InfoHub Logo

Astanadan bir mıldeı jerdegi eski ýsadbanyń naq ortasynda shombal qabyrǵaly etip, aıshyqtandyryp salǵan baıdyń munaraly, sándi úıi turýshy edi. Bul úıde aınalaǵa áıgili erli-zaıypty baı dvorán meken etetin. Rasyn aıtsaq, olar munda tek jazda ǵana kelip turatyn, biraq olardyń en bir súıikti jeri boldy. Úıdiń syrtyna ishi saı ári yńǵaıly, ári jaıly-aq edi. Onyń mańdaıshasyna úı qojasynyn tastan qashap salynǵan gerbi úıdiń sánine sán qosa túskendeı. Bul gerbti ǵajaıyp raıhan gúlderi kómkerip, esik aldy jasyl kilem jaıǵandaı jaınap jatyr edi. Aq, qyzyl tústi dolanamen qatar tek gúlzarda ǵana emes, ıen dalada óse beretin sırek ushyrasatyn ásem gúlder jaıqalyp turatyn.

Ýsadba ıesiniń baǵban ustaýy da jaıdan-jaı emestin. Kóz qýantar qulpyrǵan gúlzar, ýyljyǵan máýe baǵy, baqshalyq, – bári, bári de sol baǵbannyń eńbeginiń arqasy edi. Al baqshanyń arǵy jaǵynda eski baýdyń orny saqtalǵan. Onda qalyń ósken samshıt aǵashyn bórik bastandyryp, pıramıda taqylettestendirip shyrpyp qoıatyn. Al odan da sál áride múlde derlik qýrap qalǵan úlken eki kóne aǵash kórinetin. Alystan qaraǵan kisi kenetten qatty soqqan daýyl bul aǵashtardyń qýraǵan butaqtaryna joǵarydan tómen qaraı maldyń tezegin japsyryp tastaǵan ba dep qalar edi. Al rasynda bul kóń-qoqys emes, byjyǵan qustyń uıasy edi.

Al bul uıalardy esepten ketken eski zamannan beri-aq top-top qarǵa men uzaq mekendeıtin. Sóıtip bul jerdi naǵyz qus bazaryna aınaldyryp, tóńirekti basyna kóterip jatatyn. Óıtkeni bul ólkeniń baıyrǵy turǵyndary da, osy óńirdiń naǵyz ıesi de, qojasy da osylar edi. Olar sondaı bir ǵalamat jaratylys ıesi – ýsadbanyń eki aıaqty mekendeýshileriniń tirshilik etýin lajsyz moıyndasa da ózderin ólerdeı jek kóretin. Olar keıde qustardy myltyqpen atyp, baýdaı túsiretin. Ol kezde qaýyrsyndary úrpıip záre-quty qashqan qarǵalar men uzaqtar ýlap-shýlap údere qashatyn.

Baǵban qojalaryna: «Bul aǵashtardyń kózin joıaıyq, óıtkeni olar baýdyń sánin ketirip tur, ári bul aǵashtardy kesip tastasaq beımaza qustar da qarasyn óshirer edi», – dep talaı ret aıtty. Biraq myrzalary aǵash pen qustyń ý-dýynan birdeı aırylǵysy kelmedi. Olar qýraǵan aǵashtar men qustyń shýlap jatqanyn kóne zamannyń kózi sanap, bul keremetten qaıtkende de qol jazyp qalmaýdyń qamyn oılady.

— Bul aǵashtar qustarǵa olardyń ata-babasynan muraǵa qalǵan emes pe, qaıyrymdy Larsen! Endeshe, biz nesine kıligemiz, etsin qojalyq, deýshi edi úı ıeleri. (Larsen – dep otyrǵany baǵban, biraq biz sóz etkeli otyrǵan hıkaıa úshin odan kelip-keter dáneńe joq).

— Sizge jer jetpeı júr me qaıyrymdym, Larsen? Gúlzar men teplısa, máýe baǵy men baqsha-sharbaq túp-túgel sizdiń quzyryńyzda ǵoı.

Gúlzar, teplısalar, baý men baqsha, shyndyǵynda da, baǵbannyń bıliginde edi. Olardy muqıat baptaıtyn, sylap-sıpap kútetin de sol. Myrzalar da onyń bul qyzmetine óte rıza bolsa da, ózge úılerde býdan da tátti shyryndy jemisterdiń dámin tatyp, ǵalamat gúlder kóretinin, al ez máýesi men gúlderiniń ol kórgenderine para-par kelmeıtinin baǵbannan búkpeıtin. Bul sózderdi estigende baǵban qatty jabyǵyp qalatyn. Óıtkeni ol óz myrzalarynyń baý-baqshasy dúnıedegi eń keremet baý bolýyn shyn peıilimen tileıtin, sol úshin de baryn salyp eńbek etetin. Ol qolynan kelmeıtini joq, meıirban jan edi.

Bir kúni myrzalar baǵbandy shaqyryp aldy da, myrzalarǵa tán sypaıygershilik, meıirimmen keshe bir dáýletti dostarynyń úıinde bolǵanyn, sol úıden jegen almasy men almurttyń til úıiretinin, ıisiniń sonshalyq keremet bolǵanyn, oǵan Larsenniń qojasy ózderiniń de, ózge meımandardyń da qaıran qalǵanyn aıtty.

— Álbette, – deıdi myrzalar, – ol jemister shetelden ákelingen. Biraq naq sondaı jemisti Larsen óz ýsadbasynda ósirip kórse qalaı bolar edi. Tek názik jemis aǵashtary jergilikti aýa raıyna kóndige alar ma eken? Jurttyń aıtýyna qaraǵanda myrzalar meımandyqta bolǵan kezde jegen alma men almurt qaladaǵy eń belgili máýe satýshydan alynsa kerek; myrzalar bul jemisterdiń qaı elden ákelingenin bilip kaıtý úshin endi baǵbandy satýshyǵa jumsady. Ondaǵy oıy elden aǵashtardyń qalemshesin aldyrý.

Baǵban ol saýdagerdi jaqsy biletin. Myrzasynyń ámiri boıynsha qojasynyń jeýinen artylǵan jemis-jıdegin aparyp satqany bar.

Sóıtip baǵban qalaǵa keldi de, saýdagerden álgi aıtýly alma men almurttyń qaıdan alynǵanyn surady.

— Sizdiń baýdan aldym! – dep jaýap berdi saýdager. Sóıtti de Larsenge maqtaýly almalar men almurttardy kórsetti. Larsen óz jemisin jazbaı tanydy.

Baǵbannyń qýanǵanyn kórseńiz sondaǵy! Ol myrzalaryna jetkenshe asyqty, kelgen soń álgi qonaqqa barǵanda jegen alma men almurttyń óz baýynda ósirilgen máýe ekenin aıtyp berdi.

Myrzalar óz qulaǵyna ózi senbedi.

— Olaı bolýy múmkin emes, Larsen! – dedi olar.

— Eger munyń shyndyq ekenine ılandyrǵyńyz kelse, jemis-jıdek satýshydan qolhat ákelińiz.

Larsen myrzalarǵa mundaı qolhat ta ákeldi.

— Ǵajap! – dep qaıran boldy olar.

Sodan bylaı myrzanyń dastarqanynda ár kún saıyn óz baýynda ósken ǵajap alma men almurt salynǵan úlken úıme tabaq qoıylatyn boldy. Endi bul jemisti kórshi turatyn dostaryna, ózge qalalarǵa, tipti shetelderge sebet-sebetimen jóneltetin boldy. Bul myrzalarǵa sondaı jaǵatyn. Biraq olar oraıy kelgen sátte baǵbanǵa sońǵy eki kúz aýa raıynyń máýe aǵashtary úshin óte qolaıly bolyp júrgenin, barlyq baǵbandardyń mol ónim alǵanyn aıtyp qalatyn.

Osylaısha kóp ýaqyt óte qoıǵan joq. Bir kúni myrzalar saraıdaǵy túski qonaqasyǵa shaqyryldy. Erteńine olar baǵbandy shaqyryp aldy da, koról dastarqanyna onyń óz teplısasynda ósirilgen erekshe dámdi ári tátti qaýyn tartylǵanyn aıtady.

— Qurmetti Larsen, saraı janyndaǵy baǵbanǵa baryp jolyǵyńyz da, odan álgi bólekshe qaýynnyń tym qurysa az bolsa da uryǵyn surańyz.

— Oıbaı-aý, koról baǵbany ondaı uryqty meniń ózimnen aldy ǵoı! – dep daýystap jiberdi qýanǵan Larsen.

— Eger olaı bolsa, demek, ol sen bergen uryqtan keremet qaýyn ósire bilgen ǵoı, – dep málimdedi myrza.

— Dastarqanǵa ákelingen qaýyndar birinen-biri ótetin tátti!

— Endeshe, meniń maqtanýym qajet, – dedi Larsen. Bıyl koról baǵbanynyń qaýyny jóndi bitpeı qaldy. Sizdiń raqymdy myrzam, baqshańyzda keremet qaýyn ósip turǵanyn kórdi de, koról dastarqanyna dep sonyń birnesheýin alyp ketken.

— Koról dastarqanyna qoıylǵan qaýyn bizdiń baqshada ósken dep bos qıaldap turǵan joqpysyz, Larsen?

— Buǵan záredeı de kúmánim joq, – dep jaýap berdi Larsen. Ol koról baǵbanyna bardy da, kýálik aldy. Onda koról dastarqanyna qoıylǵan qaýyndar Larsenniń qojalarynyń baqshasynan alynǵany jazylǵan edi.

Myrzalar aıran-asyr boldy. Olar bul áńgimesin kimdi ushyratsa soǵan aıtyp, koról baǵbany bergen kýálikti kóldeneń tartatyn. Burynǵy ádetinshe alma men almurttyń qalemshesi sıaqty qaýynnyń shopaǵyn da talaı elge jóneltti.

Osy kezde jer-jerden: «Jibergen qalemshelerińiz jaqsy ósip, alma men almurt tamasha ónim berýde. Olardy myrza tuqymy ýsadbasynyń atymen atadyq», degen habar kelip jatty. Budan bylaı ýsadbanyn burynǵy qojalary mundaı tabys týraly qıaldaı da almaǵan edi.

— Áıteýir baǵbanymyz kisimsip, keýde kóterip ketpese bolǵany ǵoı, – dep qaýiptene bastady myrzalar.

Biraq Larsenniń oıy múlde basqada edi. Ol eldegi eń úzdik baǵbannyń biri degen ataǵynan aırylyp qalmaýdyń qamyn oılap, jyl saıyn jemistiń nemese kókónistiń bir jańa, tamasha sortyn shyǵarýǵa tyrysty. Ol solaı etti de. Biraq sóıtse de oǵan eńbegi úshin alǵys aıtýshylar onyń alǵash dańqyn shyǵarǵan jemisteri almasy men almurtynyń teńdesi joq ekenin, ózge jańalyqtarynyń birde biri olarmen básekelese almaıtynyn aıtatyn. Ras, qaýyndar da óte tátti-aq, sonda da alma men almurttaı qaıdan bolsyn. Qulpynaıy da jaqsy, biraq ózge myrzalardyń dastarqanyna qoıylyp júrgen búldirgennen bólekshe qasıeti joq. Bir jyly baǵbannyń shalqany jóndi shyqpaı qalýy muń eken, myrzalar beıne óz baý-baqshasynda ósetin basqa barlyq kókónis pen jemis-jıdekti umyt qylǵandaı tek álgi bolymsyz shalqandy aıtýmen júrdi.

Mundaıda myrzalarǵa: «Qaıyrymdy Larsen, bıyl sizdiń barlyq eginińizdiń shyǵymy nashar!» degen sózderdi aıtý kóbirek unaı ma dep oılaýǵa da bolar edi. Olar: «Bıyl sizdiń eginińiz qandaı nashar shyqty!» degendi qaıtalaǵan saıyn ózderin baqytty sezinetin syqyldy.

Baǵban bólmelerge aptasyna birneshe ret jańa julynǵan gúl shoqtaryn ákelip qoıar edi. Ol sondaılyq bir talǵampazdyqpen irikteletin. Gúl shoǵyndaǵy ár tal gúl basqa gúldermen úılesim tapqanda burynǵysynan da qulpyra túsetin.

— Sizdiń talǵamyńyz jaqsy, Larsen, deýshi edi myrzalar. Biraq bul qasıetińiz úshin ózińizge emes, táńirge qaryzdar ekenińizdi esten shyǵarmańyz.

Bir kúni baǵban myrzalaryna úlken hrýstal vaza alyp keldi. Onda júzip júrgen qumyranyń synyǵynda uzyn sabaǵy sýǵa batqan, ózi kúnbaǵystyń úlkendigindeı qanyq kókgúl jatty.

— Úndi lotosy! – dep aıqaı saldy myrzalar.

Olar mundaı gúldi ǵumyrynda kórmegen. Olar bul gúldi kúndiz kún kózine qoıyp, túnde sham jaryǵynda ustaýdy buıyrdy. Gúldi kórgen adamnyń bári de ony keremet dep atap, tańyrqap jatty. Koróldiktiń eń betke ustar bıkeshteriniń biri jas hansha da ony naq solaı atady. Ol aqyldy da qaıyrymdy qyz.

Myrzalar bul kógildir gúldi hanshaǵa syıǵa tartýdy mártebe kórdi. Hansha ony saraıǵa alyp ketti. Al myrzalar taǵy osyndaı gúl joq pa eken dep baýǵa keldi, biraq izdegenin tappady. Sosyn baǵbandy shaqyryp alyp, onyń kógildir lotosty qaıdan alǵanyn surady.

— Biz mundaı gúldi baqtaǵy oranjereıadan da, gúlzardan da tappadyq, – dedi olar.

— Onda joq bolsa qaıdan tappaqsyzdar, – dep jymıdy baǵban. Bul sypaıy, qarapaıym gúl baqsha júıeginde ósedi. Biraq onyń shekten tys ásem ekeni ras qoı? Ol kógildir kaktýske uqsaıdy, al, shyndyǵynda, artıshok deıtin gúl.

— Siz muny bizge buryn nege aıtpaǵansyz? – dep renish aıtty myrzalar. Biz bul teńizdiń arǵy betinde ósetin sırek ushyrasatyn gúl shyǵar dep joramaldap edik! Siz hanshanyń aldynda masqara ettińiz! Ol gúlge kózi túskennen-aq tańyrqap, óziniń buryn-sońdy mundaı ósimdikti kórmegenin aıtty. Onyń botanıkadan myqty habary bar ǵoı. Onyń bul gúldi nege bilmegeni endi túsinikti boldy, ǵylym baqshada ósetin ósimdikterdi zerttemeıdi ǵoı. Súıikti Larsen, mundaı gúldi bólmege alyp kelý kerektigi qalaı oıyńyzǵa keldi? Endi bizdi mazaq etetin boldy!

Sóıtip júıekten julyp alynǵan tamasha kógildir gúl abaısyzda baryp qalǵan jeri myrzalardyń tórgi bólmesinen alastaldy. Al myrzalardyń ózderi bul baqshada ósip turǵan ásheıin gúl eken, baǵban úzip ákelip vazaǵa salyp qoıypty, ol úshin qatań sógis aldy dep túsindirip, keshirim suraý úshin hanshaǵa ketti.

— Bul kúná ári ádiletsizdik! – dedi nala bolǵan prınsessa. Ol buryn biz kórmegen, biz bilmeıtin gúldi tanytty, úsh uıyqtasaq oıymyzǵa kelmeıtin jerden sulýlyq taýyp berdi! Saraı janyndaǵy baǵbanǵa artıshok gúldep turǵanda kún saıyn meniń bólmemdegi vazaǵa gúl úzip salyp tur dep buıyramyn.

Ol tap solaı istedi.

Sol sol-aq eken, myrzalar da óz baǵbanyna kún saıyn vazaǵa jańa úzilgen artıshok gúlin salyp turýǵa jarlyq berdi.

— Shyntýaıtqa kelgende, bul gúl ózi, shynynda da, ádemi gúl, – dedi olar. Ózi bir kerekti gúl! – dep endi olar baǵbandy da maqtaı bastady.

— Ózi maqtaý súıedi, – dedi myrzalar. Erketotaı bolyp aldy! Kúz kúnderiniń birinde daýyl turdy. Túnge qaraı daýyldyń kúsheıgeni sonshalyq, orman shetindegi birneshe nán aǵashty tamyrymen qoparyp ketti. Myrzalar úshin qasiret bolǵanymen (muny kergen myrzalar, shynynda da, «o, qasiret!» – dep ah urdy) baǵbannyń kókeıinen shyǵyp, qus uıasy qujynaǵan eki záýlim aǵashtyń ekeýin de sulatty. Keıinirek úı qyzmetshileri gúlegen daýylǵa qanatymen áınekterdi sabalaǵan qarǵa men uzaqtyń qıqýy qosylyp azan-qazan bolǵanyn aıtyp júrdi.

— Endi degenim boldy – dep qýanyp júrgen shyǵarsyz, Larsen, – dedi myrzalar. Daýyl aǵashtardy jyǵyp tastaǵan soń qustar da ormanǵa ketti. Endi kóneniń kózinen de eshteńe qalǵan joq. Bul bizdiń qabyrǵamyzǵa qatty batty!

Baǵban myrzalarǵa lám-mım demedi. Ol buǵan deıin, jolaýǵa táýekeli jetpeıtin myna bos qalǵan qunarly jerdi qalaı qulpyrtyp, búkil baýdyń árin kirgizip, myrzalaryn qýanyshqa keneltetin ǵajap múıiske aınaldyrsam degen qıalyna eltýmen tur edi.

Daýyl qoparyp qulatqan aǵashtar japyryp tastaǵan samshıttiń ornyna osy óńirdiń baıyrǵy ósimdikterin ekti.

Myrzanyń baýyna naq mundaı ósimdik egýge Larsennen ózge tiri jannyń táýekeli jetpes edi. Al Larsen ár ósimdiktiń yńǵaıyna qaraı birin shýaqqa, birin kóleńkege otyrǵyzyp júrdi. Ol jerdi yqylasymen óńdeıtin, al jer de onyń bul eńbegin eselep qaıtaratyn.

Bul jerge Shotlandıada ósetin arsha egildi. Onyń bolmys-bitimi, gúli ıtalán kıparısine uqsaıdy. Qysy-jazy jasyl qalpynan tanbaıtyn tikenekti ǵajap gúl sheshek atty. Al aınala alýan túrli qaýlap ósken paporotnık. Onyń biri kip-kishkentaı pálmaǵa uqsasa, keıbireýleri biz sulý bıkeshtiń shashyna balap júrgen názik ósimdikti eske túsiredi. Jurt beker-aq jaqtyrmaıtyn shońaına da osynda ósedi. Onyń jańa julynǵan gúlin kez kelgen gúl shoǵyna qosyp jiberseń jaınap shyǵa keledi. Shonaına degdý jerde ósetin de odan tómenirekte, topyraǵy ylǵaldy tusta túıe japyraq turatyn. Munyń da etekteı japyraqtary gúlge erekshe sán berip tursa da, jurt ony da unatpaıtyn. Al koról shyraǵdany dep atalatyn ósimdik te sol mańda ósedi. Qaz moıyn qanyq gúlderi kókke shapshyǵan bul ósimdik syrt qaraǵanda myń san shyraǵy jarqyraǵan alyp shamǵa uqsar edi. Munda sondaı-aq boıaý kóp, naýryz sheshek, orman injýgúli, aqqanat, ózi óte bir názik úsh japyraqshaly saýmaldyq ta ósetin. Bul keremetke qarap kóziń toımaıtyn!

Al osylardyń báriniń aldyńǵy jaǵynda, sym qorshaýǵa taqaý tusta Fransıadan ákelip ekken jataǵan almurt aǵashy turatyn. Kún raıy ońdy boldy da, baǵbannan jaqsy kútim kórgen bul máýe aǵashy kóp uzamaı óz topyraǵyndaǵy sıaqty jeseń til úıiretin, ári iri-iri jemis bere bastady.

Qýrap qalǵan eki aǵashtyń ornyna baǵban eki syryq qadady da, onyń birine Danıa jalaýyn Dannebrogty ildi; al ekinshisine jaz jáne kúz aılarynda hosh ıisti ekpe shóp órmeleı ósetin, al qysqa qaraı jemsaýyt ilip, jańa jyl dáminen salyp, jem shashyp qoıar edi.

Bizdiń Larsen qartaıǵan saıyn bólekshe bolyp barady ma qalaı, – dep ıyqtaryn kóteretin myrzalar. Biraq ol kámil berilgen, adal qyzmetshi.

Astanada shyǵyp turatyn bir sýretti jýrnaldyń jańa jyldyq sanynda kóne ıelik beınelengen oıma sýret jarıalandy. Onda álgi Dannebrog jáne qustar da dám tatsyn dep jańa jyl taǵamynan salyp ilingen jemsaýyt beınelengen edi. Ol sýrettiń tómengi jaǵynda: «Kóne ýsadbaǵa tán sıpatty sonshalyq aıqyn tanytatyn baıyrǵy saltty qaıta jańǵyrtý qandaı keremet!» degen jazýy bar eken.

Bizdiń Larsen birdeme oılap tapsa-aq bolǵany, sol zamat munysy búkil álemge aıan bolady! – dep qaıran qalatyn myrzalary. Ózi qandaı baqytty jan! Biz onyń qol astymyzda qyzmet etetiniń maqtan qylýǵa tıispiz-aý!

Biraq olar, álbette, muny maqtan tutqysy kelmeıtin. Sebebi olar ózderiniń tanymal myrzalar ekenin, qajet kórse Larsendi de kez kelgen sátte qýyp shyǵa alatynyn esten shyǵarmaıtyn. Biraq olar olaı etpedi. Óıtkeni olar qaıyrymdy jandar edi. Al dúnıede ondaı qaıyrymdylar kóp-aq, tek bári birdeı Larsenniń qojasy bolmaǵany qandaı jaqsy.

Mine, baǵban men myrzalar jaıly bar hıkaıa osy.

Qolyń bosaı qalǵanda, bular týraly da oılap qoıýdyń artyqtyǵy joq.

Aýdarǵan J.Nusqabaev

---