InfoHub Logo

Biz úsheýmiz — men, Aıkórgen, Jaqsylyq nemese Sarań seri, Tyrash, Satk-Okh. Sońǵy esimder leksıkany máńgi este qaldyrýymyz úshin qoıylǵan sınonım attar, aıdar attar. Úsheýmiz de kóńildimiz. Bylaısha aıtqanda, balaǵymyzdan jel úrip, eń etti, bótelkeli gastronomda alshań basyp júrsek, ol qaltamyzdaǵy tórt búkteýli qyryq somnyń qyzýy. Búgin sársenbi, ıaǵnı stıpendıa qolǵa tıip, sharýamyz shalqyp turǵan kún. Endeshe qoldan kelip, qonyshtan basyp turǵan búgingi keshte bir qyzyl qulaqty osyndaǵy kasaǵa tastap ketpeý keshirilmes kúná.

— Já-á, qalaı, qaı jaqtan bastasań... — Bul Tyrashtyń sózi. Qaı tustan qalaı túre tıisý kerektigin bilip tursa da, sol sózderdiń dámin alyp, tamsana sozyp, sybyzǵylatady deısiń jazǵan. — Menińshe, anaý shetten, e-e... — Ary qaraı jalǵastyrýǵa tili jetpeı, ıegin kóp shólmekti sórege qaraı ıtindire berdi.— Sodan keıin qyzdar jaqqa aıańdasaq, — dep, aıaǵynda sazdy barıtonmen ándetip ketti.

Sosyn ol sóredegi aınaǵa qalyń qastaryn kere qyryndap úńiledi de, adamdar qataryn qydyra qaraıdy. İzdeıtini — tyshqan qulaqshyn, geron palto, túbit bókebaı. Ol úshin adamdardyń deni ártúrli shúberekterdi toqyp shyǵarýymen jóne ony kóshe-kóshege kıip shyǵýymen qadirli. Tyrashsha alsaq, meniń anyqtamam Sarań seri emes, qısyq taban, qyzyl tústi cheh báteńkesi, al Satk-Okh — sońǵy sándegi qoıan qulaq jaǵaly kók kostúm.

— Jigitter, qaltanyń keneresin kemitip almaıyq. Kolhozdyń aqshasyn qazirden bastap sanap, alaqanǵa salyńdar. — Jylańqy shyqqan óz daýysyma, ózime, qalǵan ekeýine, jalpy búgingi kóńildi kúnge — bár-bárine rıza emespin. Bir aı boıy úsheýmizdiń ishimizge kúnine úsh márte el qondyratyn bólme kasasynyń tizgini óz qolyńda tursa, qara teri shyqqan qımas tanys kelgende qaryz alatyn birden-bir kóz sen bolsań, kez kelgenniń osylaısha maqamdary anyq. Onyń ústine, ashyǵyn aıtsam, otyz kúnniń jıyrma toǵyzynda abyroıymdy aspanǵa atyp turǵan keremettiń kúshi osy kasanyń bedeli. Ondaıda meniń sózdigimnen «sóıteıik, búıteıik» sózderi batyl syzylyp, «sóıt, búıt» degen buıryq raılar berik oryn alady. Biraq búgingi stıpendıanyń Tyrash pen Satk-Okh aldyndaǵy qadir-bedelimniń qazanyn biraz ortaıtyp ketkeni arqaǵa aıazdaı batady. Qaltalaryndaǵy qyryq som aqyl-taqyl taýsylǵansha myna ekeýi meniń sózimdi shybyn shaqqan qurly kórmeıdi. Tek aı ishindegi 1:29 kúnniń balamasy bolashaqqa degen senimimdi ázirge joǵalta qoıǵan joq.

Jaqsylyq — Satk-Okh kóziniń qarashyǵy qozǵalmastan aıańdaı týra et-maı, shujyq bólimine bettedi. Sóre aldynda qońqaq murny salbyrap perpendıkýlár kúıde turdy, turdy da, qolyn nol gradýstyń gorızontalǵa kóterip, shujyqtyń eń qymbatyn nusqady. Satk-Okh aıtsa bitti, oryndalýy kerek. Sý jańa qyzyl qulaqty jumarlap kasaǵa bettedim.

Endi ol salmaqpen aıańdap, bótelkelerge jaqyndap qaldy. Sıqyrly saýsaqtary áıteýir konáktardy kórsetpese bolǵany. Joq, kilt burylyp, beri bet aldy. Manaǵy beton betine shyraı júgiripti. Qasyma kelip ıyǵymnan qaǵyp qaldy da, ádettegideı tilin shaınap:

— Baǵ da, satýshyǵa qaǵa!— dedi.

Jumsaǵanyna emes, osyndaı saltanatty sátte sóıleı qalǵanyna tańdanǵan qalpy sórege qaraı júrdim. Satk-Okh sońymnan qarap tur, bas barmaǵyn shoshaıta; «Mine!» degendeı kóterip qoıady.

Orta boıly tobylǵy tory qyz... Keskindi. Kúreń boıaý jipshelenip birqalypty taralǵan óńi súıkimdi. Erni alqyzyl, etti, shuraıly.

Al kózi... Joq, qyz emes, kelinshek eken. Janarynyń qıyǵyndaǵy kilkigen jarqyl qypyldap toqtamaıdy.

Kezekke turdym. Qımyly-qozǵalysy kúle qarasa tabany taıǵanaqtap toqtamaıtyndardan múldem basqa — tákappar, jaı. Sondyqtan ba, jóni túzý qyz-kelinshekti kórse kózderi maı ishkendeı jyltyrap, til bezep qalatyn kezektegi pysyqaı jigitter qazir jýas, momyn, syzylyp sypaıy sóılesedi.

Kirpik kóterip qaramady da, chekti aldy. Orap jatqan qaǵazy orynsyz sytyrlap, qaltyraǵan qoly erkine kóne qoımady.

Iá, solaı.

Men ana ekeýine osynda qalatynymdy aıttym. Tyrash kóp nárseni túsinip qoıǵan yńǵaımen tistene jymıdy. Qos kózi — jaltyraǵan qos ýys qyzǵanysh shoǵy. Satk-Okhtyń beti betonǵa aınalǵan, salqyn nazary qarı qaraıdy.

Jumys aıaqtalyp, satýshylar tarasyp jatyr. Men gastronom qoımasynyń aýlasynda arly-berli sendelip júrmin. Kóńil bólip kidire me, joq pa? «Balaqaı, bas barmaǵyń qaısy, kórsetshi», — dep kúlse she? Áne, kele jatyr. Jiti basyp, qasymnan ótip ketti. Sońynan erdim. Kel, keti aıtylmady.

Aı-juldyzdar kórinbeıdi. Aspan kúńgirt, syzdy — qar jaýmasa neǵylsyn. Shamdary jarqyraı zýyldap mashınalar ótedi. Men joqtap turǵan juldyzdardy áldekimniń qaıratty qoly julyp-julyp alyp, osylardyń mańdaıyna japsyra salǵandaı.

Tamaǵymdy kenedim.

Ol toqtady.

— Jas jigit, motor ustasaıshy.

Ańyrǵan kúıi turyp qaldym.

— Nege tańdanasyń? Ádette áıeldi taksımen shyǵaryp salady.

Ámanda qysqa sóz buıryq dep uǵylady. Taqamdy tarsyldata júgirip, taksı toqtattym. Eger jańaǵydaı óktem únmen: «Nege tursyń? Jol jaǵasyndaǵylar qalaı da mashınanyń astyna túsýi qajet», — dese oılanbastan qoıyp keter me edim, qaıter edim.

Tórt qabat úıdiń tusynan túsip qaldyq. Terezeler kózin keń ashyp, qoıý túnge samarqaý úńiledi. Qypsha bel terekter qabyrǵany boılaı túnnen túńilip, qaı qupıa qyzyqtyrǵanyn kim bilsin, terezege sozylypty. Ún-túnsiz joǵary kóterildik.

Páterdiń jıhazy jarqyldaqsyz qarapaıym eken. Tósektiń joǵarǵy jaǵyna kirpigin qymsyna túsirgen búırek bet, qıyq kóz qyzdyń sýreti ilinipti. Kórgenin kez kelgenge kókimeıtin múláıim keıip. Qarsy jaǵynda kúnge qaıqaıa qanat qaqqan qyrannyń beınesi.

Tanystyqqa arnap tost aldyq ta, tamaqqa ún-túnsiz kiristik. Múmkin, qonaqqa qurmet qaǵıdasyn moıyndaǵandyqtan ba, álde betpe-bet qalǵan soń áıeldiń jasqanshaq kúıge túsetin kúni tómen kóńiline baǵyndy ma, áıteýir serigim manaǵy batyldyǵy men senimdiliginen aırylyp qalǵan tárizdi. Qorǵalap týra qaramaıdy. Ǵuryptaǵy «alyńyz, tamaq alyńyz» da jıi aıtylmady. Áýeli basta qasyq, shanyshqylardy birden ǵana qoıyp, ony ózi de kópke deıin ańǵarmaı, aqyry ekinshisin ákeldi. «Iá... Ylǵı da jalǵyz tamaqtanady». Qımyly epsiz, gúli bar kishkene tarelkany qolynan túsirip syndyryp aldy. Kózin kezdestirýge qorqatyndaı, alyp qasha beredi.

Sodan soń... jataǵan stoldy keńdeý úıge kóshirdik. Ol kóılegin iri gúldi qyzyl halatqa aýystyryp kıip otyrdy. Jaǵasynyń qıyǵy keýdesin úshkildeı qıyp kelip, arǵy qupıasyn aqtarýǵa qymsynǵan ba, jetpeı toqtapty. Saýsaqtary syńsyǵan temirge toly emes, neke júzigi de joq, taza.

Magnıtofonnan Mate án qanatyn taldyrmaı qalyqtatady. Qonaq úıge kirgen bette ol qaz moıyn shyraǵdandy jaqqan. Bıge shaqyrdym.

— Neke júzigiń qaıda? — Yńǵaısyz bolsa da ádeıi suradym. Qonaqjaılyǵyna rıza bola turyp, rıza emespin. Áldeqandaı túrt-túrt saıtan kóńilde alaı-dúleı daýyl ornatyp, oınaq salady.

— Kúıeýim qaıtys bolǵan.

Biz kóp bıledik. Qabyrǵaǵa ilingen mys betti qyzdyń jalpań júzi jaılap aınalady. Qyran tabandy túrde bizge qaramaýǵa tyrysady. Bar ańsary kún tús.

Onyń peıildi belin qapsyra qysyp, baýyryma tarttym. Alaqanyma dóńgelek túımeler taby batady. Kenezem keýip, qoldarym qaltyraıdy. Ne, kim týraly bolsyn, birdeńeni aıtý kerek.

— Mana baıqamappyn, páteriń neshinshi qabatta? — Daýsymnyń jalǵan, senimsiz shyqqanyna yzalymyn.

— Onyń ne keregi bar? Sol neshinshi qabattaǵy páterge baıaǵyda kirgenimizdi umytpa. — Kúldi. Úni tyǵyz, senimdi.

Senimdi senimsizdi jeńdi...

...Bas jaqtaǵy jylý batareıasynan syryldap aqqan sý syldyry estiledi. Jaryqtary qarsy qabyrǵada bir-bir tań atyryp, tereze aldynan mashınalar etip jatyr. Ekeýmiz de oıaýmyz. Saýsaqtary shashymdy suraýsyz taraqtaıdy.

— Sym sekildi qatty ǵoı.

Shyqylyqtaı kúlip, aýyrta tartty. Toıǵannan ıakı tońǵannan bolsyn, áıteýir zorlyqpen shyqqan shalyq kúlki. Manaǵy mazdaǵan altyn kómbe — yqylas mende joq.

Shalqamnan aýdarylyp tústim. Batareıa keýdesi ketken adam qusap syryldap maza bermedi-aý. Sho-lp, sho-lp... Ac úıdegi kran ba? Stol ústindegi bosaǵan bótelke muzdan jasalǵandaı sýyń áser beredi. Búıirine kók aıaz sáýle uzynynan-uzaq synalanyp turyp qapty.

Ol arqamnan qushaqtady. Omyraý ushy jaýyrynymdy qyzdyra qytyqtaıdy.

— Renjidiń be? Nege? Álde qyzǵanasyń ba? Aıtshy, birdeńe deshi. Men basqanyń ózimdi bireýden qyzǵanǵanyn unatamyn. — Iyǵymnan julqyp-julqyp jiberdi. Tyrnaǵy batyp ketti. Túsinip kór endi.

Sebebi joq, qýanysh ta qorqynyshty...

— Ne boldy saǵan? Onyń ne? — Betin basa jylap jiberdi. Topshylary shoshańdap, dybyssyz býlyǵady. Jasy jyldym, jylpostar sorasyn aǵyzsa eshkimniń de búıregi burmaıdy. «Qaıta dál osylaı bolýǵa tıiske» sheshedi. Kerisinshe dini berikterdiń kóz jasy árqashan da ashshy. Degenmen onyń dál sondaı ashshy dáleli bolatynyn kez kelgen bile bere me eken? Jan júıem bosap, ezilip ketti.

— Qoısaıshy. Úp-úlken bolyp jas balasha jylaǵanyń ne? Erteń ana qabyrǵadaǵy dos qyzyń osy qylyǵyń úshin uıaltpaı ma? Já, já...

Sózderimniń tuzy tym jeńil, dármensiz shyǵyp jatqanyn bilsem de, aýzyma túskenin talǵamaı, taldamaı byldyrlaımyn.

Júreksiz syrǵyp, taqalyp jatty.

— Sen keshir, men ánsheıin... — Qysyla kúldi.

Jazdyń dúbirletken nóser jańbyry bolady. Aspanda syzdy bulttar bir-birin janshı jyljyp, ári-beriden keıin tópep tógip beredi-aı deısiń. Burq-sarq, shálkem-shalys ómiri balalyqtyń jalt etpe taǵdyryndaı uzaqqa sozylmaıdy, tez ashylyp sala beredi. Áýe pysyń kelinshek súrtken áınek sekildi kúnásiz sábı jymıyspen uıala móldireıdi. Jer shirkin kóz tartaryn jýyp, jaıyp salǵan. Býy burqyrap, aıaq-qolyn jınaı almastan talmaýsyrap jatady. Jasyly jasyl, qyzyly qyzyl kempirqosaq kópir bop aýaǵa asylyp qalypty. Iá, tabıǵattyń qoınyn ashyp, qabaǵyn jazar ebil-debil osy shaǵy keremet-aq. Adamdar da sonyń bar minezin boıyna shaqtap, myń-mıllıonǵa tarata kishireıtip qaıtalamaqshy. Meniń de sondaı haldi bastan keshirip jatqan jáıim bar. Tynys keń, boı bolsa aýyr júkten aırylǵandaı jep-jeńil. Ol ashyq, aıqyn jumsaq daýyspen uzaq-uzaq sóıleıdi de meniń tyńdap jatqan, jatpaǵanymdy teksergisi kelgendeı oqys tyna qalyp, taǵy sozyp ketedi.

... Kúıeýimen jarasa almapty. Qaısysynyń kinási ekenin aıyra almastan tarasty. Bul dúnıede joq dedi de qoıdy. Ózi týysqannan tuttaı-tyn. Balalar úıinde ósti. Arman shyndyqtan ylǵı da ásem. Iyq tireser, qoltyq aıqastyrar súıikti jandy kıno, kitaptyń jaǵymdy keıipkerlerinen izdeıtin. Sóıtip júrgende ol kezdesti. Gıtara tartady, án aıtady, aq jarqyn, kóńildi, syılaıdy, qurmetteıdi. Mádenıet saraıynda ortan qoldaı ánshi. Sol bolar dep túıdi. Bıdaıynyń arpa ekenin keıin sezdi. Oǵan salsa búkil ómirdi sahna, adam ataýlyny ánshi dep túsinetin jan eken. Kúnde qaptaǵan dos-jaran, taýsylmas otyrys. Qoısaıshy dese oılanbastan «qoıdymyn» aıtady. Erteńinde álaýlaıym bitse árıaıdaıym bardyń keri. Taǵy urys-keris, «keshir, sońǵy ret». Qaıyrymdy, meıirimdi-aq. Sorlylyǵy sol, qaıyrymdylyǵyn kimge jáne qalaı jasaýdy bilmeıtin. Qoımasań ketemin degenin qulaǵyna qystyrmady da. Ýádeshil adam basqanyń sózin de óz ýádesine balap qabyldaıdy eken. Aqyry «sońǵy ret keshirdimniń» jalǵyzdyǵyna munyń ony sendirýine týra keldi.

Sonymen jyldar ótti. Bul jalǵyz, oǵan qosa jelkesi jastyń sıpasa qara qanattaryn jaıyp kep qushaqtaı alatyn arsyz tún jalǵyz.

Jubanyshy jumys. Aldynan kúnine myń san adam ótedi. Bul olar úshin qant, et, maı ólsheıtin satýshy ǵana. Múmkin keıipsiz kelinshektiler áıeliniń suryqsyzdyǵy týraly jáne bir oılap qoıýy. Jurt ózine satýshy degen kózqarastan tanbaǵannan keıin ol da jigit, erkek qataryna tek satyp alýshylar dep qaraıtyn boldy. Kóshede qarsy kezdeskenderiniń mańdaıyna bul maı, shaı, anaý qant satyp alýshy dep jazýly turatyndaı kórinetin Anda-sanda shet pushpaqtap sózge tartqandary da bar. Biraq... áldeneni qupıalap, maı ishkendeı jumylyp syǵyraıǵan kóz, qaz-qatar ótkir tisterin kórsete kerilgen ezý... Bir danasyn jazý mashınkasyna salyp jiberip kóbeıtip qoıǵan sekildi. Ábden toıdyrǵan soń saqal-murttynyń kez kelgeninen sýy kóp qaljyń ıesin tanıtyndy shyǵardy. Eger erin baýyryna alyp týlamasa qudaı biledi, kez kelgenine: «Eı, qaljyń, hal qalaıǵa?» basyp amandasar edi...

Ol sózin úzip, betimdi irgege qaraı burdy. Turyp shyǵyp ketti.

Qaıta kirdi. Aýdarylyp túsip edim, stoldyń artyna dereý tizerlep otyra qaldy.

— Qaraýǵa bolmaıdy.

— Aıtshy, meni nege...

— Aıtaıyn. Sen ondaı qaljyńdar aıtqan joqsyń.

Únsiz jatyrmyz. Kóshede júris-turys basylyp, qala tynyshtyqqa tyńqıa toıyp ap qalǵyp jatyr. «Qosh-saý bolyńyzdar...» Dıktordyń daýsy bólmeni basyna kótere dańǵyrlaıdy.

Ol búıirimnen túrtip qaldy.

— Meniń kimniń ne oılaıtynyn biletin qasıetim bar.

Senbeı betine qaradym. Betindegi jymıys izin qara kóleńke jasyra almapty.

— Sen úıge ertip ákelgenime bola meniń jańaǵy sózderime senbeı jatyrsyń.

Sasqanymnan:

— Qaıta senen men qalmadym ǵoı, — deppin.

— Durys, óz oıyńa keri aıttyń. Basqa bireý oılap turǵan dúnıemniń tap tóbesinen túsken kezde óz oıyma múlde qarama-qarsy sózdi men de aıta salamyn. — Daýysyńda bilgishtigine ábden máz balanyń maqtanshaqtyǵyna uqsas rızalyq bar.

— Áıtse senbeýimniń sebebin nege suramaısyń? Surasaıshy.

— Eshteńe aıtpa. Mundaıda úndemegen jaqsy. — Eńkeıip erinimnen eppen súıdi. — Murnyń nege qońqaq? Qyzdar jetelep-jetelep, úlkeıtip tastaǵan ǵoı...

Bileginen ustadym.

— Qoısańshy.— Kózi keń ashyldy da, kirpikteri qaltyrap, sóne berdi. Erni sál túrile qaıshylasyp ketipti. Men muny kórmedim. Al qarańǵylyqtyń qyzyqtaǵany anyq.

...Ol jas balasha aıaqtaryn ishke ala uıyqtap jatyr. Demalysy jeńil, birqalypty. Alystan sharshap, shaldyǵyp kelip, bulaqqa bas qoıyp, sonyń jaǵasyna jantaıa ketken jolaýshynyń qamsyz uıqysy. Menen tynyshtyń qashqan, jaýyrynym jaıly tósekti jatyrqaıdy.

Bárine kináli onyń áńgimesi.

Aıtpaǵany jaqsy edi. Jel aıdaǵan qańbaqtaı kezdesip qap, qaıtadan bet - betimizge bezip, aırylysyp júre bergen bolar edik. Endi kóp oıdyń tisinde tamtyǵym qalmaı júregimdi júzge parshalap, kóz kógerip jatqany mynaý. Úılenip aldyq delik. Jaqsy, týǵan-týystar da qarsy bolmas. Aýyldyń aıtary ne? Toıyńda týflıiniń tabany tesilgenshe bıleıdi de, bylaı shyǵa pysh-pyshqa basatyndar bar, bar ǵoı...

Bes jyl ońyp áıel alǵansha...

Satýshy... Aýyldyń úı arasyndaǵy qara qyzdarynyń birine úılenbegen? Qyz degen aty bar.

Árıne, ıt úredi, kerýen kóshedi. Keler kúni estısiń. Tózesiń de, ózińdi sógip alasyń. Úshinshi kúni she?! Ony sógetiniń sezsiz. Jańyn bet jyrtysqannan alys syılasqan jaqsy. Óz qolymnan baqytsyz etkenshe...

Mysyqsha basyp, sybdyrsyz kıinip aldym. Tek sezbese eken. Oıansa osy úıde tańdy atyratynym, kelerin taǵy qarsy alatynym aqıqat.

Óbýge, betinen sıpaýǵa, tym bolmasa bir qaraýǵa batylym jetpedi. Baqytty ete almaıtynyńdy bile turyp baqytty etýge tyrysý eki ese baqytsyz etý bolmaqshy. Bul sóılemdi jazyp qaldyra almadym. Báribir ony ekeýmizdiń de moıyndamaıtynymyzdy biletinmin.

Qabyrǵadaǵy qara qyz qosh aıtyspaq túgil, burylyp qaraýdy kerek dep tappady.

Sýsyp qıyrshyq qar jaýyp tur. Alǵashqy qar... Biren-saran mashınalar dybyssyz erip joǵalady. Jel joq. Aıaz da. Aınala tegis appaq.

Ádemilep turyp áldekimdi sóktim. Óz daýsymnan qorqyp ketip, mańaıyma qaradym. Tiri jan joq, tym-tyrys.

---