InfoHub Logo

«Endi Asqarbek Qalıevıch kelýi kerek» degen sóz shyqqanan beri Tókenniń tynymsyz jaltaqtap qaraı bergeni esik jaq. Qonaqtardyń bas-aıaǵy jýyr mańda túgendelip bitpegen soń, jıylǵan jurt ázirshe usaq-túıek jybyr áńgimeni qanaǵat etisken syńaıly. Manadan beri kóńilsizdik kóleńkesinde qońyraıyp otyrǵan jigit jurttyń sózine emin-erkin aralasyp kete qoıǵan joq. Kózine ottaı basylǵan bir-eki shala tanysymen jyly-ushyraı amandasyp edi, olary tym qurysa sypaıylyq úshin bolsa da, ózara órbigen ortaq áńgimege tartýdy da bilmedi. Bunyń qulaǵy qalqıyp, urty sýalǵan júdeýleý óńine, arzanqoldaý kıimine qarap, alymsynbaı, olqysyna ma, kim bilsin. «Tanymaıtyn jerde — ton syıly» degen maqaldy mansuqtap, teris dep tanıtyn salaýatty azamattardyń keıbiri osyndaıda aıaqtarynyń basyn qaıqaıtyp, kisiliktene qalady-aý tipti.

«Bálem, kelsin aıtqan kisileriń. Sol kezde ózderiń-aq beri qaraı japyrylarsyńdar», — dep oılady Tóken tóńirektegi jurttyń Asqarbek Qalıevıch haqyndaǵy jyly-jyly lebizderine qulaq túre otyryp. Bul áńgimege ún qosýshylardyń qaı-qaısysy da ózderin Asqarbek Qalıevıchti jaqsy biletin etip kórsetpek tárizdi. Onyń erekshe qasıetterin bári jarysa maqtap, dýyldasyp jatyr.

«Eń tórdegi eki oryndyq jeńgeı men sol kisiniki, — dep oılady qos alaqanyn aýzyna qabattaı basqan jigit esineı túsip. — Oıbaı-aý, ana bir aǵaıdyń tap sol araǵa otyrǵaly jatqany nesi?» Úı qojasy ishindegisine ilgek tastap, ilekerlep shyǵarmasań, ońaılyqpen sóıleı qoımaıtyn momyndaý birtoǵa jigit edi. Tórdiń ıesi bar ekenin sypaıylap jetkizip, jańaǵy kisige basqa oryn usynǵan sol.

— Asqarbek Qalıevıch kelmek kórinedi ǵoı, — dep qaldy arǵy qatardaǵy juqalań qara jigit.

— Á, ol kisi kelse, árıne... men ásheıin keńirek jer bolǵasyn otyra turaıyn dep...

Mosqal adam abaısyzda bir ábestik jasap alǵandaı, jurt aldynda qysylyńqyrap qaldy. «Ol orynnyń kimdiki ekenin, tipti, barlyǵy da sezip otyr-eı», — degen oıdy bir túıip tastady Tóken.

Birer adamnan basqa jurttyń bas-aıaǵy túgendelip, úı ıeleri ǵana emes, otyrǵandar da shyndap tyqyrshı bastaǵan kezde aýyzǵy bólme jaqtan:

— Keldi! — degen qýanyshty habar shyqty. Sol-aq eken úı ishindegi enjar tynyshtyqtyń da etegi jelpildep qoıa berdi.

Dáliz jaqqa jaltaqtaı qarap qozǵalysqa túsken kópshiliktiń birsypyrasy ústerine muǵalim kirgen oqýshylardaı jaǵalaı túregelisip te jatyr. Jańaǵy qaýyrt qarbalastan soń jurtty shamaly ýaqyt osyndaı yńǵaısyz halde turǵyzyp qoıyp, kópten eleńdetken qadirli meımandar da qara kórsetti-aý aqyry.

Buıralaý qoıý shashy kere qarys mańdaıdan keri qaıyrylǵan kelbetti iri jigit — Asqarbek Qalıevıch te, etegi eden sypyrǵan jaltyldaq ásem kóılektiń ishindegi tanaýy tańqylaý taldyrmash kelinshek — sol kisiniń taǵdyr teligen qosaǵy.

Osydan sońǵy kartına túp-túgelimen Tóken boljaǵandaı boldy da qoıdy: japyrlaı usynylǵan qoldar, taqýalap turyp amandyq-saýlyq surasý, bas aınaldyrar qoshamet. Joq jerden kóńildenip qoıa bergen jurt úı ıesiniń uıańdaý solǵyn daýsyna áýelde nazar aýdara qoımaǵan. Sóıtse dastarqanǵa otyrǵyzý bastalǵan eken.

Óziniń sál kesheýildeı qozǵalǵanyn Tóken sol sátte baryp bir-aq uqty. Qurmetti meımannyń taq qasynan bolmasa da, qol sozym qashyqtyqtan oryn qamdaýy kerek. Tór jaqtaǵy tutasyp, uılyǵysyp qalǵan jurtty ret-retimen jaıǵastyryp, yńǵaılastyryp júrgen — úı ıeleriniń ózderi. Árkimdi jas shamasyna, ózara qarym-qatynasyna qaraı jónin taýyp otyrǵyzyp jatyr.

Osy kezde eshkim tospaǵan oqys oqıǵa boldy. Manadan beri jat bókseni jýytpaı, sary maıdaı saqtalyp otyrǵan tórgi orynnyń Asqarbek Qalıevıchke buıyrmaı-aq qalǵany. Imenip, tartynǵanyna qaramaı, úı ıesiniń qolynan jetektep aparyp, áldeqandaı ǵyp otyrǵyzǵany — shıkili sary óńin mezgilsiz syzat pen bezeý buzǵan tápeltek bireý. Mana kitap shkafynyń tasasynda úndemeı álbom aqtaryp otyrǵan ony Tóken tanysa da, taqasyp sóılesýge tábeti tartpaǵan. Qasyndaǵy momaqan júzdi, qysyq kóz kelinshekti kelgeli tipti kórip otyrǵany osy. Manadan beri as úı jaqta júrdi me, álde eleýsizdeý bolǵan soń, kózge iline qoımady ma, áıteýir ańǵarmaǵany shyn.

Qaı jaǵynan qalaı baǵalasań da, osy jıynnyń betke ustar bedeldisi, arqa súıer aıbarlysy Asqarbek kerbez kelinshegin qabatyna alyp, jańaǵylarǵa jalǵasa, tómenirek jaıǵasqan. Árkim ózine laıyq ornyn ıelenbegen soń, bas kıimge aıaq tyqqandaı óreskel kórinip, kórneý kózge dastarqannyń syny buzylyp, jaraspaı qalypty.

— Aseke, tórge shyqpadyńyz ba? — dedi manaǵy juqalań qara jigit beıne bir ol orynǵa eshkim otyrmaǵandaı-aq. Úı ıeleriniń osy bir bolmashy etıkaǵa mán bermeı, úlken qatelik jasap alǵanyna kúıingendeı daýsyn ádeıi ortaǵa tastaı sóılegen.

— Esh abyrjymańyzdar, bári durys, — dedi úı ıesi taǵy da dym bolmaǵandaı juqalań jigitti jaýyrynynan sıpaı qaǵyp. İshteı «Tómen qaǵylyp, uıat boldy-aý ábden» desken keıbireýler Asqarbekke betterin buryp, bedireımeı, kóz qıyqtaryn ǵana salysqan. Talaı-talaı sharshy topta synalyp, taqys bolyp qalǵan ákki emes pe, áldekimderdiń jasaǵan pendeshiligine qyry da synbastan, Asqarbek óz qadirin biletin adamnyń keıpimen qasqaıyp otyr:

— «İzdegeniń esikten tabylsa, tórge shyǵyp neń bar» degen emes pe atam qazaq. Bul zamanda «tór», «esik» dep bóletin eshteńesi joq. Qaıta otyra-otyra tórden sharshadyq. Onan da myna bir qurbylarymyzdyń qaljyńyna jylynyp, solardyń qatarynda otyrǵanym raqat emes pe qaıta, — dep, quıryq ustatpas júıriktigine basyp, qıalaı salǵan. «Pah, mine, naǵyz azamattar osylar ǵoı. Dál qazir qolyna kúrek ustatyp, sıyrdyń astyn tazalap jiber dese de, Asekeń taıynbas edi. Biz ǵoı munda qadirimiz túsip qalatyndaı joqtan ózgege shyj-byj bolyp jatatyn», — dep oılady bastyq dosyna shyn kóńilmen súısine qaraǵan Tóken.

Osy pikirdi rastaǵandaı, Asqarbek Qalıevıch qaljyńyn qoıýlata sóılep, dastarqan basynyń ajaryn asha tústi. Dereý qarsydaǵy áıeldiń tarelkasyna tamaq salyp, qımylǵa da kirisip ketken. Onyń esesine kerbez kelinshektiń lezde kekireıip qıtyǵa qalǵanyn baıqaǵysh kózderdiń birazy ańǵaryp úlgerip edi. Jińishkertilgen doǵa qastary ortasynan búktele synyp, siresken boıy jan-jaǵyna nazar salar emes.

...Sonymen jańa páterdiń qonys toıy bastalyp ta ketti. Jańaǵy bir bolmashy bilmestik saldarynan keı qabaqqa ilinip qalǵan az-maz kirbiń endi jazylyp, úı ıeleriniń kýanyshymen ushtasqan kópshiliktiń kóńili kóterilip tústi. Asaba bolyp saılanǵan jigit te tili men jaǵyna súıenip, dilmarsyp qalǵan qýshykesh neme eken, qaljyńmen qytyqtap, eldiń ezýin jıǵyzar túri joq.

Jańaǵy qatesin túzegisi kelgen bolýy kerek, úı ıesiniń ózi alǵashqy sózdi Asqarbek Qalıevıchke arnaıylap bergizdi. Tóken kóz qıyǵyn aıyrmaı baıqap otyr, úı ıeleriniń tarapynan bolǵan bul alǵashqy qurmet Asekeńniń jubaıyna bálendeı áser ete qoımaǵan syńaıly. Zári jibimegen qoı kózderin aınalasyna salqyndaý júgirtip, miz baqpaǵan kúıi qaldy.

Tóken sulý kelinshektiń jan dúnıesinde uıytqyǵan yzǵyryqtyń yzǵaryn dál qazir tutas denesimen sezinip otyr. Endi she? Shyntýaıttap kelgende, osyndaǵy tamam jurttyń ishinde onyń kúıeýinen joǵary turýǵa laıyq kim bar? Qaıda barsa da, «Aseke», «Asqarbek Qalıevıch» dep jalpyldap jatqan jurt. Qaıda barsa da, kóretini — qoshemet, tıesili orny — tór. Ústirt oılaıtyn arzan jaǵympazdar onyń qyzmet dárejesin, basshylar arasyndaǵy abyroıyn baǵalaýmen shektelýi múmkin. Al shyndyǵynda Asqarbek Qalıevıchtiń ózin eriksiz syılaýǵa májbúr etetini onyń jeke basynyń myqtylyǵy emes pe? Aýyzsha sózde aldyna jan salmaıtyn sheshendigi, azamattyq iriligi, pysyqtyǵy, tereń bilimi, tipti ánshiligi sıaqty qasıetteri — bári jıylyp bir adamnyń boıyna syıysa bermese kerek. Tipti Asekeńniń quralaıdy kózdemeı atyp, kózinen tıgizetin mergendigine kýá bolǵan jan osy jerden tabyla qoıar ma eken? Talaı ret ańǵa birge shyǵyp, talaı qyzyqtaryn kórgen Tókenniń ózinen basqa kim bar deısiz. Shıdeı galstýgin moınyna qystyryp alyp, qylqıyp otyrǵan osynaý jupyny jigitke Asekeńniń kóp ishinde erekshe beıil berýi sondyqtan da tegin emes.

Tókenniń manaǵy boljamy birtindep qıal júzinen shyndyqqa ulasa bastaǵan. Ekeýara erkin áńgimeden syıly kisige jaqyn júretinin baıqasa kerek, manaǵy shala tanystyń bireýi beri qaraı yqylas buryp, yńǵaılana túsken. Rúmkasyn tıisti suıyǵymen qamtamasyz etip, tamaqtyń dámdisin aldyna qaraı ysyryp qoıady. Áne, pendeshilik degen.

Árıne, dál qazirgi áńgime onda emes. Eki kóziniń, aınalyp kelgende, janyndaǵylardy qydyrystap baryp, tóńirekteı beretini — tórdegi ekeý. Qúlbiltelenip kókeıine turyp alǵan jalǵyz jumbaqty sheshe almaı dal. Tórge otyrǵyzylǵan myna bezeý bet jigit Sıqym — birsypyra ýaqyttan bergi tanysy. Qalanyń túbindegi bir kolhozda turatynyn biledi. Neni kásip etetini anyq esinde joq. Áıteýir ústi-basy shań-shań bolyp, ortalyqtaǵy sharýashylyq qorasynyń aldynda temeki tartyp otyrǵanyn kóretin. Nemese rýline ilingen tor qaltasy salańdap, velosıpedpen áldeqaıda bezip bara jatady. Tipti, syrahanada saptyaıaqqa talasyp, bireýlermen boqtasyp turǵanyna da kýá bolǵany bar.

Aralas-quralasy joq kóldeneń tanyspen ıek qaǵyp, qurǵaq amandasqannan aryǵa barmaısyń, árıne. Minezi shargez osy bir jigitti sýqany súımegen soń, syrttap júrýge tyrysatyn. Ózin ózi ustaýy, ishki mádenıeti de ońyp turmaǵanyn dáleldep jatýdyń qajeti qansha. Buıralaý jıren shashynyń arasy shań ba, qaıyzǵaq pa, áıteýir tutasqan birdeńe. Jóndem kıinip, bet-aýzyn retke keltirip, jibi túzý adamǵa uqsaǵanyn kórip otyrǵany osy. Ózge jurtpen salystyrǵanda Tóken ózin qarapaıym kıinemin dep oılasa, Sıqymdiki tipti qarabaıyr ekeni kúmánsiz-aý. Jaýyryny qunystaý kelgen tapal baıǵustyń ıyǵyna ilgeni — qolqyldaǵan jasyl kostúm. Pedjagynyń ózi mynadaı, yshqyrlyq ilip júrmese, shalbarynyń túsip qalýy da kádik. Aýyldyń kádimgi etegine bala oratylyp júretin balpaıaqtaý áıeli emes pe, keskin-kelbetine qonbaıtyn áldebir jyltyraq kıimderge áýestigi úshin qasyndaǵy jubaıyna sógis te joq. Qurmetteýge quny tatymaıtyn osyndaı súmetilgen shirkinderdi tórdiń tóbesine shyǵaryp, áspettep otyrǵan úı ıelerine ne daýa endi.

Biraq qaıda júrse de, Asekeń baıaǵy tuǵyry bıik tulpar, qanaty qıǵash suńqar ekenin jurtshylyqqa moıyndatpaı qaıtip otyra alsyn. Qashanda ázir turatyn arzan ázilderin ońdy-soldy sermegende, dastarqan basy kúlki quıynynan japyrylyp qulap qala jazdaıdy. Tipti tilin bezep, tilmarsyp turǵan asaba jigittiń ózin óktemdeý sózimen bir-eki ret túırep ótti emes pe?!

...Osyndaı yrdý-dyrdý kúlkimen kóńildi otyrǵan kópshilik alǵashqy úziliske qalaı shyqqandaryn da bilmeı qalyp edi. Japa-tarmaǵaı túregelgen jurt joǵary-tómendi jyljyp, qalaýynsha dem alýǵa kiriskende, Tóken retin taýyp, Asqarbek Qalıevıchtiń jubaıyn sózge tartty. Bunysy bir jaǵy «Mine, kórdińder me, men bul kisiniń úı ishimen de aralasyp turamyn», — dep, aınaladaǵy jurtqa kóz qylǵan túri. Mana sóıleskisi kelmeı, murnyn shúıirgen shala tanystardyń ishine shala tússin, bálem. Ánsheıinde burala tolqyp, ashyq-jarqyn júretin kelinshektiń kelbeti qazir nege solǵyn ekenin taqýlap surap jatýdyń qajeti shamaly. Otyrystyń ón boıynda qasyndaǵylardyń kezek-kezek izet bildirip, emeksigenine qaramastan, ózi tipti aýzyna as ta salǵan joq.

Amandyq-saýlyqtyń aınalasyndaǵy sózder sarqylýǵa aınalǵan sátte Asqarbek Qalıevıchtiń zaıyby juqalap kana jurttyń keýdesin basyp, tórge shyǵyp alǵan teksizderdiń kim ekenin eleýsizdeý surap qaldy. Ózi unatpaıtyn adamdy jamandaýdyń reti kelip turǵan soń, Tóken neden tartynsyn. Jaıshylyqta jurttyń syrtynan ǵaıbat sóz aıtýdy teris dep uǵatyn jigittiń jibi aıaq astynan nege bosap qoıa bergenin kim bilsin. Kókeıindegi kómýli azdy-kópti málimetin qutyrtyp, boıamalaı túsip, Sıqymdy biraz jerge aparyp tastaǵan. Kimge quldyq uryp, qurmet kórsetýdi bilmeıtin úı ıelerine degen ókpesiniń qara qazandaı bolyp otyrǵanyn da jasyryp qala almady.

Kezek kúttirmes tyǵyz sharýalary bar ekenin, sol úshin halaıyqtan qaıta-qaıta ǵafý ótinetinin aıtyp, sálden keıin Asqarbek Qalıevıch ornynan turdy. Úı ıeleriniń jik-jappar bolyp, «etke qarasańyzdarshy tym qurysa» degen jalynyshty sózderine de qaıyrylǵan joq. Shynymen-aq asyǵys jumystary bolyp qaldy ma álde dúmdi bastyqtyń dúmpýi áser etti me, muny kórgen taǵy bir-eki meıman joq jerden syltaý aıtyp, syrt kıimderine umtyldy.

— Nıchtojestvo! — degen sóz shyǵyp ketti aq «Volganyń» aldyna otyra bergen kelinshektiń aýzynan. — Tamam jurttyń aldynda abyroıyńdy aırandap tókti-aý.

— Sóılemeshi joqtan ózgeni! Osydan meniń eshteńem qısaıyp qalmas, — dep kúıeýi mashınany qozǵap ta jiberdi. Esik aldynda taǵy bir-eki adamnyń qarasy kóringeni osy kez. Olardyń:

— Asqarbek Qalıevıch! Asqarbek Qalıevıch! — degen kesheýleý aıǵaıy kóshedegi kalyń aǵysqa aralasyp ketken mashına ishindegilerge qaıdan jetsin.

Jaqyn tartqan adamy ketip qalǵan soń ba, kóńil kúıi synap baǵanasyndaı syrǵyp tómen túsken Tóken taǵy da elden oqshaýlana berdi. Qasyndaǵy jigittiń ár nárseniń basyn bir shalyp aıtqan lebizin de jarytyp tyńdaýǵa qulqy joq. Tókenge tóne túsip, mazalap otyrǵan bul shala mas — manaǵy shala tanysy. Eki sóziniń biri — Asqarbek Qalıevıch, onyń jer-kókte joq tamasha adam ekendigi. Tókenniń ishi-baýyry aralasqan jaqyndyǵyn kórgen soń, osy aıtqan maqtaýynyń bárin jetkizip barsyn dep dámete me, kim bilsin.

Jurttyń ózine moıyn buryp, tynyshtalýyn tózimmen tosyp turǵan nurly qara kózdi, qara tory kelinshek — osy dastarqannyń ıesi Gúlsim. Tompaqtaý eki betiniń ushyna bolar-bolmas qyzǵyltym ár júgirip, oımaqtana bitken jumsaq erinin tisteleı beredi. Otyrystyń kelesi bóligin ózi ashqysy kelgenin ańǵarǵan jurt saıabyr tartyp, sóz tyńdaýǵa yńǵaılanyp, beri qaraı buryla qarasty.

— Qurmetti dostar, qonaqtar, — dep bastady kelinshek óz sózin qobaljyǵan áljýaz únmen. — Búgin, mine, bizdiń shaǵyn semányń qýanyshyna ortaqtasyp, sol qýanyshty shyn júrekten bólýge kelip otyrsyzdar. (Oqýshy kezinde qoly qalt etse, kitap oqyp jatýshy edi, sondaǵy kitabılyqtyń áseri áli tarqamapty-aý degen oı jylt ete tústi Tókenniń basynda). Satan ekeýimiz bas qurap, semá bolǵannan bergi eń úlken armanymyz bir baspana alý edi ǵoı. Osy úıge qolymyz jetkenshe kóp kúızelis kórdik shynyn aıtqanda. Barmaǵan jer, baspaǵan taýymyz joq. Eki balany shubatyp, páterden páterge qańǵyǵan adamnyń jaıy belgili ǵoı. Ózderińiz de bilesizder, ol jaǵyn tarqata berip neǵylaıyn. Meniń aıtaıyn degenim — soǵan baılanysty esten ketpes bir oqıǵa ǵana edi.

Jastyqtyń áseri me, alǵashqy úılengen jyldary turmys qıynshylyǵyn jóndi eleı qoıǵamyz joq. Ózim syrttan oqýǵa túsip alǵan soń, tuńǵyshymyzdy aýylǵa aparyp tastaǵanbyz. Turmys taýqymeti bir-eki jyldan soń moıynǵa shyndap túse bastady. Aspırantýranyń aıaǵyna qaraı Satan dısertasıa jumysymen qattyraq shuǵyldana bastaǵan kezde, anasy qaıtys boldy. Bala baǵatyn basqa eshkim joq, Muratty amalsyz qolǵa aldyq. Men bolsam, taǵy da dekretti demalysqa shyqqanmyn. «El jaqqa ket. Men munda jalǵyz birdeme qylarmyn» degen Satannyń ótinishin oryndaı almadym. Ózi júdep-jadap, taryǵyp júrgen kezde es bolyp júre turǵanym durys dep oıladym. Basqadaı súıenishke jaramaımyz, qoldan kelgeni sol ǵoı. Onyń ústine naýqastanǵan anam osyndaǵy aýrýhanaǵa túsip qaldy. Surastyryp baıqasam, ol da jýyr mańda jazyla qoımaıtyn sıaqty. Eń quryǵanda eki kúnde bir ystyq shaı aparyp turatyn adam kerek qoı. Ony kim aparady bul qalada men bolmasam.

Sonymen, ne de bolsa, barlyǵyna shydap baǵýǵa týra kelgen zaman edi ol. Másele tipti de onda emes. Basta úı joq, qaıda turamyz deseńshi. Qalanyń shetinen bir páter jaldaǵanbyz. Kóbińiz ol úıdi kórgen joqsyzdar ǵoı. İrgesi syz, ishi sýyq bir jaısyz páter edi. Ózine aı saıyn qyryq som tóleımiz. Otyn-sý da tapshy. Qaqaǵan qys bolsa taqap kelip qalǵan. Sondaı qatty bir kúızelip júrgen kezimiz edi ol. Mine, osyndaı qıyn-qystaý zamanda bizdi bir semá qamqorlyǵyna aldy. Bizge qaraǵanda birer kóılekti buryn tozdyrǵan balaly-shaǵaly kisiler. Qora-qopsysy bólek degeni bolmasa, ot jaǵatyn shaǵyndaý úı ózderinen de artylatyn emes tipti. Qarsylasqanymyzǵa qaraǵan joq, bir kúni sol úıdegi aǵamyz júk mashınasyn alyp kelip, kór-jerimizdi bir-aq tıeı saldy. Qysylyp-qymtyrylyp birge tura bastaǵanymyz sol edi, dısertasıa sharýasymen Satan aıaq astynan Moskvaǵa ushyp ketti. Men.... ol joqta, álgi úıde júrip bosandym... Kishkene Áıgerimniń shildehanasyn da solar atqardy, — degen kezde uıaly qara kózdiń kemerin toltyryp irkilgen jas mólt ete tústi. — ...Ony aıtasyz, men perzenthanada jatqanda, úıdegi jeńgemiz meniń aýrýhanadaǵy sheshemdi de bir sát umytpaı, shaı aparyp turypty. Sharýalary basynan asyp jatqan balaly-shaǵaly kisiler, shynyn aıtqanda, dál mundaı qaıyrymdylyqty kútpegen edim.

Aspıranttyń alatyny belgili, el jaqtan kelip jatqan karjy taǵy joq. Sonda da tar jer, tam bosaǵada júrip, tarshylyq kórdik dep aıta almaımyz. Qoldan kelgen bar kómegin kórsetken úı ıelerine alǵystan basqa aıtarymyz ne!

Alǵashqy áreketi sátsiz bolǵan Satan qaıtyp kelip, taǵy daıyndaldy. «Bolmasa, qoıshy sonyńdy, aýylǵa keteıikshi odan da» degen sózime kulaq asqan joq. Satandy bilesizder, ǵylym dese, bárin jıyp qoıyp, as-sý ishpesten, tipti, jalańaıaq júrýge de bar. «Men ǵylymsyz ómir súre almaımyn. Orta joldan qaıtpaımyn», — dep kóner degen ne? Qysqasy, biz sol úıde, yńǵaısyz bolsa da, qystap shyqtyq. Keıde Satan ekeýmiz oılaımyz: «Qysylshań shaqta bizge qamqor bolǵany úshin kóp raqmet. Úı ıelerinen ruqsat surap keteıik bir jaqqa», — dep. Dap-dardaı basymyzben, ishi-baýyry aralasqan qanshama dos bolsaq ta, bir semányń moınyna minip alý ońaı ma? Qatty qysyldyq. Oıymyzdy juqalap aıtyp kórsek, úı ıeleri jatyp kep renjıdi. «Ne boldy sonsha, astaryńnan sý shyqty ma?» — dep úıdegi aǵaıymyzdyń urysqany áli esimde. Birge týǵan baýyryń sóıtip aıtar ma deseńshi osy kúni...

Osy arada kelinshektiń óz daýsyn ózi jutyp, ne sebepti kidirip qalǵany uıyp tyńdap otyrǵan jurttyń barlyǵyna túsinikti bolyp edi. Býlyqqan az únsizdikten keıin dirildegen daýyspen Gúlsim mynany aıtty:

— Sol jyldyń kókteminde Satan dısertasıasyn sátti qorǵap shyqty. Baýyrymyzda júrgen eki kishkentaıymyz da saý-sálemet. Balalar shúpirlegen sol úıde alaman-tasyr toı boldy. Bizdiń semányń qýanyshyna baǵyttalǵan osy bosaǵadaǵy ekinshi tileý edi bul. Kún ábden jylynǵan soń, úı ıelerinen qaıta-qaıta keshirim ótinip, biz basqa páterge kóshtik. Shubala shyrmalyp ajyrasa almaı, áreń bólindik.

Bul aıtqanym — Satan ekeýimizdiń júregimizde máńgi qalǵan erekshe jaqsylyq bolatyn. Tipti onyń shet jaǵasyn esin bilip qalǵan Murat ta eptep sezedi bilem. Eger bizdiń jolymyzda sol bir qarapaıym kisiler kezdespegende, biz bul kúıge jeter me edik, jetpes pe edik, kim bilsin... — Qattaýly qol oramal kishkene murynnyń eki jaǵyn taǵy da kezek sıpap ótti: — Endeshe Satan ekeýimiz ǵana emes, balalarymyz da qaryzdar sol bir meıirban jandardy búgin qalaısha qoshemettemeımiz? Osyndaı aǵyl-tegil qýanyshty kúni qalaısha tórge shyǵaryp, tóbemizge kótermeımiz? Aıtyńyzdarshy?!

Sary ózendeı saryldap aǵyp jatqan ýaqyttyń ózi de tynyshtyq tosqaýylyna tirelip, jalqy sát úzilip qalǵan sıaqty. Sosyn eki jaqtan tizile Gúlsimge qarap otyrǵan kúlli qonaq seans sátinde tosyn kórinis ustaǵan kóp telekamera sekildi stoldyń qarama-qarsy betine qaraı bir lek qımylmen jappaı keýde burysty. Bezeý bet Sıqym men onyń kóriksiz kelinshegi úılený toıynda otyrǵan jas jubaılarǵa uqsap, bir-birine tyǵylǵan kúıleri qımylsyz, jýas halde. Iyǵyn búkshıtip, jónsiz yrjalaqtaı bergen jigittiń janyndaǵy áıel noqtalanǵan beti tership, tuqshıa tómen qarap qalypty.

İle bólme ishi meıirban jandarǵa sheksiz súıispenshilik bildirgen, taý-taý alǵys aıtyp, tebirengen ár qıly daýystarǵa tolyp, dúńgirlep ketti. Shydaı almaǵan bireýleri umtylyp baryp, qoldaryn alyp, silkilep, arqadan da qaǵysyp jatyr. Janarlary taǵy da ylǵaldana júrip, Gúlsim tórdegi ekeýdiń betinen kezek súıdi.

Qaıtadan lapyldaı kóterilip ketken qym-qýyt qalyń shýdy shý asaýdaı áreń noqtalaǵan — asaba jigittiń aıǵaıǵa jýyq ashshy daýsy. Kópten kútken dámdi astyń aldyǵa kelip, kidirip kalǵanyn Tókenniń sol sátte bir-aq baıqaǵany. Sarala súrmen qaıqaıǵan tabaqtardy kimniń, qashan ákelip qoıyp ketkeni belgisiz.

Úlken astyń aldyndaǵy alǵashqy tost osy otbasyny jetelep ákelip, óz baqytyna jolyqtyrǵan qarapaıym asyl jandardyń zor adamgershiligi, abzal júregi úshin kóterildi. Osydan keıin qoshemettep, qolqalap otyryp sóz bergeni — Sıqym otaǵasynyń ózi. Qyzýlaý kúıine qaramaı, tórdegi jigit kádimgideı qıpaqtap, qysylyńqyrap qaldy. Qolynan jańaǵydaı keremet jaqsylyq kelgen adamnyń aıtqan tosty jurt dámetkendeı dámdi bolyp shyqqan joq. Sóz ańǵaryna qaraǵanda biraz nárseniń basyn qaıyrýǵa nıetti sıaqty, biraq bar aıtqany:

— ...Myna balalardy Jámıla da aıady sonda. ...Myna tórge shyqqanǵa ózimiz de uıalyp otyrmyz. Sizderdeı ylǵı oqyǵan, bastyq kisilerdiń arasynda bir túrli eken ózi. Sol jyly otyndy da taý qylyp úıip alǵanbyz. Qystan qysylmaı jaqsy shyqtyq. Sol ózi atam qazaqtyń dástúri ǵoı. Myna úıleri tamasha eken!.. Bizdiń ornymyzda kim de bolsa sóıter edi, — degen tárizdi birdi aıtyp, birge ketken sózder.

Qonaqqa jalǵyz kelgen Tóken qaıtar jolda da eshkimge ilesken joq. Birge júrgisi kelip, shalǵaıyna jarmasqan shala tanysynan shyǵa beriste áreń qutyldy. Jańa ǵana jaýǵan ulpa qardyń betindegi iz áli de sırek. Sham jaryǵy shaǵylysqan qar qıyrshyqtary samsaǵan mysyqtyń kózderindeı aıaq attaǵan saıyn sýyq jyltyl shashady.

Manaǵy qyzýlaý qalybynan eptep aıyǵyp qalǵan Tókenniń sanasy ábden sergigen. Mana kóppen birge tór tóńireginde týǵan saýalǵa jaýap taba almaı, dal bolyp edi. Endi ańǵarsa, soǵan teteles taǵy bir suraq tiske túsken qanqurttaı mıyn úńgip, jeı bastapty. Qaıdaǵy bir qarabaıyr bireý men bıik adamgershilik degen uǵymnyń arasyndaǵy úılesimsizdik. Tipti kisi túsinip bolmaıtyn teris-qaǵys tirlik sıaqty. «Aınalyp kelgende, bul tórge shyǵaryp otyrǵanymyz kim boldy ózi?» — deıdi japadan jalǵyz kúbirleı sóılep.

Túsinýge qaýqary jetińkiremeı turǵan bir nárse — osy búgingi sátke deıin shyn nıetimen jaqsy kórip kelgen Askarbek Qalıevıchti jańaǵy jaǵdaıdan keıin bir túrli jatyrqap, sebepten sebepsiz unatpaýǵa aınalǵandaı. «Álgi súmetilgen shirkinniń jaqsylyǵy dál sol iri azamattyń qolynan keler me edi?» degen saýalǵa dáleldi jaýap izdep, oı ishinde biraz sandalǵanymen, bul tóńirekte tıanaqty bir pikirge kele almasyn sezdi. Áıteýir zaıyby men Asqarbek Qalıevıchtiń jańaǵy úıden jýyr mańda ydyraı qoımaıtyn betondaı berik renish arqalap ketkeni anyq. Negizgi áńgimeni olardyń estı almaǵany ókinish. Estise, ókpeleri tarqaıtyn bolar... Kim bilsin?

1984

---