InfoHub Logo

Abylaı han atyndaǵy Qazaq Halyqaralyq Qatynastar jáne Álem Tilder Ýnıversıtetiniń stýdenti

Bolatova Uljan Myrzaǵalıqyzy

Adam jáne tabıǵat. Bular eshqashan da bólinbeıtin egiz uǵymdar emes pe?! Tabıǵat-adamǵa berilgen tańǵajaıyp syı, al adam sol tańǵajaıyp syı- Tabıǵat ananyń perzenti. Sondyqtan da ár perzent óz ata-anasyn qorǵaýǵa, aıalap-ardaqtaýǵa mindetti.

Álemde adam balasynyń qolynan týyndaǵan tabıǵat apattary óte kóp. Olar qandaı apattar?  Mysaly: 1990 jyly AQSH pen Irak arasyndaǵy soǵysta AQSH áskerin bógeý úshin Irandyqtar  Parsy shyǵanaǵyna 8 tonna munaı tókken. Áserinen taıaý Shyǵysta ekologıalyq apat oryn alyp, shyǵanaqta meken etetin janýarlar qyryldy. Al Qytaıdyń Gýıý qalasynda elektrondy qoqys úıindisi ornalasqan. Ǵalymdar ol jerdegi elektrondy qaldyqtardyń kóptiginen aýanyń jáne sýdyń quramyna qaýipti hımıalyq qosylystardy eskertip, dabyl qaǵýda. Taǵy bir mysal retinde 2018 jyldyń qarasha aıynyń 8-juldyzynda bolǵan Kalıfornıa shtatyndaǵy alpaýyp orman órtin de atap óte alamyz. Atalmysh apattyq jaǵdaıda 5 adam qurban bolyp, Kalıfornıanyń soltústik bóligindegi orman otqa oranǵan. Apatqa sebepshi bolyp otyrǵan, adamdardyń salǵyrttyǵy dep paıymdalýda. 2011 jyly Meksıka shyǵanaǵynda VR kompanıasynyń jaýapsyzdyǵynan óńdelmegen 8 mln tonna munaı tógilgen. Osynyń kesirinen sý lastanyp, 10 myńnan astam janýarlar men qustar joıylǵan. Áli kúnge deıin apattyń týǵyzǵan qıyndyqtary joıyla qoımaǵan.

Budan bólek, adamzat qolynan týyndaǵan eń qaýipti apat týdyratyn áreket-ádrolyq, bıologıalyq jáne hımıalyq qarýdy synaý. 1954 jyly AQSH tarıhyndaǵy eń kesirli ıadrolyq qarýdy synaý «Kastl Bravo» dep atalatyn synaq júrgizildi.  Atalmysh synaqtyń nátıjesinde atmosferaǵa kelgen zıandy aıtyp jetkizý múmkin emes, al adamdarǵa kelgen qaýip jóninde tipten sóz qozǵamaı-aq qoıalyq. Osy tárizdi óz elimizde de SHQO Semeı ıadrolyq polıgonynda 40 jyl boıynda synaqtar júrgizilgen bolatyn. Biraq, baǵymyzǵa oraı kóregen elbasymyz N.Á.Nazarbaev jahandy jurtyn alapat qasiretten qorǵap, 1991 jyly ıadrolyq polıgondy jabyq dep jarıalady. Elimizde budan bólek adam qolynan tabıǵatty zor shyǵanǵa ushyratqan jaǵdaı: brakonerlerdiń qastyq áreketi dep esepteımin. Sebebi, olar Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engen aqbókenderdi aıaýsyz qyryp joıýda. Sonymen qatar, sońǵy kezderde adamdardyń áreketiń zıanynan Aral máselesi de ózekti máselelerdiń qatarynda. Aral teńiziniń tartylýynan ósimdikter men janýarlardyń keı túrleriniń joıylýyn aıtpaǵanda, sýy tartylǵan jerdegi tuzdardyń shyǵyp qalýy taǵy bar. Bul tuzdar jaqyn mańaıǵa asa qaýipti aýrýlar taratqanymen qoımaı, ǵalymdardyń pikirinshe antarktıdadaǵy alyp muzdyqtardyń betine qonyp, olardy eritýde eken. Taǵy da bir eskere ketetin adam áreketinen zıandy jaǵy: ǵarysh aılaqtarynan zymyran ushyp shyqqan saıyn, azon qabatynyń tesilip, juqaryp bara jatqandyǵy. Qazaqstandaǵy Baıqońyr ǵarysh aılaǵy da osy oraıda óz zıany men paıdasyn qatar berýde. Bul da bir ekologıalyq apattyń bastamasy bolýy múmkin. Sondyqtan der kezinde máseleniń sheshimin tapqan jón-aq! Osy oraıda elimizde birshama jobalar qolǵa alynýda. Aıtap aıtqanda: «Jasyl» ekonomıkasy aıasynda turmystyq qaldyqtardy qaıta óńdeý qolǵa alynǵan, «Qazaqstan ekologıasy» negizinde aýyldy aımaqtardy taza aýyz sýmen qamtý da oryndalýda. «Jasyl el» baǵdarlamasy arqyly kóshetter otyrǵyzylyp, aımaqtarda kógaldy baqtar paıda bola bastady. Tuńǵysh prezıdentimiz, elbasy Nursultan Ábishuly osy baǵdarlamany ózi qolǵa alyp, alǵashqylardyń biri bolyp, kóshetter otyrǵyzǵany kópke úlgi boldy. Bizder, óskeleń jas urpaq, osyndaı el aǵalarynan ónege jınap, bolashaqta tabıǵatymyzdy tazalyqta ustaýǵa tıispiz. «Kishkentaı hanzada» shyǵarmasyndaǵydaı adam tańerteń turǵan boıda áýeli ózin, sosyn ózin qorshaǵan ortany, álemdi, jer ǵalamsharyn taza ustaýy kerek. Sonda ǵana ekologıalyq apattardan jáne olardyń zardaptarynan alshaq bolamyz. Tabıǵatymyzdy aıalaı bileıik!

---