namysy, qaıǵy-qasiretten qabyrǵasy qaqyrap sógilip júrse de kelseń kel dep bilek sybanyp, bel býyp shyǵa keletin eldiń órshil rýhy jyrlansa, al «Jańǵyryq» tolǵaýynda taǵy bir azattyq kúreskeri Mahambet batyrdyń basyn alǵan tustaǵy opasyzdyq pen satqyndyq ózek bolǵan. Bul da qasiret. Ult qasireti!

Ol kez — uly dalanyń Isataıynan aıyrylyp, Mahambettiń jalǵyz qalǵan kezi. Biraq patsha úkimetiniń ıtarshylary úshin Mahambet batyrdyń jalǵyz qalǵanynyń ózi qater, qaýip. Mahambettiń bul jalǵanda kózi tiri turǵanda, sózi tiri turǵanda zorlyqtyń shoqparyn, zombylyqtyń soıylyn kótergender tóseginde tynysh uıyqtap, tórinde alańsyz as ishe almaq emes. Sondyqtan onyń kózin de, sózin de qurtý kerek!

... Ien dalada jalǵyz otyrǵan úıge bir top adam saý etip attan túse-túse qalysty. Aldarqatyp otyryp aılasyn asyryp aqyn basyn, sabaǵynan úzilgen qarbyzdaı domalatyp, kesip alyp ketti. Óz qandastary, óz baýyrlastary. Budan ótken satqyndyq, budan ótken opasyzdyq bola ma?! Joq, deısiń, árıne! Biraq odan da ótken opasyzdyq, odan da ótken satqyndyq bolady eken. Inemen shabaqtaǵandaı janyń túrshigedi, kezdikpen tilshelegendeı júregińnen sora-sora qan aǵady.

Ol soraqy satqyndyq pen ol náleti opasyzdyq aqyn basyn sultannyń aldyna domalatyp tastaı salǵan sátten bastalady. Aqyn basyn alyp kelgen qandy qol qaraqshy top, endi birimen biri eregisip,Mahambettiń basyn men shaptym, joq, sen shapqan joqsyń, men shaptym dep sumdyq masqara aıtysqa túsedi. Sonda ne úshin deısiz ǵoı. Sultannyń kózine túsip abyroıyn asyrý úshin, aqyn basyna tólenetin eki myń som úshin. Netken masqara beısharalyq! Bálkim, tarıhı fakt bulaı sóılemeıtin shyǵar. Múlde olaı bolmaǵan shyǵar. Biraq rýhanı faktor bar emes pe?! Mahambet zamanyn bylaı qoıǵanda kúni keshe, Keńes zamanynda ǵana sol satqyndyq pen opasyzdyq talaı-talaı arystarymyzdyń basyn saýdaǵa salyp, aqyrynda olardy attyryp, astyryp, qalǵandaryn kózderinen tizip turyp ıtjekkenge aıdatyp jibergen joq pa?! Al rýhanı faktor arǵy-bergini túgel jınaqtap, olardy qorytyp sóıleýge ábden quqyly.

Sonymen ne boldy deısiz ǵoı.
Talas qyzyp jatty:
Óleksege túsetin qarǵa qusap qalbaqtap:
— Ýa, sultanym, men — dedi
bireý ushyp alǵa attap.
— Joq, men! — dedi bir sympys eki butyn ırektep
Qylysh shabýǵa úırengen jigit edim úıde eptep.
— Joq, ol emes men! — sholaq adam bir myrtyq, —
Qoıa almadym elimdi «bir tentekke» búldirtip.
— Semserimdi birazdan synaı almaı júr edim, —
aq semserdi — biri aıtty — óńmennen tiredim.
Sol-aq eken, sholaq top qarýlaryn sermesti,
Qamshylary shoshańdap,
«Men, men» desti, «men» desti.

Muny endi satqyndyqtan da ótken satqyndyq, opasyzdyqtan da ótken opasyzdyq demeı, endi ne dersiń?! Bul, endi, ulttyq tragedıa!

Jumeken Nájimedenov betin tilip jiberseń de qan shyqpaıtyn kisápirlikter men adam etin tirideı jeıtin kázzaptyqtardy kórsetýde kóp-kóp aqyndardan oqshaý tur deı alamyz. Bul da sol adam tabıǵatynyń tereńde jatqan qalyń qyrtys-qatparlaryna úńile bilýden.

Bul jerde bir aıta keter nárse, adam boıyndaǵy qyrtys-qatparlar orasan zor qarsylyqqa ıe. Ol qarsylyqty jeńý úshin orasan qýat kerek. Jumeken Nájimedenov sondaı qýatqa ıe aqyn edi.

* * *

Meniń oıymsha, dál Jumeken Nájimedenovteı eńbekqor aqyn, ózin ózi azapqa salyp qoıyp jumys istegen aqyn joqtyń qasy. Bar. Biraq sırek. Ol tipti ekinshi ret ınfarkt alyp, ómiri qyl ústinde turǵanda da, qolynan qalamyn tastamaı, aldynan qaǵazyn jınamaı ótti. Jankeshtilikpen jumys istedi... Sumdyq asyqty. Beınebir erte ketetinin sezgendeı...

Jumeken aǵanyń «Tez, tez!» dep atalatyn sújetti bir óleńi bar. Bir kúni ony kári ákesi, ıaǵnı atasy shaqyryp alyp «kórshi halsyz jatyr», «tez, tez baryp Qoshalaqtan dári ákel» dep jumsaıdy. Sodan ol balaǵyn túrip jiberip, Qoshalaqty betke alyp júgirip alyp jóneledi. Jalańaıaq tabanyna tiken men shóńge kirgenine de qaramaıdy. Óıtkeni «kórshi halsyz jatyr». Sony qutqarý kerek. Ol kórshiniń taǵdyry munyń júgirgenine tirelip tur. Qoshalaqtaǵy dáriger de oǵan dári berip jatyp «tez, tez jet» dep asyqtyrady. Ol taǵy da aıaǵy aıaǵyna tımeı zymyrap alyp jóneledi. Áıteýir ol óldim-taldym degende aýylǵa ymyrt úıirile jetedi-aý. Biraq aldynan shyqqan kári ákesi ony «keshiktiń ǵoı, ulym» degen sózben qarsy alady. Balanyń meseli qaıtyp, kóńili sý sepkendeı basylyp qalady, kinási joq bolsa da, óz mindetin adal atqaryp shyqsa da, ol ózin aıyptydaı sezinedi...

Keıinnen, es jıyp eseıgen soń da, aqynnyń el aldyndaǵy atqarar paryzy men mindeti, kóterer jaýapkershiligi sol qalpynda qalǵan. Sondyqtan da:

Paryz dese atan-túıe tárizdi ek,
Mende ǵana qalǵan-syndy bar izgi ot:
Áli-áli áldekimge, asyǵys
Shyǵatuǵyn sekildimin dári izdep.
Ótelmegen bir paryzym bar anyq:
Taban tesip,
sıraǵymdy jara ǵyp,
áldekimge men, áıteýir,
alqynyp
kele jatqan syqyldymyn dári alyp.
Óıtkeni,
Áli meni kútip jatqan tárizdi
eki dúnıe ortasynda áldekim.

Ol beınebir adamdy qatygezdik qursaýynan, ajal tuzaǵynan qutqaram dep, adam janyna dendep kirip alǵan dertke daýa izdep asyǵyp júrip, bul dúnıeden ózi de asyǵys ketip qalǵandaı...

---