InfoHub Logo

«Kókemaral — tamyr qoshy ańqyǵan ıirdeıin ıeli, kıik-otyndaı kıeli dárý shóp. Úıirin jaýǵa bermeıtin kerbez de kesek ker buǵylar jyrtshyqtardan jazataıym jaraqat ala qalsa, kókemaral dárýine aýnap-qýnap saqaıady. Keralań zamandardyń talaıyn bastan ótkerip, endi-endi ǵana erkin tynystaı bastaǵan Elimizdiń de Jan jarasy men Tán jarasy jeterlik, Meniń «Kókemaralym» soǵan shıpa bolsa eken» depti Baqyt Bedelhanuly óziniń jyr jınaǵy jaıynda. Sóz joq, yqylas toly izgi nıet. Qanshama ǵasyrlar boıy zorlyq pen zombylyqtyń ózegine qorǵasyn quıylǵan toqpaqtaı jýan doıyrynyń astynan, bosaǵasynda buralqy ıtteı súmeńdetip qoıǵan kemsitý men qorlaýdyń tepkisinen, jyrtqysh, qorqaý azýlylardyń aıaýsyz talaýynan ólip-talyp, qansyrap zorǵa qutylǵan baıǵus halqymyzdyń, nesin aıtasyz, taǵdyry da, jany da, julym-julym, jara-jara. Ony emdeý úshin halqym dep qamyǵa biletin qaısymyz da dárý tabýǵa, shıpa izdeýge mindettimiz.

Kezinde abyz aǵamyz Ábish Kekilbaevtyń dýaly aýzymen úni de, ýili de eshkimge uqsamaıtyndyǵynan, aıryqsha tosyndyǵynan «birtúrli aqyn» atanyp ketken Tynyshtyqbek Ábdikákimuly osy jınaqqa jazǵan alǵysózinde bylaı tebirenipti: «Túpki Jaratýshyny da baıyrǵy babalar dástúrimen «Jupar iıe» (Jupar Alla) aıtatyn Baqyttyń «Kókemaralynyń» ishi toly óleńshópteı qulpyra qaýlaǵan. Óleńsóz! Bireýi onyń shashyratqydaı ashshy, ekinshisi — qyzamyqtaı jasyl, úshinshisi — barqytshópteı boıaýǵa baı, tórtinshisi — qyzanaqtaı átir ıisti, besinshisi — bes saýsaqtaı tátti, altynshysy — qarǵakózdeı bek ýytty, jetinshisi — kádimgi ... gý-gý gúldeý ústinde! Qalaı desek te, sonyń bári, óz ýaǵynda, óz kezeginde, qazirgi myna jatbaýyr qoǵamnan da ógeılikti kóp kórip óksip júrgen ózekterge, avtordyń ózi tilegendeı, ózinshe em bolyp qonady dep oılaımyn» dep ádemi tilek aıtypty.

Kókemaral shóbi nege sonshalyqty dárýli, nege sonshalyqty shıpaly? Eń aldymen, ol ósip turǵan topyraq — qasıetti topyraq. Óıtkeni ol topyraqty aralap myna halyqtyń «san ǵasyrlyq qany júr». Iaǵnı, kókemaraldyń boıyna da ǵasyrlar boıy tógilgen qannyń ystyǵy men qýaty sińgen. Ol qan ystyǵy men qan qýaty dárý men shıpaǵa aınalǵan. Sonymen birge, týǵan jerdiń topyraq, tas, shóbine deıin aqynmen tamyrlas. Tipti taǵdyrlas.

Men osy altynkópirlikterdiń shyǵarmalaryn oqyp otyryp bir súısingenim, tamyrlaryn da, taǵdyrlaryn da ótkennen izdeıtinderi boldy. Beıne bir olar ótkensiz ómir súre almaıtyndaı. Iaǵnı, olar ótkeniń tuldyr bolsa, erteńiń buldyr dep biledi. Olardyń óleńderindegi ótken men búginniń, búgin men erteńniń tize qosyp birge ómir súrip jatatyny qandaı jarasymdy. Tipti Baqyt Bedelhanuly ótkenge búginniń kózimen ǵana qarap qoımaıdy, ótkenniń kózimen búginge de qaraı alady. Kúni keshe ǵana alqam-salqam bop ashylyp, qora-qopsylary shashylyp, esik-terezeleri úńireıip qalǵan aýylǵa kimder qarap tur deısiz ǵoı.

Kúıki tirlikpen mújilgen aıadaı ǵana
Aýylǵa qara, qorymdar qarap tur, áne...

Biz, ádette, búginsiz ótken de, erteń de joq dep jatamyz ǵoı. Sóıtsek, ótken de búgin men erteńsiz ómir súre almaıdy eken. Ótken de kileń bir óli tómpeshikterden turmaıdy eken. Ol da tiri álem eken. Ol da bizge, búgin men erteńge alań eken.

Búgin túgili, ótkenniń bizge alań kóńilin ańǵara bilgen sergek aqyn bul jalǵan dúnıeniń túp-tamyryn kemirip, ishinen úńgip, etin ezip, súıegin úgip bara jatqan ne bir áleýmettik zardaptardy kórip qapalanyp, nalyp sóıleıdi. Ne nársege de árirek, tereńirek qaraýǵa shaqyrady. Árıne, uran tastamaıdy. Atamzamannan beri kele jatqan ári qadirli, ári kádeli sózdiń baıybyna barýǵa, baılamyn ańǵarýǵa, túpki túıinin ustaýǵa shaqyrady. Ondaı kezde Baqyt úshin taqyryp bolýǵa halyqtyń «qarǵa tamyrly qazaqpyz» degen dana tirkesi jetip jatyr.

Qarǵanyń jaryq dúnıesi-aı,
Aınalasy túgel appaq par.
Alaqustyń aıtqan áńgimesi-aı,
Taqyldap turǵan taqpaqtar.
Taqpaqty qoıshy, qarǵany aıtam da,
Qarǵa tamyrly qazaq-aý!
Álde bir qustaı zarlamaı tańǵa
«Qarq» etken úni ǵajap-aý, —

dep súısinedi. Qudaı-aý, ádette, biz úshin qarǵadan ótken sumpaıy, qarǵadan ótken jeksuryn qus bar ma edi?! Bul uǵym — zańdylyqqa aınalǵan uǵym edi ǵoı. Qazaqtyń qarǵa tamyryna qurt túse bastaǵanda ol uǵymymyzdyń da tas-talqany shyǵady. Bireýi olaı, bireýi bylaı qarap bara jatqan qalyń qazaq balasy tamyryna qaıta bir qaıyrylyp qaraǵanyn qalaıdy.

Jalyna taqtyń jarmasyp ólgen,
Kókesi,
qarǵany jazǵyra kórmeshi!
Qarǵa tamyrly qazaqpyz ǵoı
Úmitimdi úshke bólmeshi.

Tas kereń bop qalǵyr qulaǵymyz talaı-talaı esitip, aǵyp túskir kózimiz talaı-talaı kórip júrgendeı qazir kóp-kóp azamattarymyzdyń boıyn kesapatty keselge, oıyn jazylmas dertke shaldyqtyryp bara jatqan rýshyldyq pen júzshildikti Baqyt ta az kórmegendeı. Solarǵa ol «úmitimdi úshke bólmeshi» dep yzalana jalbarynady.

Jalpy, Baqyt Bedelhanuly — tynyq aýany ysqyrtyp tilip túsetin óleń joldarynyń jylan baýyr bıshigin silteı alatyn yzaly aqyn. Týa bitti tabıǵaty solaı ma, joq, álde, myna ómirdegi attaǵan saıyn andaǵaılap shyǵa keletin keleńsizdikter men ospadarlyqtardy kóre-kóre solaı bolǵan ba, bilmedim.

Kóp aqyn kúıinip sóılese boldy kúırep shyǵa keledi ǵoı, al Baqyt olaı emes, kúıinip sóılese-aq qaqpanǵa túsken qasqyrdaı óz aıaǵyn ózi shaınap, yzaǵa tolyp, órshelenip, alasuryp ketedi eken.

Arman jolynan taıqyp ketti.
Jalǵan janymnan tartyp ketti.
Qalǵan kóńilim qamyǵyp,
Ardan kebinin jamylyp
Appaq álemge qaıtyp ketti.
Ýaqyt sanamdy qyrqyp ketti
Baqyt jaǵamdy jyrtyp ketti.
Kimnen kórerin bilmeı,
Kimge senerin bilmeı
Úmitterim úrkip ketti.
Adam da, qoǵam da
bári ádemi ǵoı dep
Anaý kókem
Nemeneni qyrtyp ketti?!

Men osy joldardan, dál qazir, ábden yzaǵa bulyqqan jannyń, biraq basqa qylar amaly qalmaı otyz eki tisin shaqur-shuqyr etkizip qaıraǵanyn estip turǵandaımyn. Men bul jerde bolmashy nárse úshin ón boıynan boran turǵyzyp, túkke turmaıtyn nárse úshin tulandaı tútigip shyǵa keletin beıshara pendeshilik ashý men yzany aıtyp otyrǵam joq, halqynyń qamyn oılap býlyǵatyn azamattyq ashý men yzany aıtyp otyrmyn. Sondaı adam ǵana «tirimde — sirimin, ólgende — tirimin» deı alsa kerek.

Taǵy da Bedelhanulynyń yzasy — muńdy yza. Muńdy yza! Bylaısha tirshilikte bir-birimen qabysyp-tabyspaq túgili, múlde janaspaıtyn keraǵar uǵymdar ǵoı. Aqynnyń aqyndyǵy sonda, keıde ol keraǵar uǵym-dardy da qabystyryp, tabystyryp jibere alady. Sondyqtan da oǵan «muńdymyn, keıde, jyndylyǵymmen qundymyn» degen sózderdi de sol tabıǵı bolmysy aıtqyzyp tur.

Keıde Baqyttyń da alasurǵan ashý-yzasyn aqylǵa jeńdirip, baraqat taýyp aıaldap, salıqalyqqa boı aldyryp, sabyrmen sóıler tustary bolady. Ondaıda ol:

Ol jaqtaǵy ólermeniń
Ómir syndy qıalı.
Oý, aqynym, bógelmegin
Qalamyńa sıa quı.
Qaqtap saýyp qanyńdy quı
Appaq aryń sóılesin!
Al, ol úshin janyńdy qı
Toqtamasyn oı-kóshiń.
...Qanbadyń ba áli uıqyńa,
Aldyńda azap tur búkil.
Tasqa aınalǵan taǵdyryńa
Taǵdyryńmen til bitir.

Biraq mundaı salıqalyq pen sabyrlylyq bir sáttik qana hal. Aınalada bolyp jatqan kisápirlikter men músápirlikterdi, zorlyq pen zombylyqtardy kóre turyp, tóbesinen jańǵaq shaǵyp jatsa da túk bolmaǵandaı, etegi egis, jaǵasy jaılaý bop otyra beretin, tipti, toıdan-toı ótkizip jatatyn myna qalyń qaýymdy kórip nazalanǵan aqyn qaıtadan qyl shylbyrdaı shıratylyp shıyrshyq atyp shyǵa keledi.

Ulyńdy qurban shalyp,
Kúńińdi dýman salyp
Kórgenim úshin,
Kún úshin tildi satyp
Birine-birin shatyp
...Kelgeniń úshin, —

deıdi ol aýzymen ot búrkip jibergendeı. Endi ol olaı sóılemeı qalaı sóılesin. Qarap tursa, halqynyń muńy myń batpan, halqynyń zary myń qatpar.

Pendelikke qaramaıtyn pysqyryp,
Sur zamanǵa qaıtedi aqyn sus qylyp.
Óz keýdesi, óz bólmesi — keń saraı,
Tabanynda qoǵam jatyr ysqyryp.
Arasynda jannyń zary tyńdalar...
Taý basynda munarlanyp muń qalar.
Muńyńdy aıtyp jerge sińer jylǵalar,
Zaryńdy aıtyp kókke ushady tyrnalar.

Bul qatygez dúleı dúnıe endi tyrnalar únimen aspannan aıtylar ol muń men zardy estir me eken?! Áı, qaıdam-aý...

---