InfoHub Logo

Keıde úreıli, keıde aıanyshty sol bir yzyń. Túsi me, óńi me? Áıteýir, álgi yzyń sharshaǵan mıyn shaqqany ras. Uıqyly-oıaý, ıakı óli men tiriniń arasynda jatyp ol ázireıiliniń ánindeı yzyńnyń ıesi kádimgi Jabaıy ara ekenin sezdi. Syrtta, terezeniń ústinde buǵat aǵashtyń japsarynda kúldiregen kúıikteı bop-boz ara uıasy turar edi. Sapagereı sol uıaǵa kirip-shyǵyp, áldeqalaı qarbalas, qybyr-jybyr tirshiliktiń qamynda sapyrylysyp jatatyn altyn baýyr aralarǵa asa zer sala qoımaıtyn. Adamnyń mekenine jaqyn júrgisi keletin jándikter bar. Ara uıasyn úıdiń syrtyna salsa, qarlyǵash tipti úıdiń ishine salyp alady. Qarlyǵash tipti sol úıdiń jıen balasyndaı erkelep júredi.

Al, Jabaıy ara... Kim bilipti. Qorqynyshtylaý ma, qalaı. Myna sarnap qalǵan sary baýyr sol syrttaǵy uıadan áldeqalaı úıge kirip ketken saıaǵy boldy.

Sapagereı ornynan turyp baryp, terezeni ashyp, qańǵybas zarjaq Jabaıy arany syrtqa shyǵaryp jibermekke bir talpyndy. Oıaýynda oqyp jatyp qolynan túsip ketken gazetti shıyrshyqtap, sonymen uryp almaqta boldy. Basyn kótere bereıin dep edi, basy bas emes, shoıyn eken. Sylq etip jastyqqa qaıta qulady.

Kózin jumyp jatyp, jymıyp qoıdy. Sáske túste Myrzagereı ekeýi toqsandaǵy Dosan qarttyń kóńilin suraı barǵany esine tústi. Aǵash tóseginde appaq qýdaı ádemi jatqan Dosekeń Sapagereıdi kórip, onyń qyzýlaý ekenin baıqasa da, emirenip, bir kezdegi julyndaı júgermektiń sońǵy kezde esirip júrgenin unatpasa da, bul joly kádimgideı kóńili bosady. Sapagereı oǵan áli bala sıaqty ǵoı, qolynan ustap, sıpalap, kópke deıin bosatpady.

— Jasyń uzaq bolsyn, meni umytpasań, — dep sybyrlady. — Atańnyń aty ertteýli tur. Taǵdyr tartylyp, talqan taýsylǵan shyǵar. Men seniń marqum ákeńmen túıdeı jastymyn ǵoı. «Jorǵa mingen dosynan aıyrylady, kóp jasaǵan qurdasynan aıyrylady» degen. Ras eken: kóp arpanyń ishinde jalǵyz bıdaı men qaldym. Endi etek-jeńdi jınap jatyrmyn. Men olaı-bulaı bolyp ketsem, abıyrmen attandyrýǵa kómektes, sońǵy tilegim...

Dosekeń odan ári sóıleı almaı entigip, úni bitip qalǵandaı edi.

— O, ony ýaıymdama! — dep Sapagereı qurdasynsha qoıyp qaldy. — Ólseń — tereń qazyp, tepkilep kómemiz. Balalaryń sarań bolmaı, jyrtysty durystap berse, ózińe arnap turyp araq ishem...

Dosan qart kenet qaıratyna mingendeı daýsy qatqyl shyǵyp:

— Ataýyńdy ish, dýaıpat! Ket! — dedi.

«Baryp keshirim surasam ba? — dedi ózine-ózi qazir Sapagereı. — Shal kádimgideı kóńiline alyp qaldy, á».

Ol oıy lyp etip sóne saldy. Tili aýzyna syımaı tańdaıyna jabysyp jatyr eken. «Osy men barmyn ba ózi» degendeı bet-aýzyn sıpalap kórdi. Bir kezdegi narttaı dıdarly óńdi doly urǵandaı, kúlgin tartypty. Óz qoly óz denesin sezińkiremeı, saýsaǵy úsigen kartopqa tıgendeı áser etti. Júregi sál úrikkendeı boldy. Biraq qorqynysh odan aryǵa uzaǵan joq. Tek bir ańsar baryn biledi: bir saptyaıaq syra. Iakı bir jutym qyzyl sharap bolsa, shirkin... Baıaǵyda ózi sıaqty bir beıbaqtyń osylaı bir qınalyp jatqanda aıtqany esine túsip, myrs etken boldy:

— El qaıda, Esil qaıda, Nura qaıda?

Aq qaıda, qyzyl qaıda, syra qaıda?

Tańerteń bas aýyryp jatqanyńda,

Qatynyń hal qalaı dep suramaıdy, á! —

dep mińgirledi. Jańylmaı aıtqanyna ózine-ózi súısinip, ózine-ózi suqtanyp jatty. «Týra bizdiń qatyn!» — Jańalyq ashqandaı tańdanyp, tańdaı qaǵaıyn dep edi, tili jelimdenip qalǵan eken.

Túndegi janjal emis-emis eles berdi. Jańyldyń túnde aıtqanynyń bári túgel esinde joq. Tek: «Ataýyńdy ish!» — degeni myna jabaıy aranyń yzyńymen aralas estilip turǵan sıaqty. Onyń ústine búgin sáskede ál ústinde jatqan Dosan qart ta: «Ataýyńdy ish», —dedi.

Sapagereı terezeni sabalap, yzalana yzyńdap júrgen altyn sary jabaıy arany jastyqpen uryp óltirmekshi bolyp umtylyp edi, jastyq alysqa ushpaı, kereýettiń janyna qulady.

«Ataýyńdy ish!» — degeni, áıteýir, «aınalaıyn» degeni emes. Ony Sapagereı tuspaldaıdy. Biraq «Ataý» dál ne ekenin Sapagereı ǵana emes, Sapagereı tustastardyń kóbi paıymdaı bermeıdi. «Áı, kók soqqyr!» — degen birdeńe sıaqty. Kóktiń ne ekenin de olar baǵamdaı almas. Kóktiń — aspan ekenin, aspannyń — kosmos ekenin, kosmostyń — qudiret ekenin, kók táńiri sodan baryp órbıtinin olar qaıdan bilsin. Onyń bári eski nanym ǵoı. Islamnan da eski. Ol Sapagereıdiń ózinen sanaǵanda júzinshi atasynyń tusynda týǵan nanym. Júzinshi atasy zańǵar aspanǵa kózin kóp tiger edi. Kúndiz kókpeńbek sol zańǵar kúmbez túnde maqpal qara tartyp, juldyzdardan sansyz alqa taǵynar edi. Sapagereıdiń júzinshi atasy maqpal qara aspandaǵy juldyzdarǵa qarap, sol juldyzdardyń ár jaǵynda ne bar eken dep qınalar edi. Ne bar ekenin bile almaı, ózinshe: aspan qaptaýly, altyn shegelermen shegendelgen kúmbez dep ılanatyn. Al kúmbezdiń ar jaǵynda ne bar ekenine aqyly jetpeı tıtyqtaıtyn.

Altyn baýyr ara terezeni sabalaıdy. Myna tymyrsyq aýaly úıden shyǵyp ketip, dala kezgendi, qyzǵyltym gúldi jońyshqa alqabyna jegýdi ańsaıdy, Bul úıge qara basyp qalaı kirip ketkeni belgisiz, dalanyń jupar ıisti gúlderin, sylq-sylq kúlip, kúmis qońyraýdaı syldyrap aqqan bulaq jaǵasyndaǵy kúlgin bas jalbyzdy, gúli alqadaı jarqyraǵan gúlqaıyrǵa qonyp alyp quıqyljyta saıraıtuǵyn sary torǵaıdy saǵyndy. Saǵyndy da, myna jaýynnan aıǵyzdalǵan tereze shynysyn byt-shyt etpek bolyp, tars-tars sabalady, daýsy yzalana shyǵyp, yzyńy kúsheıdi.

«Ara ekesh araǵa deıin maǵan jaý» — dep qorlandy Sapagereı. Kolhoz bastyq bir aı buryn jumystan shyǵardy. Keńse qyzmetkeri edi, maskúnem dep shyǵardy. Basqarma quramynda buǵan ara túsip jany ashyǵan eshkim bolmady. «Nege?» — dedi Sapagereı qamyǵyp. Sóıtti de, Jabaıy aranyń yzyńyna qosylyp, yńyldap:

— Bir tentek el ishinde júrmeı me eken,

Sońyma nege tústiń bárin birdeı? —

dep áýenge salyp kórip edi, úni shyqpady, ishinen aıtty. «Ara ekesh araǵa deıin jaý. Adamdar aradan ótken», — dep kúlli álemge ókpelep, irgege qaraı aýnap tústi. Sodan ózegi órtenip bara jatqandaı boldy da:

— Sý... — dedi. Tilin tańdaıynan aıyra almady. Únin eshkim estimedi. Jańyl sabaǵyna ketken bolar. Bólmeniń esigin bireý tyrmalaǵandaı boldy. «Mysyq pa?» dedi. «Joq, Erbol ǵoı».

— Erbol! Sý, sý! — dep qyryldady.

Tili áli jóndi shyǵa qoımaǵan Erbol ákesiniń túrinen, qyryldaǵan úninen qorqyp, apyl-tapyl qasha jóneldi.

«Sońyma nege tústiń báriń birdeı... Erbol da jek kóredi».

Jabaıy aranyń yzaly yzyńy kúsheıe tústi. Terezeniń ar jaǵynda jaryq kún bar, qyzylbas jabaıy jońyshqa bar. Úıdiń irgesindegi berekesizdeý seldir-seleý kúnbaǵys ta gúldep tur edi. Jabaıy ara solardy zaryǵa saǵyndy.

Jabaıy ara tereze shynysyn keýdesimen uryp syndyrardaı tars-tars soǵyldy, aqyry tumsyǵy tasqa tıgen kókserke balyqtaı eseńgirep biraz tynshydy da, endi sańylaýdy basqa tustan izdeýge árekettengendeı, úıdiń ishin aınala ushty. Tósekte jatqan adamnyń tusynan bir ıis sezilgendeı boldy da, álginiń bet-aýzyn tuspaldap ary-beri zý-zý ushyp ótti. Sapagereı seskenip qalyp, halsiz bolsa da qolyn erbeńdetti.

— Atańa nálet, ne izdep júr? — dep yzasy keldi. Osydan aıaǵyn basyp, ornynan turar kún týsa, tereze syrtyndaǵy jabaıy ara uıasyn tas-talqan qylýǵa ant etti.

— Oshaǵyńdy oırandamasam! — dedi. «Shańyraǵyńdy ortańa túsirmesem» dep aıta jazdap, arada qandaı shańyraq bar deısiń dedi me, aıtpady. Sapagereı saýatty bolsa da, dál sonda Jabaıy aradan artyq sáýletker-arhıtektor joq ekenin zerdelep jatpady. «Tip-tıtteı bolyp dap-dardaı kisini qorqytady, á?» — dep tańdaıyn qaqpaqshy edi, tili ajyramady.

Bir mezgil ol Jabaıy arany aıap ta ketti. «Onyń ornynda ózim bolsam qaıter edim?» — dedi. Óziniń «masqanada» jatqany esine tústi. Ásirese temir tósekke beldikpen tańyp tastaǵany qorlyq. Baıaǵyda balany besikke solaı tańyp tastaýshy edi. Sonda Sapagereı temir tósekti arqalap turyp kete jazdap julqynǵan. «Bul ne degen qorlaý!» dep aıqaılaǵan.

Al myna Jabaıy ara abaısyzda munyń bólmesine qamalyp qalypty. Aıyrmashylyq bar, árıne. Arany Sapagereıdiń úıine eshkim zorlap kirgizgen joq. Al saýyqtyrý bólmesine Sapagereıdi sol joly zorlap kirgizgen...

Jabaıy ara ashýly. Dalaǵa, qyzyl jońyshqanyń gúline jetkisi keledi. Qyzyl jońyshqanyń gúlindeı shyryn jıhanda joq. Sapagereı arzan qyzyl sharapty qandaı jaqsy kóredi, jabaıy arada qyzyl jońyshqanyń shyrynyn sondaı ańsaıdy. Ekeýi de saǵynyshty, ekeýi de yntyzar.

Jabaıy ara Sapagereıdiń betine tónip, yzalanyp, yzyńdap turyp aldy. Sirá, qonbaqshy. Sapagereı qorqyp ketip, álsiz qolyn erbeńdetti.

Esik syqyrlady. Sańylaýdan Erbol syǵalady.

— Erbol, sý, — dedi Sapagereı.

Sańylaý tabylǵanyn sezgen jabaıy ara esikke qaraı yzyńdap ketip bara jatyr edi, bala qoryqqannan esikti jaba qoıdy. Ara esiktiń jaqtaýyna sart soǵylyp eseńgirep qaldy ma, jym-jyrt Soldy.

Sál ýaqyt ótken soń, jabaıy ara qaıtadan góı-góıine basty. Góı-góılep jantalasyp júrgen jabaıy ara emes, dál ózi sıaqty kórindi Sapagereıge.

Túnde qaı ýaqytta kelgeni esinde joq. Birge bolǵan Myrzagereı edi. Ol qaıda? Mynadaı jan qysylǵanda nege kelmeıdi? Nege bir jutym syra bermeıdi? Terezeni ashyp, jabaıy arany shyǵaryp jiberse qaıtedi?

— Erbol, jabaıy arany shyǵaryp jibershi...

Esitpeıdi. Náreste ǵoı. Terezeni asha da almaıdy.

Jańyl sabaǵynan qaıtatyn ýaqyt bolsa eken. «Ataýyńdy ish» dese, deı bersin, áıteýir, sýsyn berer edi. Keshikti. Meni oılamasa da, Erboldy oılasa qaıtedi?»

Sapagereı sýdan, syradan basqa taǵy birdeńe izdegendeı biraz siresip jatty. Ne? Neni izdedi? Áldene jetpeı tur? Ne?

Oılap-oılap áreń tapty. Jabaıy ara ǵoı! Ol nege tynshı qaldy? Nege yzyńdamaıdy! Álde sańylaý taýyp dalaǵa shyǵyp ketti me?

Jabaıy aranyń únsiz qalǵany Sapagereıdi qatty alańdatty. Bul bir jutym syranyń ańsarynan da qatty batty. Qınalyp jatyp, kúshenip jatyp, oń jambasyna aýdaryldy da, aıaqtaryn jerge salbyratyp, edenge tirep kórdi. Kádimgideı tireledi. Sodan birte-birte boıyn bılep, ornynan turmaqqa áreket jasady. «Jabaıy ara nege úndemeı qaldy?»

Tikesinen tura bergende basy aınalyp, kózi buldyrady. Bulyńǵyr buldyr arasynan peshtiń ústinde aq kese sylańdap kórindi. Áne, sýsyn! Bir-bir basyp aq kesege qol sozdy. E, túnnen qalǵan qyzyl sharap qoı! Baǵanadan beri bul qalaı oıǵa kelmegen? Basy bas emes, áıtpese osyny da umyta ma eken? Kóp qınalǵannyń bir raqaty bar. Aq kesedegi qyzyl sharap. Oǵan qoly bir tıse — patshalyqtyń keregi joq! Patsha da odan baqytty bola almas.

Sapagereı kózin tars jumyp, aq keseni qos qoldap turyp tartyp jiberdi. Tula boıy balbyrap, ishi-baýyry eljirep, ishine rısalat nury engendeı emirenip, jany jaı tapqandaı edi, kenet óńeshi tyz ete qaldy. Áldene tyrnap ótkendeı boldy. «Jaryqtyq sharap ta shaǵatyn bolǵan ba?» dedi de qoıdy.

Endi lezde óńesh órtene bastady.

«Spırt pe?» dep kúdiktendi. Tynysy taryldy. Aýa jetpeı, alqymyn ustaǵan qalpy terezeni ashpaq boldy. Tutqasyn taba almaı, shynysyn judyryqpen uryp syndyrdy. İshke lep kirdi. Biraq tynys ashylar emes. Endi múlde býyndyra bastady.

Tereze saldyr etip synǵanda, Jańyl mektepten qaıtyp kele jatyr edi. «Mas bolyp, Myrzagereı dosymen tóbelesti me, nemene?» — dep tura júgirdi.

Júgirip kirse, Sapagereı tereze túbine qulaǵan eken. Áldene dep qyryldady, estilmedi.

— Oıbaı, kim bar? — Jańyl júgirip kóshege shyqty. Asyǵys Erboldy qaǵyp ketti. Bala shyryldap qaldy.

* * *

Jańyl dárigerdi ertip kelgende, Sapagereı baıaǵy bir symbatty seri shaǵyna qaıta oralyp, beti bal-bul jaınap jatyr eken.

* * *

Keıinirek ekspertıza ajaldyń syryn ashty: hırýrg jigit Sapagereıdiń óńeshinen jabaıy aranyń, áýeli bir qanatyn, sodan ekinshi qanatyn, myjylǵan denesin alyp shyqty. Bul habardy estigen Dosan qart:

— Oı, áttegen-aı, «keshe kórgen — búgin joq, opasyz — dúnıe boq». «Ataýyńdy ish» dep beker qarǵadym ba, á? — dedi.

---