InfoHub Logo

Til mádenıeti – ádebı tildiń normasy men onyń damýyn, sóıleý tilimen qarym-qatynasyn zertteıtin til biliminiń salasy. Til mádenıetiniń til biliminiń basqa salalarynan aıyrmashylyǵy – onyń kúndelikti ómirde tildi qoldaný, jazý, sóıleý mádenıetimen tyǵyz baılanysta bolatyndyǵynda. Til mádenıeti degenimiz – kommýnıkatıvtik qarym-qatynas kezinde tildik tásilderdi durys uıymdastyryp, belgili bir tártippen júıeli qoldaný.

Til mádenıeti tildik normanyń 3 túrin qamtıdy:

1. tildik norma (leksıkalyq, sózjasamdyq, gramatıkalyq, dybystalý normasy);
2. etıka – sóz normalary (sóıleý etıkasynyń erejeleri);
3. kommýnıkatıvti norma (sóıleý qarym-qatynasynyń tıimdilik qaǵıdalary).

Sóıleý mádenıeti orfoepıalyq normaǵa negizdeledi. Orfoepıalyq norma – sózderdi durys aıtý, leksıkalyq norma – sózderdi iriktep, suryptap, talǵammen qoldaný bolsa, gramatıkalyq norma sóıleý mádenıetinde birshama turaqtalyp, qalyptasqan norma sanalady. Sóıleý mádenıetinde oıdyń dáldigi, sózdiń anyqtyǵy, tazalyǵy, kóńil kúıge áser etetin shynaıylyǵy (ol qarapaıym sózden nemese beıneli obrazdy sózderden quralýyna qaramastan), kórkemdigi mańyzdy ról atqarady.

Sóz mádenıetin qalyptastyrýǵa qajetti lıngvısıkalyq ortalyqtar qataryna lıngvısıkalyq boljaý ortalyǵy jatady. Lıngvısıkalyq aldyn ala boljaý ortalyǵy dástúrli til júıesiniń sapalyq jáne sandyq baǵyttaryn keshendi túrde zertteý mindetterin, sóz, sóıleý qyzmetiniń dástúrin qalyptastyrý máselesin qarastyrady. Sóz mádenıetine qatysty lıngvısıkalyq ekologıa til jáne sóz mádenıetiniń ekologıasy dep atalady. Sóz mádenıetiniń ekologıasyna tildik sıtýasıa, tildik sana, tildik orta, tildik ortanyń tazalyǵy, sóz qyzmetindegi stılısıkalyq qatynastardyń buzylýy, sóıleý etıkasy máseleleri, sóz mádenıeti jáne monıtorıń, t.b. máseleler jatady.

Til mádenıetine tildiń qurylymdyq júıesindegi orfoepıkalyq, pýnktýasıalyq, leksıkalyq-grammatıkalyq, sıntaksıstik normalar qamtylyp, olardyń kommýnıkatıvtik estetıkalyq qyzmeti tolyq aıqyndalǵan jaǵdaıda stılısıkalyq norma júzege asady. Stılısıkalyq norma sóıleýshiniń tildik sóıleý tártibin qalyptastyrady. Sóz mádenıeti kórkem sóıleýde, ǵylymı-kópshilik nemese resmı ortada, tipti aýyzeki sóıleý stılinde tildiń barlyq salalarymen tamyrlas keledi. Sóıleý mádenıeti top aldynda mádenıetti sóıleý, onyń alǵysharttaryn, ádis-tásilin tanyp bilý, ozyq úlgilerin meńgerýdiń joldaryn, naqty qasıetterin uǵyný sıaqty máselelermen tyǵyz baılanysty.

Qazirgi ýaqyt talabyna saı álemdik til biliminde Til mádenıeti «sóıleýdiń tıimdilik teorıasy» dep atalyp, áser etý men árekettestik baǵytynda zerttelýde.

Qazaq tiliniń sóz mádenıetin kóterý – ulttyq múdde talaptarynyń biri. Qazaq Til mádenıetiniń úlken bir salasy – sóıleý mádenıeti, ony joǵary deńgeıge kóterýdiń basty zańdylyǵy – durys aıtý normasy. Jazý jáne sóıleý mádenıetiniń qazaq ádebı tilin qalyptastyrýdaǵy orny jáne onyń orfografıalyq erejelerdi júıeleý máselelerimen baılanysy qazaq til biliminde jan-jaqty zerttelip keledi. Sóıleý mádenıetin ulttyq múdde retinde taný; sóz mádenıetine áleýmettik kózqarasty qalyptastyrý, sóz mádenıetin áleýmettik ǵylymdar men ulttyq mádenıettiń eń basty tiregi retinde baǵalaý, sóz mádenıetin ult mádenıetimen qatar nasıhattaý, lıngvısıkalyq boljaý ortalyqtaryn ashý, sóz mádenıetine qarama-qarsy qubylys - lıngvısıkalyq ekologıany jeke sala retinde qarastyrý, «ásem jetkizý» ustanymdary negizinde sóz mádenıetin jetildirý, t.b. máselelerdi durys jolǵa qoıý negizinde Til mádenıeti damıdy.

Myrzaqul Bekasyl Ǵanıuly

---