InfoHub Logo

Taıynsha qalasy №5 orta mektebi KMM
8-synyp oqýshysy: Týleýkanova Aıda
Jetekshisi: hımıa jáne bıologıa muǵalimi Shaıahmetova Elmıra Kakımbekovna

Sýdyń mańyzy zor ekenin barlyǵy biledi. Sý kóptegen organızmder úshin eń qolaıly orta bolyp sanalady. Sýly ortanyń ózine tán fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetteri bar. Organızmder úshin sýdyń hımıalyq quramy, tunyqtylyǵy, tyǵyzdylyǵy, tutqyrlyǵy, ottek pen jaryqtyń bolýy jáne t.b. negizgi ról atqarady. Sýdyń quramynda kóptegen mıneraldyq zattar men hımıalyq qosylystar kezdesedi. Tabıǵı sýdyń quramyndaǵy mıneraldyq tuzdardyń mólsheri de túrlishe bolady. Mysaly, tushshy sýdyń bir lıtrinde 0,5 g tuz bolsa, teńiz sýynda tuzdyń mólsheri 35—40 g bolady. Sýdyń quramynda ottek mólsheri atmosferadan 20 ese az jáne sýǵa jaryq az túsedi. Sýda qysym kúrt ózgeredi. Munyń bári de keıbir organızmder tirshiligi úshin edáýir qolaısyzdyq týǵyzady.

Sýda tirshilik etýge beıimdelgen organızmder toby — gıdrobıonttar (grekshe "hydor" — sý, "biontos" — tirshiliketetin) dep atalady. Olar sýdyń túrli qabattarynda tirshilik etýge beıimdelgen. Gıdrobıonttar Dúnıejúzilik muhıttarda, jer asty sýlarynda, qurlyqtaǵy sý aıdyndarynda keńinen taralǵan. Sý aıdyndarynda eki túrli tirshilik ortasyn ajyratady. Onyń biri — sýdyń qalyń qabaty (pelagıal grekshe "pelagos" — teńiz). Bul qabatta tirshilik etetin organızmderdi pelagostar dep ataıdy. Ekinshisi — sý týbi (bental grekshe "benthos" — tereń) dep atalady. Munda tirshilik etetin organızmder bentostar dep atalady.

Sýdyń betki qabatynda sýdyń aǵysymen qalqyp júrip tirshilik etetin usak organızmderdi (fıtoplanktondar men zooplanktondardy) planktondar (grekshe "planktos" — qalqyp júretinder) dep ataıdy.

Sýdyń túrli qabattarynda belsendi túrde júzip júrip tirshilik etetin iri organızmderdi (basaıaqty ulýlardy, balyqtardy, jáne t.b.) nektondar (grekshe "nektos" — júzip júretinder) dep ataıdy. Al sýdyń eń betki qabatynda tirshilik etetin ári mıkroskopıalyq, ári usaq organızmder peıstondar (grekshe "heustos" — júzetinder) dep atalady.

Qurlyq-aýa

Qurlyq-aýa tirshilik ortasy. Bul tabıǵı tirshilik ortasy atmosferalyq aýanyń kóp bolýymen erekshelenedi. Sondyqtan da bul ortada tirshilik etetin organızmder — aerobıonttar (grekshe "Air" — aýa) dep atalady. Bul ortanyń tyǵyzdyǵy men qysymy tómen. Al ottek pen jaryq mol. Qurlyq-aýa tirshilik ortasynda temperatýra men ylǵaldylyq jyl maýsymdaryna, táýlik mezgilderinde jáne geografıalyq ornalasqan ornyna sáıkes kúrt ózgerip turady. Bul ortada organızmderdiń tirshiligi úshin temperatýra, ylǵaldylyq, jer bederi, jel, jyl maýsymdarynyń almasyp turýy negizgi ról atqarady. Bul ortada tirshilik etetin organızmderdiń orta jaǵdaılaryna áseri aıqyn baıqalady, tipti olar ózderine qajetti ortany ózderi jasap alady.

Ekologıalyq turǵydan alǵanda bul orta óte kúrdeli ári ondaǵy orta jaǵdaılary da san alýan túrliligimen erekshelenedi. Qurlyqta tirshilik etýge beıimdelgen organızmderdi terrabıonttar (latynsha "terra" — "jer") dep ataıdy. Bul ortada tirshilik etetin organızmder denesindegi sýdy únemdep jumsaıdy, jylý retteý mehanızmderi de túrlishe. Ottektiń mol bolýyna sáıkes ondaı organızmderde arnaıy tynys alý músheleri paıda bolǵan.

Topyraq

Topyraq — tirshilik ortasy. Topyraq qurlyqtyń betki qabaty. Ol únemi lıtosferamen jáne atmosferamen janasyp jatady. Topyraq uzaq ýaqyttar ishinde úgitilgen taý jynystary men tiri organızmderdiń shirigen qaldyqtarynyń qosylýynan paıda bolǵan ári tarıhı, ári tabıǵı dene.Sondyqtan da topyraq quramynda mıneraldyq jáne organıkalyq zattardyń qosylystary bolady. Topyraq qabatyn pedosfera (grekshe "podos"—aıak) qabyǵy dep ataıdy. Topyraqtyń betki qabatynda organıkalyq zattardy ydyratýshy usaq organızmder (bakterıalar, sańyraýqulaqtar, qurttar jáne t.b.) tirshilik etedi.

Topyraq qabatynyń da tirshilik ortasy retinde ózine tán erekshelikteri bar. Topyraq qabatyndaǵy tirshilik úshin temperatýra, ylǵaldylyq jáne ottek negizgi shekteýshi faktorlar bolyp sanalady.

Topyraq tyǵyz, onda jaryq bolmaıdy, temperatýranyń aýytqýy shamaly ǵana ári ottek az, onyń esesine topyraqta kómirqyshqyl gazy kóp bolady. Topyraq borpyldaq (sańylaýlary mol) qurylymdy bolyp keledi. Topyraq ishindegi sańylaýlardy gazdar qospasy jáne sý ertindileri toltyryp turady. Topyraq kóptegen organızmderdiń tirshiligi úshin óte qolaıly orta. Topyraqta tirshilik etetin organızmder — pedobıonttar dep atalady.

Paıdalanǵan ádebıet:

1.↑ Ekologıa (oqýlyq)

2.↑ Qazaq tili termınderiniń salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi: Ekologıa jáne tabıǵat qorǵaý/ Jalpy redaksıasyn basqarǵan – túsindirme sózdikter toptamasyn shyǵarý jónindegi ǵylymı-baspa baǵdalamasynyń ǵylymı jetekshisi, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty A.Q.Qusaıynov.

3.↑ Sátimbekov R. Bıologıa: Jalpy bilim beretin mekteptiń qoǵamdyk-gýmanıtarlyq baǵytyndaǵy11-synybyna arnalǵan oqýlyq.

---