InfoHub Logo

Qasqaǵym ǵumyry qalǵandardyń endi bul jalǵannan joǵaltary joq.

Fıllıp Kıno. Atıs

Otanym men týǵan-týystarym týraly aıtarym az. Ádiletsizdiktiń áleginen jat jerge qýyldym, uzaq jyldar boıy shet jerde júrgendikten — jat týyspyn. Enshime tıgen mol mura sol kezdegimen salystyrǵanda ájeptáýir bilim alýyma múmkindik berdi, al boıyma týa bitken alǵyr zerektik jas shaǵymda talmaı tyrbanyp jıǵan maǵlumatymdy júıeleýge jaǵdaı jasady. Men bárinen de nemistiń fılosof-moralısteriniń shyǵarmalaryn oqýdy jaqsy kórýshi edim, árıne, onda meni qısynsyz qyzyl sóz emes, logıkalyq oılaýǵa daǵdylanǵan adamǵa olardyń qurylysyndaǵy jasandylyqty op-ońaı shyǵarýǵa bolatyndyǵy shekten tys yntyq etetin edi. Meni ádette taqýalyqtan taımaıdy dep aıyptap, qıalymnyń qarymy úshin qylmyskerdeı kinálaıtyn, meni jurt qashan da Perronnyń izbasary sanaıtyn. Turpaıy fılosofıaǵa tym áýestigim shynynda meni de bizdiń ǵasyrymyzdaǵy meılinshe keń taralǵan qateliktiń qurbany etti me dep qorqamyn — men bul jerde barlyq qubylystardy, tipti oǵan qatysy shamaly qubylystardyń ózin sol ǵylym prınsıpimen túsindirýdi aıtyp otyrmyn. Jalpy aıtqanda, men sıaqty adamdardy yrymshyldyqtyń aldamshy sáýlesi eliktirip, shyndyqtyń sheginen shyǵady degenge senýdiń ózi qıyn. Men óz áńgimemdi osyndaı shaǵyn alǵysózden bastaýdy oryndy kórdim, óıtkeni men baıandaǵaly otyrǵan bul ádetten tys oqıǵalar qısynsyz qıaldyń nátıjesi emes, qaıta qıaldy qur jańǵyryq pen jansyz áripterdiń qubylysy dep bilip, ony múldem joqqa shyǵaratyn adamnyń aqyl-oıynyń shynaıy tájirıbesi bolyp tabylady.

Talaı jyl shetelderde saıahatta bolǵan meniń endi bir jaqqa sapar shegýge zaýqym soqpaıtyn-dy, áıtse de túlen túrtkendeı, taǵy da shydamym taýsylyp, 18... jyly Zond araldarynan arhıpelaginiń jaǵalaýyna saparǵa shyqqan kemeniń jolaýshysy retinde, men Batavıa portynan halqy kóp qazynaly Iava aralyna attandym. 400 tonnadaı syıymdylyǵy Bombeıde malabalardyń tık aǵashynan jasalyp, myspen qaptalǵan bizdiń tamasha jelkendi kememizge Lakkad araldarynan maqta men maı, sondaı-aq kopra, pálma, qant, býıvoldyń sútinen jasalyp, qorytylǵan maı, kokos jańǵaǵy men birneshe jáshik apıyn tıelgen bolatyn. Júk qalaı bolsa solaı tıele salǵandyqtan keme ondy-soldy teńsele berýshi edi.

Biz porttan shyqqanda bolmashy ǵana jel soǵyp turǵan, uzaq kúnder boıy Iavanyń shyǵys jaǵalaýyn boılap júzip otyrdyq. Biz bettegen araldardan shyqqan birdi-ekili shaǵyn kemeler qarsy ushyrasqany bolmasa, júzý sapary bir saryndy ótip jatty.

Bir kúni keshke jaqyn ıýttegi kermege súıenip tur edim, kenet soltústik-batystan kóterilgen shaǵyn bultty kózim shaldy. Meni onyń túsi tań qaldyrady, sondaı-aq Batavıadan shyqqaly beri ondaıdy alǵash kórýimiz bolatyn. Sonaý kóz ushyndaǵy batysqa baryp jetkenshe men odan kóz almadym, ol kenet qıandaǵy teńiz jaǵalaýy sıaqtanyp, kókjıekte jińishke ǵana bulyńǵyr turmanǵa aınalyp, shyǵysqa da, batysqa da taralyp ketti. Sodan keıin kóp uzamaı óńirdiń kúreń qyzyl túsi men teńizdiń ǵajap beınesi meniń nazarymdy aýdardy. Teńiz kóz aldymda qubylyp, ádettegiden sýy áldeqaıda tunyq bolyp kórindi. Sýdyń túbi jyltyrap jatsa da, men lot salyp kórip edim, tereńdigi týra on bes fotom eken. Aýa adam aıtqysyz ystyq, beıne bir qyzarǵan temirge tıgen sýdan kóterilgen býdaq-býdaq býǵa bógip turǵandaı. Ymyrt úıirile bergende, bolmashy samal da úzildi, aınala qulaqqa urǵan tanadaı múlgip, tyna qaldy. Iýgte janǵan balaýyz shamnyń jalynyn shalqytar úp etken lep bilinbeıdi, al meniń suq saýsaǵym men bes barmaǵymnyń arasyna qysyp ustaǵan bir tal shashty terbeter sybys joq. Alaıda, kapıtan eshqandaı qaýipti qater joq ekenin habarlady, óıtkeni atys bizdiń kemeni jaǵaǵa yqtyryp ákelipti, sondyqtan ol jelkendi jınap, zákirdi túsirýge ámir etti. Vahtaǵa eshkim turmady, kópshiligi malaıadan shyqqan (matrostar) teńizshiler palýbaǵa sulaı-sulaı ketti. Shyndyqty aıtsam bir sumdyqty sezgendeı men tómen tústim. Rasynda aınaladaǵynyń bári taıfýnnyń taıap qalǵanyń ańǵartatyn sıaqty. Men ózim kúdigimdi kapıtanǵa aıttym, ol meniń sózime qulaq aspaı, tipti maǵan jaýap ta bermeı óz jónine ketip otyrdy. Alaıda, úreı uıqy bermedi, men tún ortasyna taıaý taǵy da palýbaǵa shyqtym. Traptyń joǵarǵy satysyna aıaǵyńdy basa bergende, jyldam aınalǵan jeldıirmenniń páreginen kúshti gúrildep shoshyp kettim. Biraq onyń qaı jaqtan shyqqanyń ańǵarǵanymsha bolǵan joq, keme búkil tulǵasymen qaltyrap qoıa bergenin sezdim. Arada bir sát ótpeı-aq kópirshik atyp shapshyǵan topan sý kómip, bizdi jalp etkizdi de dóńbekshigen tolqyn bar pármenimen palýbany basynan aıaǵyna deıin shaıyp ótti. Onyń ústindeginiń túgin qaldyrmaı teńizge alyp ketti

Áıtse de sol bir dúleı daýyl bizdiń kemeni apattan aman saqtap qaldy. Jel machtalardy kúıretip, teńizge aǵyzyp jiberdi, sonyń nátıjesinde keme qaıta kóterilip, shegin tarta soqqan jeldiń áleginen birshama teńselip turdy, biraq aqyry qaıtadan báz-baıaǵy qalpyna keldi.

Meniń ajaldan qalaı aman qalǵanymdy aıtyp túsindirý múmkin emes. Tolqyn soǵyp, eseńgirep qalǵan men birte-birte esimdi jıyp, ózimniń rýmpel men falshporttyń arasyna qysylyp qalǵanymdy bildim. Ázer degende ornymnan turyp, aınalama alańdaı qarap aldym da, alǵashqyda bizdi qoıtastarǵa ákep soqqan eken dep oıladym. Óıtkeni kókke shapshyǵanda bıik qamaldaı býyrqanyp kóbik mundaı ǵalamat tolqyn bolady degen oı baryp turǵan asaý qıaldy adamnyń da basyna kelmeıtin shyǵar. Kenet forttan shyǵar aldynda ǵana kemege kelip mingen qart shvedtiń jan ushyrǵan ashshy daýsyn estidim. Men de bar daýsymmen baqyryp jaýap berdim. Ol teńsele basyp kemeniń art jaǵyndaǵy maǵan kelip jetti. Kóp keshikpeı kemede ekeýmiz ǵana tiri qalǵanymyz anyqtaldy. Biz, shved ekeýmizden basqa, palýbadaǵylardyń bárin teńizge laqtyryp jiberipti, kapıtan men kómekshisine keler bolsaq, shamasy olar uıyqtap jatqanda qaza tapsa kerek. Óıtkeni kaıýtasy sýǵa tolyp ketipti. Esh jaqtan kúter kómeksiz, onyń ber jaǵynda á degende surapyl soqqydan úreıimiz ushyp, ár sát saıyn apatqa baqul bolyp otyrǵan biz ekeýmizdiń kemeni qaýipten qutqarý qolymyzdan kelmeıtin edi. Daýyl ishin tartyp soqqan boıda-aq bizdiń zákirdiń arqany shyjyn jipteı byt-shyt boldy. Áıtse de sonyń arqasynda ǵana keme aýnap túspeı aman qaldy. Jel aıdap, biz josyltyp júzip kelemiz. Oqta-tekte tolqyn palýbany túgel shaıyn ketedi Quıryq jaqtyń shpantaýtteri jýsap tur, keme meılinshe qatty zaqymdanǵan, áıtse abyroı bolǵanda áıteýir, pompalar áli durys jumys isteıtin, saldaýyr ornynan qozǵalmaǵan bolyp shyqty. Daýyl tynyp keledi, endi biz jeldiń kúshinen qaýiptenýdi qoıyp, qaıta ol qoıǵan kezde izinshe aınalaǵa ornaıtyn meńireý tynyshtyqtan úreıimiz usha bastady. Óıtkeni ol bizdiń qańǵyǵan kememizdi qalaı da apatqa ushyratatyny sozsa Alaıda osy negizdi qaýiptiń ózin eshteńemen dáleldeýge bolmaıtyn tárizdi. Taıfýnnyń alǵashqy dúleı qudiretinen áldeqaıda kem bolsa da, men ómirimde kórgen daýyldardyń bárinen de úreıli dúleı boran aıdaǵan bizdiń qıraǵan kememiz bes táýlik boıy ǵalamat shapshańdyqpen júıtkidi de otyrdy. Sol kezdegi birden-bir qoregimiz asqan azappen baqtan arshyp alǵan bolmashy ǵana pálma qanty boldy. Alǵashqy tórt kún boıy biz bastapqy baǵyttan sál ǵana aýytqyp, ońtústik — ońtústik shyǵysqa qaraı yqsaq kerek, shamasy. Jańa Golandıanyń jaǵalaýyna jaqyndap qalǵan bolarmyz. Jel baǵytyn soltústikke qaraı bir rýmb aýystyrsa da besinshi kúni sýyq jan tózgisiz bolyp qataıyp ketti. Sarǵaıyp, bulyńǵyr kún shyqty; kókjıekten arqan boıy kóterildi, biraq aınalaǵa shuǵylasy túspedi. Aspan ashyq, áıtse de jel qataıyp, ishin tartyp, órshelene soqty. Bizdiń baıqaýymyzsha tús shamasynda da kúnniń túsi ózgergenine taǵy da nazarymyz aýdy. Odan jaryq emes, bulyńǵyr alakúńgirt, alakóleńke birdeńe túsip turdy. Onyń barlyq sáýlesin polár jutyp qoıǵandaı tipti sýdyń betinde jarq etpeıdi. Týlaǵan teńizge súńgimes buryn bir qudiretti kúsh oıyp alap tastaǵandaı kún tabaǵynyń ortasyndaǵy sáýle kenet sóne qaldy da, muhıt tuńǵıyǵyna onyń kúmis saqınadaı qur qursaýy ǵana baryp batty.

Altynshy tańnyń atyp, kúnniń batýyn biz beker kúttik — men úshin ol kún týǵan joq ta, al qart shved úshin endi máńgi týmaıdy da. Sol kezden bastap bizdi aınala qarańǵylyq qorshap aldy da, tipti kemeden jıyrma qadam jerdegini kórip bolmaıdy. Bizdiń tropıkte boıymyz úırenip ketken, tipti teńiz betindegi fosfordyń jaryǵyna qaramastan tóńirekti máńgilik tún túnegi tumshalaı tústi. Daýyl ádettegishe áli de údere soǵyp tursa da, burynǵydaı bizdiń izimizden qalmaı qýalap otyrǵan býyrqanǵan adýyn tolqyndy úıirimderdiń kórinbeıtinin ańǵara bastadyq. Qaıda qarasań da úreıiń ushady, kózge túrtse kóringisiz qarańǵylyq pen úńireıgen qara úńgir. Úmitsizdik úreıi birte-birte qart shvedtiń jan dúnıesin bılep aldy, meniń de ishteı záre qutym qalmady. Biz kemeni baqylaýdy da qoıdyq, odan keler esh paıda joq dep bildik, bir-birimizdi synǵan bızan-machtanyń tuqylyna myqtap turyp baılap tastadyq ta, ushy-qıyry joq muhıtqa muńaıa qaradyq. Bizde ýaqytty esepteıtin eshqandaı qural da, qaı jerde turǵanymyzdy anyqtaıtyn múmkindik te joq. Ras, buryn teńizde júrgenderdiń bárinen de ári ońtústikke qaraı oıysyp ketkenimizdi biz jaqsy bildik. Sondyqtan da bul kendikte ádette jıi ushyrasatyn muzǵa áli kezdespegenimizge aıyryqsha qaıran qaldyq. Áıtse de árbir sát bizdiń aqyrǵy mezetimiz bolýy yqtımal edi. Óıtkeni týlaǵan alyp tolqyn kemeni qas-qaǵymda aýdaryp tastaýy múmkin. Olardyń bıiktigi adamnyń qıalyna syımaıdy, osy ýaqytqa deıin týlaǵan topan sýdyń astyna qalaı ketip qalmaǵanymyzǵa qaıranym bar. Joldasym júgimizdiń jeńildigin aıtyp, bizdiń kemeniń myqtylyǵyn eske saldy, áıtse de men budan úmittenýdiń bekershilik ekenin sezinip, ólimge eriksiz moıyn usyna bastadym, ómirimizdi ári asqanda bir saǵattan artyq uzarǵa alatyn bul jalǵanda basqa qudiret joq dep bildim, óıtkeni ár mıl saıyn meńireý muhıt aıdyny ulǵaıyp, ǵalamat alyp qara tolqyndar úreıli bola bastady. Keıde daýylpaz sharyqtaǵan bıikke sharpyǵanda ókpe-baýyryń aýzyńa tyǵylady, keıde aýasy qolqany qabatyn qapyryq jáne teńiz qubyjyqtarynyń tynyshtyǵyn buzar sybys estilmeıtin sý túbiniń naǵyz tamutyna súńgigende basyń aınalyp, kóziń qaraýytady.

Túnde meniń joldasymnyń jan ushyrǵan ashshy daýysy shyqqan kezde biz sondaı bir túpsiz tuńǵıyqqa ketip bara jatqan bolatynbyz. «Qarańyzshy, qarańyzshy! — dep aıta alady ol meniń qulaǵyma.— O qudiretti qudaıym-aı, qarańyzshy!» Sol kezde men ózimiz shyńyraý túbine ketken sýly quzdyń qabyrǵasyn kúńgirtteý qoshqyl qyzyl sáýle jarqyratyp jibergenin baıqadym. Onyń jypylyqtaǵan sáýlesi bizdiń kemege túsip turdy. Basymdy kóterip joǵary qaraǵanda kórgen ǵalamatymnan úreıim ushyp, tynysym bitip qaldy. Sonaý shyrqaý bıikte bizdiń tóbemizden, jarqabaq tolqynnyń dál jıeginde sý syıymdylyǵy keminde tórt myń tonna keletin alyp keme tónip tur eken. Óz bıiktiginen júz ese artyq keletin tolqynnyń orta tusynda tursa da, onyń naqty kólemi qalaı dese de dúnıe júzindegi lıneılik kemelerdiń nemese Ost-Úndistan kompanıasyndaǵy qaıyqtardyń bárinen artyq bolatyn. Onyń kúńgirt tartqan qap-qara alyp tulǵasy ádettegi kemelerdeı oıýlap áshekeılenbegen. Jabdyqtarǵa ilinip, terbelip turǵan samsaǵan jaýyngerlik shamdardyń sáýlesi ashyq porttarǵa bir qatar tizilgen mys zeńbirekshe úreıimizdi alyp, bizdi qaıran qaldyrǵan ál bermes adýyn teńizdiń aıryqsha týlaǵanyń eleń qylmaı kemeniń qudiretti dúleı daýylǵa qarsy jelkenin jımaı júzip kele jatqany boldy. Alǵashqyda biz ony kórgende záreńdi ushyratyn sonaý art jaǵynda qalyp bara jatqan qara úńgirden kóterile bastaǵan tumsyǵyn ǵana kórdik. Adam aıtyp bolmas úreı týǵyzyp, óziniń tákapparlyǵyn kórsetkisi kelgendeı ol tolqyn jalynda qalshıyp bir sát turdy da, sodan soń álde neden shoshyǵandaı selk etip, shaıqalyp ketti de — tómen, tuńǵıyqqa quldyraı jóneldi.

Osy bir sátte nege ekenin qaıdam, jan-dúnıem tynshyǵa qaldy. Kemeniń quıryq jaǵyna zorǵa degende jetip, abyrjyp-aptyqpaı, almaı qoımas ajaldy kúttim. Bizdiń keme tabıǵattyń dúleı kúshine endi qarsy tura almaıdy. Óıtkeni qaptaǵaılap umtylǵan ǵalamat tolqynǵa tumsyǵy batyp ketti. Sondyqtan da joǵarydan qulaǵan sýdyń salmaǵy keme korpýsynyń álginde ǵana tolqynnyń astyna ketken tusyna tura keldi de, sonyń saldarynan meni bar pármenimen beıtanys kemeniń vantyna laqtyryp jiberdi.

Men kelip túsken kezde álgi keme áldeqalaı jalt buryldy, shamasy sol bir abyr-sabyr sátte komandadaǵylardyń eshqaısysy meni baıqamaı qalsa kerek. Eshkimniń kózine túspeı qaqpaǵy sál ashyq turǵan grot-lúkti op-ońaı taýyp aldym da, kóp uzamaı trúmge baryp tyǵyla qaldym.

Nege olaı jasaǵanymdy, shynymdy aıtsam, ózim de bilmeımin. Múmkin meniń qalaıda tyǵylýǵa umtylýyma sol kemeniń matrostaryn kórgende boıymdy bılegen qorqynysh sebep bolǵan shyǵar. Bir qaraǵanda-aq syrt beınesi záre-qutymdy alǵan jandarǵa óz taǵdyrymdy senip tapsyrýǵa meniń batylym barmady. Sondyqtan qajet bola qalsa abajadaı shpangoýttardyń arasyna jasyrynyp jan saýǵalaý úshin men ýaqytsha qoıylǵan aralyq qabyrǵalardyń bir jaǵyn yǵystyryp, trúmnen ózime jasyryn jaı jasap alýdy jón kórdim.

Jataq jasap úlgergen kezde trúmnen shyqqan adam aıaǵynyń tyqyry meni tyǵylýǵa májbúr etti. Men jasyrynǵan jerdiń qasynan aıaǵyn abaılap qana aqyryp basyp bir adam ótti. Júzin kóre almadym. Áıtse de onyń jasy egde taratqan, qaıraty qaıtqan jan bolar degen ózimshe qorytyndy jasaýǵa tolyq múmkindigim boldy. Jyldar júginen tizesi búgilip, sol aýyrtpalyqtan búkil denesi qalt-qult etedi. Maǵan beıtanys tilde birdeńelerdi yńyrsyp qana kúbirlep, qaıdaǵy bir adam kórmegen quraldar men shirip ketken teńiz qarǵalary úıilip jatqan buryshtan birdeńelerdi túrtinektep izdep júr. Onyń barlyq is-áreketi, minezi shataq, aljyǵan dindar qart pen qudiretti qudaı tákapparlyǵynyń qosyndysy sıaqty. Aqyry ol palýbaǵa qaıtyp oraldy, odan keıin men ony kórgenim joq...

Janymdy buryn bilmeıtin, túsinip bolmaıtyn bir jańa sezim bıledi. Óıtkeni ony ótkenniń tájirıbesi de túsindire almaıdy, tipti bolashaqtyń ózi onyń kiltin meniń qolyma bere almas dep qorqamyn. Men sıaqty adamǵa onyń ózi tym aýyr ǵoı. Eshqashan,— men muny jaqsy bilemin — muny eshqashan jaqsy túsindire almaımyn. Alaıda meniń túsiniktememniń jalpylama bolaryna tańdanýdyń qajeti shamaly, óıtkeni onyń ózi múldem belgisiz, zerttelmegen qubylysqa arnalǵan ǵoı. Meniń rýhym belgili bir jańa bilimmen baıyp, qaıdaǵy bir sýbstansıany ıgeredi.

Osy bir sumdyq kemeniń palýbasyna aıaq basqanyma da biraz ýaqyt ótti. Endi meniń taǵdyrymnyń shashyraǵan sáýlesi bir ortalyqqa shoǵyrlana bastaǵan sıaqty. Adam bilip bolmaıtyn jandar! Mánin men bilmeıtin qaıdaǵy bir qalyń oıǵa berilgen olar meni kózine ilmeı janymnan jylystap ótip jaǵady. Olardan jasyrynýdyń ózi baryp turǵan esýastyq. Óıtkeni olar qaraǵysy da, kórgisi de kelmeıdi. Jańa ǵana men birinshi kómekshiniń kóz aldynan óttim; sonyń aldynda ǵana kapıtannyń kaıýtasyna baryp, myna jazyp otyrǵan, buǵan deıin jazyp kelgen jazý quraldaryn alyp kettim. Aýyq-aýyq osylaı jaza bermekpin. Ras, olardy adamdardyń qolyna tabys etýdiń maǵan sáti túspes te, áıtse de solaı jasaýǵa tyrysyp kóremin. Aqyrǵy sátte qoljazbany shólmekke salamyn da teńizge tastaımyn.

Meniń oıymdy órbitýge kómektesken jańa bir jaǵdaı boldy. Mundaı jaǵdaıdy kezdeısoq sátti oqıǵa dep sanaýǵa bolmaı ma? Men palýbaǵa shyǵyp, eshkimniń kózine shalynbaı qaıyqtyń tabanynda úıilip jatqan eski jelkender men arqandardyń ústine jata kettim. Taǵdyrymnyń turlaýsyzdyǵy týraly oılap jatyp, men qıaıyǵa arnalǵan kıstini qolyma alyp, janymdaǵy kespektiń ústine muqıat qattap jıylǵan lıseldiń shetine súıkeı bastadym. Qazir sol lısel kóterildi, meniń oılanbaı súıkeı salǵanymnan «Jańalyq» degen sóz quralypty.

Sońǵy kezde bul kemeniń qurylysy jóninde kóp nárse baıqadym, qarýynyń kóptigine qaramastan meniń oıymsha, munyń ózi áskerı keme bola almaıtyn sıaqty. Onyń arhıtektýrasy, qural-saımandary, jalpy búkil jabdyqtary ondaı boljaýdy teriske shyǵarady. Onyń ne bola almaıtyny maǵan aıdan anyq, al onyń ne bolýy tıis ekendigin men aıta almaspyn degen qaýpim bar. Nege ekenin qaıdam, áıteýir onyń ádetten tys qursaýlary men ózindik rangoýyn kóleminiń úlkendigi men jelkeniniń kóptigin, tumsyǵynyń meılinshe qarapaıymdyǵy men quıryq jaǵynyń eski úlgide jasalýyn muqıat zerttegen kezde meniń oıyma keıde qaıdaǵy bir tanys beıne túsedi de, sol estelik elesimen birge kóz aldymnan eski zamandaǵy sheteldik derekter men ejelgi ǵasyrlar kóshteı tizbektelip ótedi...

Men kemeniń tımbersterin muqıat zerttedim. Ol maǵan beımálim materıaldardan jasalǵan eken. Bul aǵashtyń aıryqsha qasıeti bar, meniń oıynsha. Sondyqtan da ol bastapqy kózdelgen maqsatyna múldem jaramaıdy. Men bul arada tipti shurq tesik etip ábden qurt jep qoıǵan (osy tustaǵy teńizderde júzgendiginiń tabıǵı nátıjesi) jáne árqashan tozǵan kezde bolatyn shiriktigin bylaı qoıǵanda, onyń, ádetten tys keýektigin aıtyp otyrmyn. Áıtse de meniń bul aıtqandarym oǵashtaý da bolar, biraq eger ıspan emenin áldebir ádetten tys ádispen, ıýge bolatyn bolsa, onda ıspan emeniniń barlyq qasıetteri osy aǵashtyń boıynan tabylǵan da bolar edi.

Sońǵy sózderdi oqyǵanda meniń oıyma kópti kórgen kónekóz bir golandyq qart teńizshiniń aıtyp bergen máteli oralady. Keıde qaısybireýler onyń aıtqanynyń shyndyǵyna kúmán keltire qalsa ol: «Bul jalǵanda tiri teńizshiniń táni sıaqty tipti keme de ósetin teńiz bary, qandaı ras bolsa, bul da sondaı aqıqat» deýshi edi.

Osydan bir saǵat buryn ózimdi ózi qaıraǵandaı bolyp, bir top teńizshilerdiń qasyna bardym. Men ortalaryna kirsem de olar maǵan nazar aýdarmady, meni eleń qylmaıtyn tárizdi. Men trúmde alǵash kórgen teńizshim sıaqty bári de qaýsaǵan qarttar. Álsizdikten tirsekteri qaltyrap, kárilikten belderi búgilip ketken, shandyr bop qatyp qalǵan terileri sýdyr-sýdyr etedi, qarlyqqan daýystary býlyǵyp, úzilip-úzilip zorǵa shyǵady, kári kózderiniń janary solyp, sýala bastaǵan, al áppaq qýdaı shashtaryn daýyl julmalaıdy. Aınalasynda, palýbada konstrýksıasy eskirgen, ádetten tys matematıkalyq qural-saımandar úıilip jatyr.

Álginde men lıseldi kótergenin aıtqan bolatynmyn. Sol kezden bastap keme onan saıyn óziniń bramreıleriniń nokılerin adam balasynyń aqyly jetpeıtin túpsiz tuńǵıyq sýǵa súńgite otyryp, barlyq jelkenin jaıǵan boıda ózi bet alǵan ońtústikke qaraı bakshtaginiń bar pármenimen júzip keledi. Aıaǵymdy basyn tike tura almaǵan soń men jańa ǵana palýbadan kettim, al komanda bolsa ony onsha-munsha elemeıtin sıaqty. Bizdiń kemeniń alyp korpýsyn týlaǵan dúleı teńizdiń máńgi-baqı jutyp qoımaǵany — baryp turǵan ǵajaptyń ǵajaby. Shamasy, túpsiz tuńǵıyqqa quldyrap qulap ketpesek te, osylaı qıamettiń qyl kópirinde máńgi qyltyldap júrý peshenemizge jazylǵan bolsa kerek. Men ómirimde kórgen-bilgenderdiń bárinen myń-myń márte artyp ketetin qıaldan tys ǵalamat tolqyndardyń jaǵasynan biz shaǵaladaı shapshań tómen qaraı samǵaı jónelemiz, sol kezde tolqynnyń túbinen andyzdaǵan perilerdeı alyp tolqyndardyń aqshýlan bastary bizdiń ústimizge tóne túsedi, áıtse de perilerdiń qorqytsa da qurtyp jiberýge haqysy joq. Bizdiń árqashan apattan aman qalýymyzdyń bir ǵana naqty sebebi bar ǵoı dep bilemin. Shamasy, keme áldebir qatty aǵystyń nemese tereńnen qaınap shyqqan aǵynnyń yrqynda bolsa kerek.

Men kapıtanmen, tipti onyń óz kabınetinde betpe-bet kelip qaldym. Áıtse de, kútkenimdeı, meni múldem eleń qylǵan joq. Syrt qaraǵan adam onyń bet pishininen jumyr basty pendege tán emes eshteńeni de baıqamaǵan bolar edi, áıtse de men oǵan bir jaǵynan, tańyrqaı, ekinshi jaǵynan, úreılene qaradym. Boıy men shamalas, bylaısha aıtqanda, bes fýt, segiz dúımdeı, tulǵasy myqty da symbatty. Alaıda, sýyq júzindegi jansyz qubylys, káýdiregen káriliktiń kýásindeı bolǵan keremet tunjyraǵan tuńǵıyq ta túnergen keıpi adamnyń tula boıyn titirkendirip jiberedi. Ájim ataýlydan ada deýge bolatyn júzinen áıtse de onyń qısapsyz kóp jyldardy bastan keshirgeni aıqyn ańǵarylyp tur. Onyń qýdaı aq shashy — ótkenniń kýásindeı, al sýalǵan kókshil kózder — bolashaqtyń sáýegeıi ispetti. Kaıýtanyń edeninde mys doǵasy bar ǵajap folıantar, kógerip ketken tyly mı quraldar men áldeqashan umyt bolǵan eski teńiz qarǵalary qoqyrsyp, shashylyp jatyr. Basyn qolymen súıep, men shamasy kapıtandyq potenti bolar dep sanaǵan, áıteýir monarhtyń qoly qoıylǵan bir qaǵazǵa áldeqalaı abyrjyǵandaı shuqshıa qaraıdy. Men trúmde alǵash kórgen teńizshi tárizdi ol da beıtanys eldiń tilinde yzaly únmen álde birdeńelerdi kúbirledi — qasynda tursam da onyń barlyqqan úni maǵan bir shaqyrym jerden shyqqandaı bolyp estildi.

* * *

Keme de, ondaǵylardyń bári de Eskilik rýhyndaı. Teńizshiler beıne bir júzdegen jyldar buryn jerlengendegilerdiń arýaǵyndaı ersili-qarsyly teńselip júr. Kózderi áldeqalaı abyrjyǵandaı ushqyn aǵady, jaýyngerlik shamdar aıbattana jalt-jult etken kezde olardyń qoly áldeqalaı jolymdy bógegen kezde men ómir boıy ejelgi dáýir zattarymen saýda jasap júrsem de qıraǵan Baalbek, Tadmor men Persepol kolonnalarynyń kóleńkesinde uzaq kún keshkendikten óz jan dúnıemniń kúıregen qoqysqa aınalǵanyna qaramastan meniń boıymdy buǵan deıin belgisiz beımaza sezim bıleıdi.

* * *

Aınalama qaraımyn da ózimniń burynǵy qaýiptenýimnen qatty uıalamyn. Eger men áli kúnge deıin qyr izimizden qalmaı qoıǵan dúleı daýyldan qalshyldaǵan bolsam, onda beıneleýge «dúleı» men «taıfýn» degen sózder kúıki, túkke turǵysyz bolyp kórinetin muhıt pen jeldiń aıqasy meniń úreıimdi qalaı ushyrmaıdy? Kemeniń tóńiregi kózge túrtse kórgisiz qarańǵy túnek pen esepsiz dóńbekshı týlaǵan tolqyn, biraq bizdiń eki jaq qaptalymyzda shamamen alǵanda bir lıgadaı qashyqtyqta álemdi jaratýshynyń qamalyndaı ár tusta qaraýytqan muz shoqylardyń bıik shyńdary tunjyraǵan bulyńǵyr aspanmen tildesip jatqandaı.

* * *

Eger aryndap aq muz qursanǵan shatqaldy qaq jaryp, ońtústikke qaraı jóńkip jatqan úreıli de asaý aǵyndy solaı dep ataýǵa bolatyn bolsa, onda men oılaǵandaı keme kúshti aǵysqa kezikkeni.

Meniń boıymdy bılegen úreıli sezimdi, árıne, tolyq aıtyp jetkizý múmkin bola qoımas; biraq osy ǵalamat ólkeniń qupıasyn bilsem degen ıgi nıet meniń boıymdy kernegen úreıden de kúshti, tipti onyń meni qaıǵyly qadam jasaýǵa kóndirýge de qudireti jetetin tárizdi. Bizdiń tańǵajaıyp jańalyq ashýǵa, bir qupıanyń syryn bilýge jaqyn ekenimizde kúmán joq. Biraq olardy eshkimge jetkize almaımyz, óıtkeni ol úshin biz ómirimizdi qurban etetin bolamyz. Múmkin bul aǵyn bizdi týra ońtústik polúske alyp baratyn bolar. Bir qaraǵanda qısynsyz bolyp kóringenmen kóp jáıt osy boljaýdyń durystyǵyna kýálik etetinin moıyndaý kerek.

* * *

Teńizshiler beımazalanyp, áldeqalaı abyrjyǵandaı palýbada ersili-qarsyly sendelip júr, áıtse de olardyń júzinen sharasyzdyqtan týǵan enjarlyqtan góri úmit ushqyny aıqyn ańǵarylady.

Alaıda jel burynǵysynsha arqa tusymyzdan soǵyp tur, al jelken meılinshe kóp qoıylǵandyqtan da keme aýyq-aýyq aspanǵa shapshyp ketedi! Netken sheksiz ǵalamat deseńizshi! — kenet bizdiń oń jáne sol jaq qanatymyzdaǵy muzdar ydyrap, biz qyrqasy sonaý qıaǵa ketip jatqan aýmaǵy atshaptyrym amfıteatrdyń jıegin jaǵalaı sheńber jasap, bas aınalar shapshańdyqpen shyr kóbelek aınala bastadyq. Alaıda alda kútip turǵan taǵdyr jóninde oılanyp jatýǵa meniń ýaqytym shamaly! Sheńber shapshań taryla túsýde.— Biz zýlaǵan boıda úńireıgen ıirimniń aýzyna qoıyp kettik, astań-kesteńi shyǵyp, úreıdi ala gúrildep, gýildep, ulyp sapyrylysqan muhıt pen daýyldyń qushaǵyndaǵy bizdiń kememiz qalsh-qalsh etip,— o, qudaıym-aý deseńizshi,— tuńǵıyqqa súńgip joq boldy!

Eskertpe: «Shólmekten shyqqan qoljazba» alǵash ret 1831 jyly jarıalanǵan bolatyn, muhıt Polárlik shyǵanaqqa (soltústik) qaraı jóńkigen, jáne sol tusta jerdiń qyrtysyna sińip ketken tórt atys retinde, al polústiń ózi záýlim bıikke kóterilgen taýly shyń bolyp beınelengen Merkatordyń qarǵasymen budan kóp jyl keıin baryp tanystym.

---