InfoHub Logo

Shyńyltyr aspan astaryn altyn syrǵanaq dersin; kúı shyǵyp keledi! Ańǵal-sańǵal taý arasy kerisinshe: qara kóleńke... Tereń shatqal, uzyn ishek, kıiz taban saılar dybys ta, sybys ta joq, qalyń uıqynyń qushaǵynda. Taý ózeni qara kógiljimdenip, sar-sur etedi. Tas ústinde qyzyl tamaq shymshyq qalt-qult etip, ózenge tónip-tónip qoıady. Anda-sanda aq kóbikke syp etip súńgip, áýdem jerden qylt etedi.

Oıqaraǵaıdyń ortasyn oıǵan kıiz úıden aǵaıyndy qońyr qaz — Orash pen Samat jarty saǵat buryn shyǵyp edi. On jeti jasar Orashtyń moınynda atqanyn alysqa túkiretin sabaý qara myltyq... Samat bolsa, belýardan shyq keship, tańǵy salqyn aýanyń ótinde dirdek qaǵady. Kónseń de, kónbeseń de taý minezi solaı — kúndiz ystyq, túnde sýyq. Kúndiz kıim sheship, sýǵa tússeń, keshke kúpáıki kıip, aıaǵyńa kerzi etik suǵasyń.

Kún áli kórinbeıdi. Tek qarsy bettegi qarǵasy qarqyldap, saýysqany shyqylyqtaǵan qaraǵaılardyń jap-jasyl buıra bastaryn shalypty. Sol sáýle jyljyǵannan jyljyp ekeýine jetkenshe qashan!

Osy betinde Samat Orashqa da, ózine de razy emes. Keshe túnde Orash súmbiniń basyna shúberek orap, myltyǵynyń uńǵysyn tazalaǵan. Áne, sonda Samat onyń on ıyǵyna asylyp alyp, qulaq etin jegen. "Áneýgúni: "Meniń ornyma qoı jaısań, ańǵa alyp shyǵamyn" degeniń qaıda?" Orash tis jarmady, kóziniń alasymen qarady da qoıdy. Esesine búgin tan sáride Samatty jyly tóseginen sıraǵynan sýyryp aldy. Kórpeniń shetinen qymqyra ustap, biraz tyrtysyp kórip edi, Orash bileziginen mytyp jibergende qalaı qoıa bergenin ózi de ańǵarmaı qaldy — qoly temirdeı-aý, temirdeı!

— Keshe túnde ertip shyq dep yzyńdaǵan men be, joq álde sen be?— dedi óńmeninen ótkize sýyq qarap. Eki kóziniń arasy jaqyndap, myltyqtyń uńǵysynan aýmaı úńireıe qalady eken.

Endi, mine, Orashtyń ókshesin basyp, qyr sońynan qalmaı empeń qaǵady. Temekiniń kúlimsi ıisi aýyq-aýyq jetedi — aǵasynyń keńsirigin qurt jep kele jatyr.

— Qashan jetemiz? Kúni bar ana qyrqaǵa shyqpaımyz ba? Toń-ńyp kettim...— dedi ıegi ıegine tımeı qaltyrap.

Orash tyrs etip úndemedi. Onyń sútpen sińgen minezi so¬laı — az sóıleıdi, kóp isteıdi. Bir betkeı, tabandy. Bıyl mektep bitirgen. Oqý-soqý dep bas aýyrtpady, naǵashy atasyna kómekshi shopan bolamyn dedi.

Orash búgin tipten tomyryq. Jaıshylyqta jap-jaqsy-aq aǵa. Jumysyn bas kótermeı isteıdi, temekisin burqyratyp tartady, qoıyn jaıady. Al, ańǵa shyqsa boldy, aıaq astynan buzylady. Tanaýyn kóterip, áspensip ketedi — sóz surap alýyń kıyn. Samattyń baıqaýynsha, aǵasy Bala mergen degen laqap atyna eptep mastanady. Áneýgúni arqardyń quıryǵyndaı aǵarańdaǵan anaý asýdyń arǵy betinde malshylardyń toıy dúrildep ótken. Kúı kúmbirledi. Kókpar tartyldy, palýandar kúresti, asqaqtata án salyndy, at jarysty. Eń sońynda mergender baq-talaıyn synaǵan. Osy Orash qyryq qadam jerge tigilgen bir somdyq tıyndardy shyr-shyr ushyryp, aldyna jan salmady. Báıgege dep on altynshy keń aýyz qara myltyq baılandy. Orashym jón biletin bala eken, on altynshyny tamam jurttyń kózinshe naǵashy atasynyń aldyna kóldeneń tartsyn. Atasynyń tóbesi kókke eki eli jetpeı, kózine jas alsyn, moınyndaǵy otyz ekinshini sypyryp alyp, bata berip, jıenine baılasyn. Sonyń býy ma, atasy kaıtar jolda áldebir bitip bolmaıtyn eski áýendi murnynyń astynan yńyldady da otyrdy. Sodan beri qoıǵa ózi jıi-jıi shyǵyp, Orashtyń moınyn bosatady. Orash ondaıda, árıne, estip ań qaǵady.

Arqar, elik jaılaýda jyrtylyp aırylady. Keıde tańerteń ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy qulamadan tabynymen tizilip ótedi, endi birde bıik jartastyń shekesinde tas eskertkishteı qydıyp turǵan qoshqaryn kóresiz. Orash ras aıtsa: "Tasty qalqalap jasyrynǵan mergender naq osy sátti paıdalanyp, tar qoltyqty kózdep tartyp jiberedi" deıdi.

İrkes-tirkes ekeýi tik betkeıge órmelep keledi. Samattyń mańdaıy býsana bastady, myqty bolsań taýǵa shyǵyp kór! Bala mergen byq etetin emes, moınyn ishke ala buǵyp alyp, tasbaqadaı tyrbańdap barady. Samat demalaıyq deýge oqtala berip edi, Orash onsyz da toqtady, býsanǵan mańdaıyn súrtti.

— Sál shyda! Anaý qojalaq-qojalaq qorym tasqa jetip alaıyq. Sony qalqalap, tyrp etpeı jatamyz. Búgin, mine, úshinshi kún, bir tabyn arqar kúngeı betke keneshe jabysyp jaıylyp júr. Búgin qaıtsek te qapysyn tabýymyz kerek. Yq jaǵyn baspalap barsań arqaryń oq-dári, myltyq, adam ıisin taıaq tastam jerden sezbeıdi.

Samat ústi-ústine bas ızedi. Izemegende she! Bylaıynsha ol Orashty mensinbeıdi. Máselen, Orash Ertedegi Egıpet, kóne Gresıa, áıtpese brız, krater degen ne, bile me eken? Iisi murnyna barmaıdy. Al, arqar, qasqyr, elik, ular jáıin áńgimelese, kózi qasqyrsha jaınap, qulpyryp sala beredi.

Ekeýi baýyryna kóleńke uıalaǵan qorym jartastyń etegine entige kelip toqtady. Orash myltyǵyn sylq etkizip edi, uńǵysy bylq etip, jerge úńile qaldy. Zatvoryn shaqyldatyp ashyp-jaýyp, pıstonnyń jez quıryǵynan alaı syǵalap, bylaı syǵalap úrledi me, ıiskedi me, áıteýir, álek-shálegi shyqty. Kúpáıkesin sheship, tas túbine jaıdy, ezi soǵan aýnaı ketti. Qyp-qyzyl kózin ýqalap:

— Men azdap myzǵyp alaıyn. Túnde myltyqqa oq jasaımyn, uńǵy tazalaımyn dep kesh jatyp em. Uıqysy qanǵan adam qıadaǵyny qaǵyp túsiredi, baýyrym. Kózdegende qoly dirildemeıdi, júregi qaǵyp ketpeıdi. Al, sen, anaý qulama jartastyń qulaǵyn ańdy!— Satylap kete barǵan jalama jartastyń ushar bıigin nusqady.— Sút qaınatymnan soń ushpadan taýteke de qylt etip kórinedi. Arǵy jaǵynda tabyny jatyr jaıylyp, sony ıt-qustan qalt etpeı kúzetedi. Kórinse boldy, meni túrtip qal. Daýystama. Arqaryń kúnshilik jerden synǵan qýraıdyń sytyryn sezetin saq qulaq janýar, shyraǵym!— Samatqa oń kózin syǵyraıta qysyp qarap, kósh qulash ýaǵyzyn áreń bitirdi. Orash solaı — ańǵa shyqsa arýaqtanyp ketedi. Óstip "baýyrym", "shyraǵym" dep, ıt jynyńdy keltiredi.

Ushpaǵa kózin satyp ári otyrdy, beri otyrdy. Orash bolsa kúpáıkeni tas búrkenip alyp, qoıdyń túngi kúzetinen kelgendeı qor-qor etedi. Keıde tisin shaqyrlatady. Túsinde kók sholaq qasqyr otarǵa buqpalap kelip qaldy ma eken? Álde shaban da shardaq torsholaǵy júrmeı, bas-kózge sabap tepeńdep júr me? Samat aǵasyn ishteı aıap ketti. Osy Samat, Samatqa teteles kishkentaı ini-qaryndastary úshin qolyna taıaq ustap, qoı sońyna tústi. Oqý-toqý izdep qalaǵa tartyp ketse, kim qoı der edi. Eki qolǵa bir jumys qaladan da tabylady. Aldyńǵy jyly ákeleri qaıtys boldy. Amalsyz Samattarǵa qaraılap aýylda qalyp qoıdy. "Jazǵy kanıkýlynda aýyldyń shańyn burqyldatyp keship júrgenshe, taý kórsin, búldirgen tersin, jýa julyp jesin" dep, áneýgúni Samatty aıdap súırep ala kelgen de osy Orash... Jyl on eki aıda bir boı jazyp, ermek etetini — osy ańshylyq...

Samat ár túrli oıǵa batyńqyrap ketken eken, bireý túrtip qalǵandaı bolǵan soń, selt etip, ushpaǵa qarap edi, o ǵajap! Áldebir apaıtós, turyqty janýar bir emes, eki birdeı altyn aıdy aspandata kóterip, shyǵyp kele jatqan kúnge qasqaıa qarap tur! Jartastyń arǵy shekesin órkesh-órkesh qazbaýyr bult jalap ótip barady: mynaý ór de asqaq janýar sol mamyq bultty qyzyl asyqtan keship, jartaspen bite qaınap, týra sonyń kúj-kúj alyp denesinen sýyryla shyǵyp tur. Byltyr altyn elik týraly bir ertegi oqyp edi, búgin, mine, oqymaq túgil, altyn arqardy kórip tur! Alǵa, tuńǵıyqqa qaraı attasa boldy, qulama jartastan qalqı ushyp shyǵyp, kógildir keńistikke sińip, kún sáýlesine erip, tipti ekinshi kúnge aınalyp keterdeı-aq...

Áldekim tup-týra ıeginiń astynan pys-pys demaldy. Alǵashynda óz demi me degen. Sóıtse, Orash... Oıanyp ketipti, eki kózi shyradaı janyp: "Úndeme!"— degendeı suq saýsaǵyn ernine apardy, qunjyń qaǵyp, myltyǵynyń alqymyn tasqa tósedi, qundaǵyn ıyǵyna tirep, oń kózin qysa qaraýyl qarady. Tizesine jer tompaq keldi me, egep-egep jiberip, shuqyrshyq jasady.

Samat á degenshe... qulaǵy tundy da qaldy, áýedegi kún teńseldi, tańǵy taza aýanyń tany tars aıyryldy, qýatty jańǵyryq taý men tasty shartyldatyp betke shapalaqtap, shatqaldardy aralaı gýildep, zaýlaı alystap barady. Qaraǵaı arasy qalyń shý, aspanǵa kóterilgen qarǵa, saýysqandar — qara mor...

Orash Samatqa jalt qarady, áldebir dúleı ashý, shabyttan shaqshıyp alǵan:

— Tıdi me, tımedi me?— dep zekidi.

Samat dym uqpaı máńgirip, oǵan baqyraıa qarap tur. "Tıdi, tımegeni nesi?" Orash qolyn bir siltedi, túregep jatyp, óz suraǵyna ózi jaýap berdi.

— Quıryǵy burań etip, sekirip tústi... Jambasyna tıdi, bilem. Bors etip, jumsaq etke kirip ketti, estidiń be?

— Ne bors etti?

— Oq! Oq! Al, kettik! Qalyp qoıma!

Ekeýi ushpany mańdaıǵa alyp, ári órmelep keledi, beri órmelep keledi. Shaqpaq tastardyń shot shekesinen, butaqtardyń tikenek-tikenek burymynan ustap, zańǵar jartas tóbesine óldim-taldym degende áreń shyqty. Óz kózderine ózi senbedi. Arqar túgil saıtan joq, jym-jylas. Tereń saıdyń zymyran túbinen salqyn samal ańqyldaıdy.

— Tımepti! Tımepti!— dedi Samat qaradan qarap máz bolyp.

— Ony qaıdan ıiskep bildiń?— Orash jaman kózimen jalt qarady. Shyqshyt eti búlk-búlk etedi.

— Qan tambapty!

— E, bilgishim-aı!— Bala mergen jaǵymsyz, sýyq jymıdy.— Oq tıse qan qolma-qol saý ete qalady degen...— Kenet saýsaǵyn shoshaıtyp, taban astyndaǵy - shyńyraý shatty nusqady.— Áne, áne! Tıgen eken!

Alǵashynda Samat Dáneńeni kórmedi. Qara qojalaq qotyr jartastar, qyrtys-qyrtys qorym tastar... Birer mınýttan soń baryp bulyńǵyrlaý kókshilt aǵyn tómen qaraı qıalaı quıylyp bara jatty. Eki birdeı altyn aıdy áýelete kótergen manaǵy ór qoshqar emes, sekire-sekire bezip bara jatqan, jany murnynyń ushyna kelgen kádimgi arqar! Oń aıaǵyn súırete bezip barady. Tabynnyń izi túgil tozy joq.

— İzinen eki eli qalmaý kerek! Kózden tasa qylmaı, ár shoqydan qaraýyl salamyz. Qansyrasyn, áli qurysyn! Bir butanyń túbine áli-aq qısaıa ketedi. Al, shappaq bolsań zymyra!

Olda, bilde, túkirigi shashyraı sóılep turǵan myna bozbala kádimgi sharýaqor Orash emes, múldem basqa Orash. Samat tanymaıtyn túsi bóten, jat Orash! Kózi aqshańdap, qoly erbeń-erbeń etedi. Qasynda Samat tur ma, basqa ma, onda sharýasy shamaly, ózi sóıleıdi, ózi túzeıdi, ózi tyńdaıdy.

Ańshylyq, ań qaǵý degen osy ma?

...Birde eki ókpeni qolǵa alyp júgirip, keıde tas, buta qalqasynan baspalaı qarap, arqardy uzaq qýalady. Bala mergenim, arqar sharshady ma, artqy oń sıraǵyn sál kóterip, tura qalǵan sátinde júreleı otyryp, júrdemelete atyp-atyp jiberdi. Bir oǵy aıdalaǵa qańǵyp ketti, ekinshisi múıizine dóp tıdi — arqardyń basy qaltań etip, esi aýǵandaı meńireıip tur. Myltyqty qaıta oqtaǵansha kórgen tústeı, saǵymdaı jalt etti de, joq boldy.

Ári-beriden soń ókpeleri óship, eki ıyqtaryn julyp jep júgirý jaıyna qaldy. Úmitteri úzilgendeı bir shaqta arqardyń aı múıizi qylt etti de, qorym tasqa kirip, ǵaıyp boldy. Aınalasy at shaptyrym qorymnan jyrylyp qaıtyp shyqqan da joq. Orash myltyǵyna taıanyp, eki ıyǵynan yrsyldap demalady.

— Ekeýmiz birdeı suǵynyp qaıtemiz. Sen kir... jatqan jerinen úrkit. Myltyq atýǵa bolar edi aspanǵa. Oǵan kórmeımisiń jalǵyz-aq oq qalǵanyn. Bar, bar, tasty aralap, aıqaıǵa bas! Myna jerden bári de alaqandaǵydaı... Shyǵa bergende... bálem, jalǵyz oq jalynsyn.

Samat tómen qarap, qońq etti.

— Barmaımyn!

— Nege?

— Súzip tastaıdy...

— Óı, aqymaq! Adam súzetin ań búl taýda atam zamanda quryǵan... Bar, bar! Qorqaq ekenińdi qaıdan bileıin.

Samat osydan Orash júndeı tútip, sabap tastasa da barmaıyn dep turǵan. "Qorqaq" degen jalǵyz sóz shymbaıyna qatty batty. Qorqaq degen jaman atqa qalǵansha, odan da ólip ketkeniń jaqsy. Amal joq, bir basyp, eki basyp, tómen qıalap qorym tasqa kirdi.

Bytqyl tastyń arasy ıir-ıir burma, qalyń soqpa... Egıpettiń áıgili pıramıdalaryndaı minsiz qalanǵan sandyq tastar, ejelginiń batyrlaryndaı bir-birine zor kijinispen umtyla berip qatyp qalǵan qaqpaq tastar... Elik, arqardyń túneýine, túski ystyqta úıezdeýine taptyrmaıtyn jer. Áne, sonyń aıǵaǵyndaı jas qumalaqtar shashylyp jatyr.

Jaqpar-jaqpar jartastyń naq ortasyna endep kirdim-aý degen kezde aıqaıǵa basý úshin demin ishke jıa berip edi, áldekimniń tý syrtynan ózine qadalyp turǵanyn sezdi. Tóbe quıqasy shymyr etti. Esi kiresili-shyǵasyly qalypta táltirekteı burylyp edi... arqar eki qaqpaq tastyń arasynan buǵan esh sezim-túısiksiz jaıbaraqat qarap qalypty.

Eshteńe oılap úlgermedi, tek keıin shegine berdi. Arqasy tasqa tıgende baryp, tynysyn tereńnen aldy. Arqar áli beıbit, momaqan... Serippedeı bir-aq yrǵyp, shańyraqtaı múıizimen Samatty tasqa japsyra salaıyn deıtindeı shataq oıy joq sekildi. Yrǵý qaıda-a, qaraǵaıdaı múıizi kertesh-kertesh eki tastyń arasyna keptelip qalypty. Tas ne ary, ne beri jibermeıdi, qaıtyp shyqpastaı ǵyp myqtap tutqyndapty. Quıyndata shapqylaǵan kúıi sekirip ete berem degende, tas qaqpanǵa túsken de qalǵan. Kózinde nur joq, jylý joq, kirpigi ǵana qımyldaıdy. "Ne qylsań o qyl, menen qaıran joq" degen beıshara, keıýana keıip. On jaq saýyry qyzyl ala qan josa. Boıra-boıra bolyp, qatyp qalypty.

Samat bir qyryndaı tasty sıpalap, syrǵı berdi, syrǵı berdi, burmaǵa kelgende jalt berip, jartastan shyǵa júgirdi.

Orash tobylǵynyń tasasynan myltyǵyn kótere-mótere túregeldi.

— Arqar qaıda? Nege aıqaılamadyń?

Samat jerden kózin almaı kúńk etti.

— Arqar joq.

— Joǵy qalaı?

— Bilmeımin... Túgel adaqtap shyqtym. Ary-beri bezektep júgirip júrgenimizde...— demin tereńnen aldy — osy qazir ótirik aıtady!— toshala saıǵa túsip ketse kerek.

Orash jerge bir túkirdi.

— Oı, sengen qoıym sen bolsań... Otyr, endeshe, osy jerde omıyp. Toshala saıdy men qarap keleıin.

Myltyǵynyń dúmimen jer tirep, quldılap kete bardy.

Toshala saıdy Orash armansyz aralady. Joq, arqar qaıdan tabylsyn, jer jutypty. Aǵaly-inili ańshylar ash qaryndary arqasyna jabysyp, qas qaraıa úıge qaıtty.

***

Keıin, keler jyly jazǵa salym naǵashy atalary boshalap ketken qasqa sıyrdy izdep, áıgili qorymǵa kiripti. Arqardyń eki qaqpaq tastyń arasyna qystyrylyp turǵan appaq qańqasyn kórip, uza-aq oıǵa batypty. Súıegi tipten setinemeı, jilikteri ajyramaı, zoologıa kabınetine ádeıi qoıǵan úlgi qańqadaı tiginen-tik tur deıdi. "Arqardy kim qystyryp ketken tas arasyna, ol kimge dári, uqsam buıyrmasyn" dedi atasy sol kúni keshke toqpan jilikti pyshaǵynyń syrtymen tyq-tyq uryp, maıyn alyp otyryp.

Samat murnyn tartyp, tómenshikteı berdi. Orash túk bilmegendeı, túk sezbegendeı qoıdyq mıyn shuqyp otyr.

Budan bylaı Samat bala: "Ańǵa meni ertip alyp shyǵa qoı!" dep, mergen aǵasyn qyjyrtpaıtyn boldy.

---