InfoHub Logo

Qıangúl taǵy da teris qarap, tas búrkenip jatyp aldy.

Qybyraı tisin shyqyrlatyp, ishten tyndy. Shyqshytyn aýyrsynyp, aýnap tústi. Átiles kórpeniń sýsylynan sýyldaǵan júregine basý aıta almaı, basyn qasydy. Qos samaıyn qos qoldaı ýqalady. Qıangúldiń qylyqtary badyraıyp bilingen saıyn shúıdesi shyńyldap, jarǵaǵy shytynap qoıa beretin bále tapty. Bala-shaǵa, kelin-kepshikke deıin shekara ustap, shek qoıysa bastaǵandaı ma, qalaı osy? Dep te qaýiptenedi keı-keıde.

Kirpik shirkin túrpilenip, tikenekke aınalyp alǵandaı, kózderiniń tóńiregi titirkene ashydy. Uıyqtaı almasyn sezinse-daǵy, qaıta-qaıta dóńbekship, talaı ýaqytty qaza qyldy. Báribir, bolmady. Tósekten túregelip, kıinip, túkpirgi esikti aqyryn ǵana ashyp, ortańǵy úlkendeý bólmege, odan dálizge shyqty. Aýyl-aımaq boıynsha elektr jaryǵynyń janbaǵanyna jylǵa jýyqtaǵan. Ne nárseni de qarańǵyda qarmanyp izdep, túrtinektep tabýǵa úırenip ketkeli qashan. Qazir de azıat kebistiń úlkenin qaraýytqan qaljasynan tez tanydy. Úıdegiler ózi túgilim, aıaq kıimine deıin bólekteýge bettegen be, súıir tumsyqtaý sorlysy hám aqjemdenen alasha tósenishtiń arǵy jaǵyna shyǵandaı shettep ketipti.

Tystyń aýasynan tynys keńeıip, demi jeńildep, dalanyń dabysynan altyn kúrektiń tanys sarynyn sezdi. Jeńildeý jelemiktiń juqaltań lebi jańa ǵana myń-dyńy shyqqan baqyr basyn birden jazyp jibermese-daǵy, párkin ashyp, kórkin oraltqysy kelgendeı. Kóktemniń tazaryńqy dámi tańdaıyn jibitip, mańdaıyn jipsitti.

Badamsaıdyń bas jaǵyndaǵy permeniń úı-jaılary men qora-qopsylary qaraýytyp baryp, qaıta aǵarańdady. Jańaǵy, shetteńkirep kóringen kebisteri sekildendi. Qybyraıdyń kóńili bosady. Keshendi perme qalashyǵynyń qaldyǵyna qadala tesilip, uzaq qarady. Tamaǵyn óksik býyp: «Oh-ý-o-o-ý, qaraǵym-aı... Qyrǵa shyǵyp permege qara-a-a-dym-aı, a-a-aı!» dep yńyldady.

Shetki qoradaǵy túbirkúlóz dep tabylǵan jetpis shaqty tana-torpaqtan ózge túk qalmaǵan-dy.

Kalının atyndaǵy ujymshar taban astynan tarap ketken joq-ty. Kezinde ataq-dańqy aıdaı álemniń jartysyna jaıylǵan, shalqyǵan sharýashylyq edi. Ásirese, myna keshendi permesin aıtsańyzshy. Qybyraıdyń qyp-qyzyl, sál-pál tompaqtaý tili «fermaǵa» kelmeıdi emes. Sonda-daǵy «perme» janyna jaqynyraq. Osy sóz súıegine sińip ketken. Osy My-Ty-Pynyń, ıakı taýarly-sút permesiniń arqasynda Kalının atyndaǵy ujymshar Búkilodaqtyq halyq sharýashylyǵy jetistikteriniń altyn alqasyn taqqan. Nesin aıtasyz, nebir órkenıetti elderińizdiń ókilderi kelip, aýdandyq aýrýhanadan áldeqaıda taza ustalatyn sıyr qoralarǵa appaq-appaq jeleńder jamylyp qana kirýshi edi-aý. Tizilip qana. Tártippen ǵana. Segiz júzden asa asyl tuqymdy, aq bas, qara ala saýyn sıyr, seksennen asa buqa, taǵysyn-taǵylar...

Qybyraı perme jaqqa odan beter súzildi. Keshikken kóktemniń túngi aspanyndaǵy qaraqoshqyldaý, buıra bulttar qanshama qoıý bolǵanymen, arǵy jaǵyndaǵy aıdyń jaryǵyn jasyra almady. Perme anyǵyraq kórine bastady. Anyǵyraq kóringeni quryp-aq ketsin-aı, aq shıpyrlary men qyzyl túnikelerin arshyp alyp ketken soń, ajdaha aralap ótkendeı, tóbeleri tipti ońbaı qalady eken. Quddy baıaǵy Qudyqsaıǵa súırelep aparyp tastaıtyn ólekse ógizderdiń qabyrǵalaryndaı yrsıǵan, soıdaq-soıdaq surqy úreı shaqyrady. Áne, anaý asyl tuqymdy, aq bas, qara ala sıyrlar turatyn uzyn-uzyn úsh qora; kóldeneń kólbeńdegen kelinshekteı kórinetini — sút jınaıtyn sulýsha aq úı; sol jaǵyndaǵy — býyn-býynǵa bólinetin buzaýhanalar, oń jaǵyndaǵy — buqalar mekeni; betkeı jaǵynda saýynshylar men baqtashylar úıi, ortasynda perme bastyq pen mamandar otyratyn keńsehana. Qaıran qyzyl múıis tizilgen terekterdiń arasyndatuǵyn.

Endi bári de ortaq ógizdiń óleksesindeı. Tek túbirkúlóz dep tabylǵan tabyn ǵana bir shette qamaýly turypty.

Bulttyń bir búıiri sógilip, sút sáýle jer betine sál molyraq tógildi. Kenet Badamsaıdyń oıpańyndaǵy perme men aýyl ortasyndaǵy Qybyraıdyń qara shańyraǵy arasynan ala bir arqan kóringendeı boldy. Ala jip deı me, ala arqan deı me, áýede ilinip, eki aralyqqa kerile ketkeni. Qybyraıyńyzdyń jon arqasy shymyrlap, teńselip ketip, qulańqyraı jazdady. Qystaıǵy qar men jańbyrdan mezilene ezilgen shókimdeı shópke shyntaǵyn tirep, qaıta túzeldi. Permeniń úı-jaılary jaqtan áldekimder ala arqannyń bir ushyn ustap alyp, esýge kiriskendeı me, tartqylaı tuqyrtyp, kesýge kiriskendeı me, álgi óziniń úıine deıin sozylǵan jip jybyr-jybyr, qybyr-qybyr qımylǵa kóship, shıratylyp jatyr. Qybyraı qaqsap, kemirip jep qoıa jazdaıtyn tize tustaryn ýystaı ustap kórdi. Shyńyl qaqqan shúıdesin barmaǵynyń basymen nuqyp-nuqyp, jarǵaq qulaǵyn shymshyp-shymshyp baıqasa, esi-basy búp-bútin syńaıly. Elegizip, erterek úıine kirip-aq ketkisi kelip bir oqtaldy da, Qıangúldiń teris qarap, tas búrkengeni elestep, qolyn qatty bir silkip qaldy. Qolyn silkigeni sol eken, áldene jarq-jurq etip, áldebir túsiniksiz, jumbaqtaý dybystar Badamsaı boıyn qýalap jóneldi. Eski dombyrasynyń eń tómengi pernesinen shılyǵa shyǵatyn shińkildek únnen aýmas. Ala jipke qarasa, áýelgisindeı áýede aýnap, áli de shılyǵa, shıratyla esilip turypty.

Qybyraı qaıtadan ózin-ózi tereńirek teksermekke bekinip, ǵumyrbaıanyna ǵylymı-praktıkalyq taldaý jasaýǵa kerek-dúr dep sheshti.

Qyryq bir jyl boıy permeniń baqtashysy bolyp, alpys jasqa tolǵanyn qyzyl múıiste, saltanatty jaǵdaıda atap ótken soń, kúzetshilikke aýystyrylǵan. Oǵan da, minekıińiz, jetinshi kóktem jetip kep qapty. Búkil ómiri baqtashylyq pen kúzetshilikten ǵana quralǵan Qybyraı Baıshymyruly osy ǵasyrdyń otyzynshy jyly, naýryz aıynda osy kúngi mustaqyl (táýelsiz) Ózbekstan Respýblıkasynyń Qybyraı tumanyndaǵy (aýdanyndaǵy) Iirqastyń irgesinde, Qarasýdyń boıyndaǵy qarasha úıdiń bastyrmasynda týǵan eken. Nyspysynyń Qybyraı atalýy osydan. Bir múshelge jetkenge deıin sol ólkedegi Anaıdyń aınalasynda, Qarabastyń qaptaldary men Buzǵun-Býranyń baýraı betkeılerinde júripti. Obaly neshik, han jaılaǵan Qarataý men bı jaılaǵan Alataýdyń túıisken tusynan qýdalanyp, jer aýdarylyp barǵan Baıshymyr baıdy Qybyraı jurty jatyrqamaǵan desedi. Muny ákesi ábden aıtyp, qulaǵyna quıyp, quıqasyna sińirip ketti. Sonda-daǵy baqılyq bolarynda: «Bul jaqty da bizdiń ata-babalarymyz meken etken, biraq... Kim bilipti. Túptiń túbinde týǵan elge oralarsyńdar, Badamsaıdyń boıyna qaıta qonarsyńdar, bálkim, balam...» — degen. Áke súıeginiń Iirqas ıinindegi eski qorymǵa, burynǵy, atyshýly ata-babalary jatqan meıirimdi mártóbe túbine qoıylǵany esinde. Jalǵyz ákpesi sol jyldyń sońyna taman ózbekterge uzatylyp edi, oıpyrmaı, onshaqty kún óter-ótpeste ózgeshelenip, júris-turysy, jymıys-kúlisi, ıilis-búgilisi túp-túgel ózgerip, átilespen ádiptelip shyǵa keldi. Jibi shırap, tini pysyp, dili sergektengenine sheshesi sorly shekten tys rıza sekildi, biraq kóp kúrsinetini nesi. Deıtindeıtuǵyn sonda bul.

Qyryq ekinshi jyly Qybyraı qatqylynda alasapyran bastaldy emes pe?! Alysta júrip jatqan alapat soǵystan emes, Aqqabaq áýlıeniń kesenesin qıratyp, burynǵy baılardyń tuqymyn tuzdaı qurtpaqqa bekingen belsendilerdiń bálesinen edi. Buzǵunǵa bastyq bolǵan quzǵyn qazaq áýlekilenip álek salǵan. Saldy ketti qyrǵyndy. Kúıgende ózińnen kúıesiń. Qybyraı sheshesimen birge tentirep, Tashkentke tartty. Árkim-árkimge jaldanyp júrip, jalǵannyń jaryq kúninde jalǵyz japyraq nandy ázer taýyp, ińirde ildáldalap júrek jalǵaıtyn. Árkim-árkimnen surap júrip, bilip, taýyp alǵan Qarlyǵash áýlıe – Tóle bıdiń basynda túneıtin-di. Alǵash qorqatyn, alaıda, birsin-birsin kúmbezden qamqor, aspannan abzal álem joq ekenine ımandarymen ılanysqan. Kúzge qarata sheshesi ekeýi shoıyn joldyń shalonyna iligip, Túrkibasy beketin betke ala dittep, týǵan jerge tartty. Emeshegi ezilip, ańsaǵandaıyn aǵaıyn kórinbegen. Baıshymyr baıdan tartyp alyp, talan-tarajǵa salǵan maldyń tamtyǵy qalmaǵan. Alty júzdeı jylqynyń tuqymynan tuldyr joq Kalının namyn alǵan artel belsendileriniń astyndaǵy jaýyryn aýyrsynǵan jaman jabylar men jambas súıekteri shodyraıyp, omyrtqalary opyraıǵan ortaq ógizder ǵana.

Birer jyldan soń sheshesinen de aıyryldy. Anasynyń kózi tirisindegi kórgen kúni ujmaq eken. Taǵy da birer jyl óter-ótpeste qara jumystan qajalǵan Qybyraı, sanasynan syzǵyra soqqan ókpekten óleýsiregen Qybyraı, Baıshymyr baıdyń balasy teksizdenip-taýsylyp, birjolata baqyr basty baqtashyǵa aınalyp ketken. Rahmet, aınalaıyn sábet ókimeti Badamsaı boıynan álemge áıgili keshendi perme salyp, Kalının shaldyń da, qazaqtyń da abyroıyn asyrdy ǵoı...

Qybyraı qysqasha ǵumyrbaıanyn kúbirlep aıtyp alyp, myna turysy túsi emes, óńi ekendigin, óziniń áli sonshalyqty sanasyna syzattar túsip, esinen adasyp, jadynan jańylysa qoımaǵanyn búkil Badamsaı boıyna, qıraǵan permege, aspan asty, jer ústine alabóten asyla qalǵan ala jipke dáleldep baqty. Ákesi Baıshymyr marqum Ózbekstannyń atyshýly aımaǵynda, Qybyraı deıtin jerinde jatyr. Átiles kóılekpen kómkerilip ol jaqta kap ketken ákpesi tyrs etip hat-habaryn bildirmedi, bul jaqtaǵy baqtashy inisi izdemedi. Keı-keıde, Badamsaıdyń qıalarynda qıaldanyp otyrǵan shaqtarynda, sol jaqqa bir baryp, Iirqastyń ıinindegi batyr babalar qorymynda jatqan ákesine quran oqytyp, bet sıpap, Aqqabaq áýlıe kesenesiniń ornyna zıarat jasap, Anaıdy aınalyp, Bozsýǵa shomylyp, Qarasýdy keship, Buzǵun-Býraǵa kóz toıǵyzyp, balalyq shaqtan eles bop qalǵan sýretterge bir toǵaıyp qaıtpaqqa oqtalatyn-dy. Tipti tereńirek tebirenetin sátterinde perzenttik paryzy qozyp ketip, ákesiniń asyl súıegin ákelip, Badamsaıdyń betkeıindegi Bilge qaǵan urpaǵy sanalatyn Túrkibasy mazaratyna qospaqqa beıildenip, qany qyzatyn. Qý tirlik qaıdan bosatsyn, munyń ákesi kimniń shikirási, sonshalyqty?! Júzdegen, myndaǵan baıdyń biri ǵana shyǵar. Mustaqyldyq muratyndaı Mustafa Shoqaı qaıda jatyr? Ákesiniń áńgimesinen qulaǵynda qalǵan, túrtinektep oqıtyn. Kenesary hannyń basy hám tý-ý-ý Petrambordyń Kýnstkamerasyndaǵy qunysqan temir sóreniń astyndaǵy tekpishekte shegendeýli, qursaýly deıtin. Qap taýynan shyqqan qaharly Qajymurat bahadúrdiń basymen qatar jatqan kórinedi, torsyq shekelerin túıistirip, toz-tozy shyǵyp, bet-betterine bytyrap ketken urpaqtaryn qaıraǵylary kelgendeı keı-keıde tisterin shyqyrlatady-mys.

Minekıińiz, baıqaısyz-aý, Qybyraıdy qanshalyqty qatardaǵy baqtashy hám kúzetshi dep kemsite qaraǵanyńyzben, bul kisi óz betinshe oqyp, túrtinektep júrip-aq osy kúngi birden bes-alty akademıanyń akademıgi sanalatyndardyń sanyn soqtyryp ketýi de bek bálkim. Bul jetistikteri úshin Kalının namyndaǵy ujymshardyń keshendi permesindegi qyzyl múıistiń sóre-sóre kitaptary men qat-qabat gazet-jýrnaldaryna myń da bir rahmet aıtady.

Qybyraı qanshama qamyryqty, qamyǵyńqy kúı keshkenimen, myna túngi qubylysty túsinbesteı túısiksiz emes-ti. Alaıda, adam men ǵalam arasyndaǵy jypyrlaǵan jipterdiń, trıllıon talshyqtyń tap bireýi, alashtarsha aıtqanda, ala jibi túp-týra óziniń qara shańyraǵy, qora-qotany arqyly óter-aý dep oılaı qoımaǵan. Qybyraı Baıshymyruly diliniń taty jýylyp, tatymy artqanyn ańdady. Jaratqanǵa jalbarynyp, bilgenin kúbirlep, beti-júzin sıpady. Aspan sheti, jer jıegi qıylysyp, bettesetin Badamsaı bıigi tusynan Bilge qaǵan urpaǵy Baıshymyr baıdyń ótkir janary qadala bir qarap ótkendeı kórindi. Qybyraı óz jaratylysynyń hám qaq jarylyp, ala jipke uqsaǵanyn uǵyndy. Ala jip shıratylýynan tanbady. Sheksiz burap, kóp qınaǵan soń ońa ma, sirá? Birte-birte kerme jiptiń ár tusynan shılyqqan shińkilder jıilep, túte-tútesi shyqpaqka ketti. Aldymen ala jiptiń ak bóligi irigendeı, irtik-irtik aırandaıyn aǵyp-aǵyp sorǵalady. Sosyn surqaılana sulbalanǵan qara ózekke jetti kezek. Arqanyńyzdyń qaraqoshqyl bóligi jıyryla jıdip joǵalǵanda, byltyr ǵana Botkın aýrýy asqynyp ketip, baýyryn irite qusyp baryp qaıtys bolǵan, ólerinde qatty qınalyp, azapqa túsken permeniń bastyǵy kóz aldyna keldi. Ala arqanyńyz sóıte-sóıte setineı shetinep, birjolata kózden ǵaıyptanǵanda, alaburtqan aýyly Aqquzar asyp, qıraǵan perme qalashyǵy Badamsaı basyp, bezip jóneletindeı-aq záresi ushty. Basy zeńip, kóz aldy tumanyta tylsym tartty. Shóptiń úıindisine súıengen kúıi kózin tars jumdy.

Sálden soń qaıta ashyp edi, japalaqtaǵan qardy kórdi. Kók tebindep, shyrysh japyraq shyǵarǵanda jaýatyn aqyrǵy appaq qar. Qybyraı qýnap sala berdi sol bir sát. Osyndaıda erte turyp, permege bara jatatyn. Qaıran keshendi permeniń aq shaǵaladaı úılerine aq jeleń kıgen qyz-kelinshekter kirip-shyǵyp, shyǵyp-kirip júrer edi-aý. Solarmen aralasyp ketip, kúnniń qalaı ótkenin, keshtiń qalaı batqanyn ańǵara da bermes-ti.

* * *

Permeniń asyl tuqymdy sıyrlary kúıis qaıyrýǵa kiriskende, aýdan jaqtan nasıhatshylar men úgitshiler keletin. Qyzyl múıiste keıde saıası sabaq, keıde ekonomıkalyq sabaq ótiletin. Oǵan negizinen partıa uıymynyń, kásipodaqtyń tómengi býyndarynyń ókilderi, mal mamandary, perme bastyǵy qatysatyn. Baqtashylardyń birqatary da tizimge tirkelgen. Surqaı taǵdyrdyń sýmań jeli san jyldar tynbastan syzǵyrlasa-daǵy sana túkpirinde sáýe qolamtasy qalǵan eken-daǵy. Nasıhatshylar men úgitshiler qanshama qaısar qaırat jumsap-aq baǵady-aý, biraq munyń qulaǵyna olardyń sózi onshalyqty kirińkiremeıdi. Onyń ornyna áldebir sırek kezdesetin jornaldy jasyryp qarap, kóbinese: «Sol kúni Kúnep taýy betin bultpen búrkep alyp, únsiz jylady. Búkil taý halqy jylady. Eńkeıgen kári de jylady, eńbektegen óren de jylady. Sol kúni aı tutyldy...» degendeı, jan-júrekti julqıtyn úzindini álsin-álsin qaıtalaı kúbirlep otyrady. Birsin-birsin, álsin-álsin bul úzindini jatqa aıtatyn-dy. Qap taýynyń qaıran ereni ımam Shámil ustalǵanda onyń adal da abzal jylnamashysy Qajy Álı jazǵan desedi. Kemeldengen sosıalızmniń erekshelikterine arnalǵan saıası sabaq odan ármen sozyla túsedi. Qyzyl múıistiń qabyrǵasyna ilingen túrli-tústi plakattar men kórneki quraldar jalqyndana alaýlaıtyn. Al, baqtashy Qybyraıdyń kóz aldyna kisendelip ketip bara jatqan Baıshymyr baı keledi ǵoı, baıaǵy. Aqquzar-daǵy Kúnep taýy sekildi kúńirenbese de, tumanyta túnerip, qaıǵyrǵan shyǵar-aý. Badamsaı boıy qımaı-qımaı qabaryp, qabyrǵasy segile ókingen bolar. Imam Shámildiń Qajy Álıi sekildi jazba qaldyrǵan jylnamashy shyqpapty ǵoı bul óńirden.

Sóıtip, Qybyraı Baıshymyruly da, qazaqtyń asa ataqty bir jazýshysynyń qalamy sheber shymshyp kórsetkendeı, kemeldengen sosıalızm ımperıasynan egemen elge qalaıynsha attap-puttap, dep-demde ótip ketkenin baǵamdap úlgergenshe, jyldaryńyz jyljyp-sýsyp ótipti de ketipti. Baıshymyrdyń baılyǵy sekildi Kalının atyndaǵy ujymshardyń maly da tý-talapaıǵa tústi emes pe?! Tek aýrý delingen biraz tana-torpaq qana tozǵynnan toqtańqyrap turypty.

Qybyraıdyń ózi hám túbirkúlóz bolyp shyqty. Jergilikti aýrýhana anyqtap, titirkenisti tizimge tirkep, esirkeıtindeı esepke qoıyp otyr. Adam degen alpys jeti jasynda túbirkúlóz bola ma?! Sonaý zamanda taýarly-sút permesine baqtashy bolyp kirerde on toǵyzdan jańa asqan-dy. Tekserdi ábden. Túk te demegen. Odan keıin birde baqtashylarmen birge, ekinshide saýynshylarmen birge, keıde ájepteýir-aq belsendilerdiń arasynda, jyl saıyn dárigerlik baıqaýdan ótkizetin-di. Sap-saý kele jatqan, endigisi nendeı ottaý, qandaı kúıseý?! Táńirge táýbe, o basta baıdyń balasy bolǵan, tuqymynda túbirkúlóz joq eken. Ákesi jer aýdarylyp ketken jaǵynda da tekti turmystan tanbaǵan. Qybyraıdyń ózi elge qaıta oralyp, kedeıden shyqqan Keýirtbektiń ákpesi Qıangúldi aldy. Kedeı qyzynyń keıin tartqylap, peıilin taryltyp, kógereńdeıtini bar, sonda-daǵy ishim-jemnen kendelik kórgen emes. Taban astynan aýyldaǵy ambolatorıa tekserýge shaqyrtyp, túbirkúlózdiń tizimine tirkedi de tastady. Tap sol kúni bala-shaǵasymen túp-túgel teledıdar kórip otyrdy. Qas qylǵandaı, táýelsiz respýblıkamyzdyń densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń bir basshy sheneýnigi kógildir ekranǵa shyǵa keldi. Túp-týra túbirkúlóz týraly áńgimeni bastap kep jibersin.

«Qazaqstan Respýblıkasynda sońǵy jyldary túbirkúlóz syrqaty qatty órship barady. Qazir elimiz boıynsha alpys myńnan astam adam osy dertke shaldyǵyp otyr. Byltyr, ıaǵnı bir myń da toǵyz júz toqsan altynshy jyly tórt myń adam túbirkúlózden qaıtys boldy, úsh myń adam múgedekter qataryna qosyldy», — dedi jańaǵy basshy kisimiz. Ol shirkinniń óziniń túri de onshama ońyp turǵan joq. Ne-e-e, halyqtyń aýrýǵa kóptep shaldyǵyp jatqanyna jany shyryldap, shyndap qınalady. Ne-e-e, álgi aıtqan alpys myńnyń bireýi osy suńqıǵanyńnyń ózi sekildi-aý. Dep oılaǵany sol edi, mınıstrliktiń dókeıi egemen elimizdi bylaıyraq qaldyryp, ýhilep-ahylap aldy-daǵy, ýálaıattarǵa kóshti. «Ońtústik Qazaqstan oblysynda tirkelgen túbirkúlóz aýrýlarynyń sany úshjarym myń, al tirkelmegeni, tekserilmegeni qanshama?» — dedi tereń kúrsinip.

— Tekserilip, tirkelip kep otyrmyz ǵoı, — dedi bul. — Qaryq qylsańshy endi.

Qybyraıdyń júıkesi juqaryńqyrap, aınala-tóńiregine barlaý jasap baıqady sol kúni. Qıangúl qyryn qarap, teledıdarǵa tesile telmiredi-áı, júdá bar ǵoı. Úlken kelini syr bermegen keıipte dastarhan jınamaqqa asyqty.

— Túbirkúlózge qaraǵanda, tehnıkanyń apatynan, qasaqana kisi óltirýden, sybaılasqan qylmystan áldeqaıda kóp adam qyrylyp jatyr, mynalardyń mılary soǵan nege qatpaıdy? Júdá, bu beısharalar sol túbirkúlózdiń túbir tórkinin nege tekserip, tegin nege anyqtap, aıqyndamaıdy? Neden ekenine nege nazar jyqpaıdy osy? — dedi Qybyraı kúıip-pisip. Qıangúl sol qıastaý otyrǵan kúıinde, buǵan betin de burmastan, ornynan aýyrlaý qozǵalyp, túregeldi. Bala-shaǵa hám kózdi ashyp-jumǵansha shesheleriniń yńǵaıyna beıimdele bastaǵandaı ma, marǵaýlanyp, salqyn tartyp bara jatqandaı kórindi.

Sodan bermen qarata tórt aı ótken-di.

Tórt aıdan beri Qıangúl tósegin belek salmasa-daǵy, ydys-aıaǵyn bólmese-daǵy, tap túndegideı taban astynan teris qarap, tas búrkenip jatýdy jıiletken.

Tań ata mal jaıǵady. Degelektiń qary astynan jasyl kók jarqyraıdy, shyrysh japyraǵynan shyq syrǵanaıdy. «Túk te túbirkúlóz emespin!» — dedi úıine qaraı bettep.

Tańerteńgi shaı ústinde tońazyǵan súbe qabyrǵanyń qos elideı maıyn qıalaı kesip jep, túnde túk kórmegendeı, túk bolmaǵandaı, jadyrańqy jaǵdaıda otyrdy. Qabaqtary dombyǵyńqy Qıangúlge de, kedeıden shyqqan Keýirtbektiń jıenderine de pysqyrmady.

Shaı ishilip bolǵan soń:

«Sender endi meni izdemeńder, aýyldyń ambalatorıasyna hám, aýdandaryńa hám ılanbaımyn, ne Shymkentke, ne Tashkentke baryp tekserilem. Tórt aı boıy «ehe-ehe» dep eki márte jótelgen joqpyn. Alpys jeti jasqa jetkende kaıdan paıda bolǵan túbirkúlóz bul? Anyqtamaı qaıtpan!» — degen málimdeme jasady. Otbasy dep atalatyn shaǵyn memleket múshelerine maǵlumdalǵan osynaý málimdemege qosymsha retinde qıraǵan permede qalǵan, túbirkúlóz dep tabylǵan jetpis shaqty iri qarany teksertýge de áreket jasaıtynyn ústep qosqan.

Qybyraı Baıshymyruly Badamsaıdaǵy aýyldan edáýir uzap shyǵyp, qıa-qıalardy býnaǵan bozǵylt soqpaqtardyń birinen-birine aýysyp, dolana túbine aıaldap, artyna burylyp uzaq qarady. Túndegi ala arqannyń ornynda jip-jińishke, býaldyr bir saǵym ǵana ilinip tur eken. Alýan-alýan oılarǵa berilip, altynshy qyrdan asyp ótkenin de bilmeı qalypty. Oıpańbeldiń tegistiginde, Almaty-Tashkent jolynyń jıeginde jolkólik kútti. Lajy bolsa, sáti tússe, Shymkent shaharyn shıyrlamaı, Tashkentke týra tartpaqshy. Odan ármen kindigin kesken, týyp-esken Ózbekstannyń qaıran da qaıran Qybyraıy qaıdasyń, demekshi. İnjápıa búdjetine bek senimdi.

Kenet Qudyqsaıdyń qyzyl tastaqty qıasynan motosıklmen kóterilip kele jatqan Keýirtbek kórindi. «Osy Shtırlıstiń kózine túspeı-aq koıýym kerek-ti»,— dep qýystandy Qybyraı. Amaly neshik, qashyp qutylýy qıynyraq. Kidilene kirjıgen qaınysy:

— Nemene, tań azannan ne bále kórindi? Japadan-jalǵyz qaıda qashyp barasyń? — dedi.

— Qazekem jol bolsyn deıtuǵun,— dedi Qybyraı. — Qyran asyp, beleń basyp, ne tyndyryp júrsiń óziń?

— Jezdekeıdi shyǵaryp salmaımyz ba? Qybyraı tumany tamanynda kómip ketken altyndary bar deýshi edi...

Jezdekeıi sóz shyǵyndamaı, tamaǵyn keneýmen tyna saldy.

Jasyl jelektiń betinde qar qalmaı, saı-salanyń tabanymen sý syldyraı bastaǵanda, Qybyraı kógildir tústi, turpaty kelisti temir kólikke otyrdy. Keýirtbek qolyn bulǵady.

* * *

Qybyraıdyń sapary shekki bola qoıǵan joq. Sál-pál abyrjyǵanyn, adasyńqyraǵanyn aıtpaǵanda, kún saıyn derlik túsine kiretin bala kezin kınodan kergendeı kúı keshti. Bir qyzyǵy sol, ol jaqta bir súıemdeı de bos jatqan jer bolmas eken. Bir qýanǵany, Baıshymyr baıdyń aty-jónin, isteri men izderin, qadirmen qasıetterin umytpaǵan kózi tiri bir-eki kárıeni kórdi. Alpys jetidemin demesten, dambalynyń balaǵyn túrip, Bozsýdy keship baıqady, Buzǵun-Býranyń baýraılaryn armansyz aralap, betkeılerine entikpeı-aq kóterildi. Qarabastyń qaptalynan syzyp ótetin úlken kanaldyń jıeginde otyryp, ótken-ketkenderge quran oqytty. Beton kópir astynda Qarasý syńsyp aǵyp jatty. Otyz jyldan bermen qarata baqılyq bolǵan pendeler osy Qarabastyń qıasyna jerlenedi eken. Iirqastyń ıinindegi baıaǵy eski qorymdar áldeqashan tegistelip, egistikke aınalyp ketipti. Shıt sebý naýqany qyzý júrip jatypty. Baıshymyr baıdyń asyl súıegi de maqtalyqtyń astynda qalypty. Amaly qansha, bálkim, bunyń óziniń, bala-shaǵasynyń, eli-jurtynyń kıim-keshekteri sol Baıshymyrdyń tekti súıegi ústindegi qaraqoshqyl, qunarly hám quıqaly topyraqtan ósip-ónip shyǵatyn aq ulpa maqtadan toqylyp, tigilip baryp júrgen bolar ma? Pende shirkin topyraqtan jaralady, topyraqqa qosylady. Jatqan jeriń jaıly, topyraǵyń torqa bolsynshy, Badamsaıdan qýylǵan qaıran áke! Ákem! Dep kúbirlep alyp, aınala qorshap otyrǵan jıenderinen de uıalmastan, mustaqyl Ózbekstan jámıǵatynyń, úlkeninen kishisine deıin asa ustamdy, asa jınaqy, asa sergek, tym taqýa keletindigin kórip-bile tura, túk te tartynbastan, qazaqsha eńirep turyp jylady. Kóz jasyn tıa almaǵan kúıinde marqum bop ketken ákpesi men jezdesiniń jer tompaıtyp jatqan jerlerine de bardy. Tize búkti, táý etti.

Bir jıeni sol Qybyraı tumanynda (aýdanynda) ákimniń orynbasary eken. Úsh kúndeı meıman bolyp, qazaq mátelindegideı, quttan jutqa aınalmaı turǵanda, sary noqat pen qońyr meıiz qosyp pisirilgen palaýǵa toıyp alyp, Qybyraı-aka qaıtadan jolǵa jınaldy. Tuman (aýdan) ákiminiń orynbasary arnaıy máshıne daıyndap, taǵasyn (naǵashysyn) tup-týra Badamsaıdyń betkeıindegi úıine deıin jetkizetinin aıtqanda, Qybyraı-akańyzdyń tóbesi berekeli bahardyń (kóktemniń) móldiregen kógildir aspanyna eki eli ǵana tımeı turdy. Biraq óziniń injápıa-qupıasyna sáıkes:

— Joq, jıenjan, taǵańyzdy tym taırańdata bermesten, Shymkentke jetkizseńizder jetedi, ýálaıat basynda bir asa tyǵyz sharýam bar, — dep, býryl murtyn bappen sıpady.

Kindik kesken, týyp-ósken jerin qımaı-qımaı, uzak-uzaq qaraı berdi. Qaıtatyn sátinde shıt sebilgen maqtalyqtyń jıeginde, tut aǵashynyń túbinde japadan-jalǵyz turyp, kósilip jatqan keń jazyqqa tup-týra Badamsaıǵa qadalǵanyndaı uzaq tesildi.

— Qosh endi, Qaraqıa, Qarashańyraq Qarabas! — dedi Qybyraı.

— Igilikke kenele ber, Iirqas! — dedi taǵy da.

— Anaı áýlıe! Ákemniń, áketaıymnyń jatqan tusynan tehnıkany abaılańqyrap ótkizshi, ózgeshe bir ótinishim sol! — dedi janaryna jas tolyp, tamaǵyna maqta tyǵylǵandaı tunshyǵyp turyp, qulap túse jazdap.

— Buzǵun-Býra, Qarasý! Bahar kelgen saıyn botana bop bozdaıtyn meniń Bozsýym! Qaıta aınalyp kórermin be, álde kórmespin be?! Qaıyr-qosh, qapa bolmańdar, — dep kemseńdedi. Sóıtip, jámıǵat ortasyna jyly ǵana jymıyspen ózgerip oraldy. Kúlimsirep attanbasa, bolmaıdy. Qansha degenmen, bólek memleket qoı bul.

— Qapa bomań, taǵa! — dedi jıenderi. — Jaz shyqsa, qudah qalasa, baryp qalarmyz. İzdep kelgenińiz júdá hám jaqsy boldy. Lekın, kiná biz taraptan bop turypty. Ózimiz izdep barýymyz kerek edi. Qapa bomań, taǵasy!

Túbirkúlóz týrasynda tis jarmady ádeıi. Uıat qoı. Tashkentte tekserilmekke bir oqtalyńqyrady da, adasyp ketýden qoryqty. Qansha baýyrlas bolǵanmen, basqa memleket ekeni jáne bar. Qarlyǵash áýlıe — Tóle bıdiń kesenesine, baıaǵyda sheshesimen birge talaı-talaı túnegen kúmbezge táý etip, quran oqytty. Bir saǵattaı aınalyl júrip, shóp-shalamnan tazartty, alyp tuttyń túbinde otyryp, minájat jasady. Óz ýálaıatynyń ortalyǵy Shymkent shaharynyń shetine iligip, ákim jıeni jibergen temir kólik ıesimen ystyq yqylasty jaǵdaıda qoshtasty. Tashkenttegideı Shymkent shaharynyń shıesi de sheshek atyp qalǵan eken. Alǵash kezdesken qazaqtan ataqty túbirkúlóz aýrýhanasyn surady. Aýylyna qaraı shyǵatyn joldaǵy akasıa baýynyń ishinde jypyrlaǵan aq úıler tiziletin. Atyshýly aýrýhana sol eken. İnjápıa búdjetinde qalǵan qarjynyń arqasynda aýrýhanadaǵylar asty-ústine túsip, úsh kúndeı jatqyzyp qoıyp, tolyq tekserýden ótkizdi. Sosyn:

— Sizde túk te joq, aqsaqal, — desti.

— Túk joǵy qalaı? — dedi Qybyraı.

— Solaı, eshteńe qalmaǵan, — dedi aq halatty abzal jan. — Eger buryndary bolsa, túk te qalmaǵan.

— Túsinińkiremeı otyrmyn, — dedi Qybyraı qatty sasyp. — Sonda myna meniń qos ókpemnen de túk qalmaǵan ba? Ókpesiz qalaı júrmin?!

— Oı, siz túsinbeı otyr ekensiz ǵoı, aqsaqal. Ókpeńiz jas balanykindeı, tap-taza. Túbirkúlóz joq sizde. Bolmaǵan da. Bolsa, qalmaǵan da.

— Sonda qalaı?

— Solaı.

— Oıbaı-aý, aýyldaǵy ambalatorıa anyqtap, tizimge tirkegen, tórt aı burynǵy túbirkúlózim qaıda ketti, a?!

— Biz qaıdan bileıik, aqsaqal. Joq dedik qoı, joq, tap-taza.

— Qaıda ketýi múmkin, a? Taza aýa, maıly júzdeme, aınalaıyn aǵarǵan kózin tuzdaı qurtty ma, álde? Bálkim...

— Bálkim-bálkim, — dedi dáriger.

— Taptym-taptym! — dedi Qybyraı Baıshymyruly.

— Neni?! Neni taptyńyz? — dedi dárigeri.

— Bálkim, bizdiń aýyldaǵy ambalatorıanyń rentgeninde bir zapshasty bolmaı qalyp, sap-saý ókpemdi qap-qara etip kórsetken shyǵar-aý, á? Bálkim be, osynym?

— Bálkim, aqsaqal, búginde bári-bári bálkim ǵoı, — dedi dáriger.

— Sol ǵoı, — dedi Qybyraı. — Solaı ǵoı, balam. Barlyq jerde zapshasty jetispeıdi. Áı, ózderińde túgel me edi, áıteýir? Zapshastylaryńdy aıtam?

— Túgel, aqsaqal, bizde ázirshe bári túgel-túzý bop tur.

Shytyrlaǵan taldaý qaǵazdaryn, túbirkúlózden muqym taza degen anyqtamany qattap alyp, injápıa búdjetinen bosap qalǵan ámıanyn qoıyn qaltasyna salyp, qosh aıtysty taǵy da. Aıaq-qolynyń qaqsap, kemirip jep qoıa jazdaıtyny jasynyń jetpiske taıanýyna jáne ómir boıy ólip-óship baqtashy hám kúzetshi bolýyna baılanysty eken. Kútinip, kýrorttarǵa, saqtanyp, sanatorıılerge kóbirek barǵany jón.

Arada apta ótkende, Qybyraı Badamsaıǵa qaıtyp oraldy. Asfált joldyń jıeginde shet eldik sýsyma kólikten túsip qaldy. Jasyl kók jelkildep úlgeripti. Alty qyrdan qaıtalaı asyp, aýylyna da jaqyndady. Jyldar boıy kórmegendeı, kózine ystyq jas úıirildi. Ózbekstan tamanyndaǵy týǵan jerin oılasa, odan saıyn óksigi qysatyndaı kúıde keledi. Qıa betkeıde qoı-eshkisine kosa úsh-tórt tana-torpaq baǵyp júrgen Qıangúldi kórdi. «Qansha degenmen, teris qarap, tas búrkengenmen, qımaıdy ǵoı sorly. Kútip, qaraılap, qıa bette júrgenin qarashy Qıangúlimniń» — dep, burynǵydan beter qattyraq tolqyp ketkeni, — Al, myna qoıy-qoı, eshkisi-eshki; tana-torpaqtar qaıdan kelgen?»

Qıangúl shyryndy shyryshtan taıǵanaı jyǵyla jazdap, kúıeýine qaraı asyǵa jorǵalady.

— Barsyń ba?! — dep, jylap jiberdi. Ekeýi de egilise qushaqtasyp biraz turdy.

Kedeı qyzynyń býryldaý tartqan samaı shashy sál kıizdenip ketkenimen, ıisi táp-táýir, jaǵymdy sezildi. Qybyraı qatynynyń basyn keýdesine qysyp-qysyp qoıdy. «Túbirkúlózden tap-taza» degen anyqtamany, shydaı almastan, shytyrlata sýyryp alyp, qosaǵynyń kóz aldyna tosty.

Qıangúl kúıeýiniń túbirkúlózine emes, jarty ǵasyr boıy beınetteri sińgen Kalının namyndaǵy ujymshardan bir sabaq jip tımegenine renjigenin aıtty, qıa betkeıde shyn syryn ashty. Minekıińiz, endi Qybyraı aýyldan ketkeli bir ǵana aptanyń ishinde talaı ózgeris bolypty. Tarap bitýge taıanǵan ujymshardyń eń sońǵy jetpisshaqty iri qarasy túgelimen túbirkúlóz degenderi de ótirik eken. Tizgin ıeleriniń oılary oıran bolyp, qalǵan mal bóliske túsip, qara ala tórt torpaq Qybyraı men Qıangúlge tıipti. Qoı-eshkimen qosyp jaıyp júrgeni — sol tıemel mal.

— Osy jerde jastyq dáýrendi bir eske túsirsek qaıtedi? — dedi Qybyraı alaburtyp.

— Qoıshy, uıat emes pe? — dep qyzaraqtady kedeıdiń qyzy. Tap osy mınótte shyq turǵan shyrysh arasynan ala bel shybyshtyń tolǵata bastaǵanyn baıqasyp qaldy bular. Jańaǵy sezimderin umyta, umtylysa júgirdi. Kópke barmaı, shybyshtyń shoshaqaı quıryǵy astynan aǵarańdaǵan qos tuıaq, qońyraıǵan jumsaq tumsyq kórindi. Qybyraı abaılap sýyryp alyp, jasyl kókke jatqyzdy. Qıangúl laqtyń sharanasyn sypyryp, qulaǵyn úrledi. Shyrysh arasyndaǵy shybysh bórte laǵyn jalap-juqtaýdyń ornyna jantaıyp jatqan kúıi taǵy tolǵatty.

— Tipá-tipá! Shybyshtyń egiz tapqanyn kóp jyldan bermen qarata kórip turǵanym osy, — dedi Qybyraı. — Táńirim bizge de bereıin, bereke darytaıyn degendeı me?! Tipá-tipá! Meniń qolym emes, Shekshek atanyń qoly, káne-káne! Ún-de-me-e-he-e...

Aınaladaǵy shyryshtar shyp-shyp terlepti. Tumsa shybysh meıirban ǵana mekirenip, qos bórtesin kezek-kezek jalaıdy. Qıangúl úı jaqqa qaıtyp, qıada Qybyraı qalǵan. Ógizdiń óleksesindeı arsa-arsa permege burylsa boldy, súmireıe súziledi. Tamaǵyn býyp: «Qaraǵym-aı, qyrǵa shyǵyp permege qaradym-aı, a-a-aı», — degen ún qumyǵady. Tipti sonaý jasyraq kezderi, qystygúnderi kókpeńbek, hosh ıisi burqyraǵan pishenge, kúzdigúnderi sary saban, saǵynyshty maıaǵa qyz-kelinshekterdi aýnatyp, alysyp-julysyp júretin jyldary qarasha qazdar sekildenip, kóńil aspanynan qanat qaǵa tizilip bir ótkendeı.

Qudyqsaı tereńinen motosıkl daýsy estildi. Shańdatyp, Shtırlıs-Keýirtbek kórindi.

— Qalaı, jezde? At-kólik aman ba? Kórshi memlekettiń kedenderi berik deýshi edi, kóshiń úzilmeı-julynbaı ótti me? Julmalanbaı jetti me? — dep termeletip jóneldi baldyzy. Sóıtip turyp, artyna jalt qarap, shoshyp ketti. — Oıbaı, bizdiń qatyn qaıda?! Artymda otyr edi ǵoı túıeniń jarty etindeı bop?! Qudyqsaıdyń shettigi bórtken betkeıinen Keýirtbektiń qatyny da kóringen.

— Gúl terip, jaıbaraqat kele jatyr ǵoı kelinjan, — dedi Qybyraı.

— Aı, atańa nálet-aı! Jańa anaý Amansaıdaǵy aryqtyń ornynan óte bergende, sol jer ózi áli keppegen eken, shońqıyp qalyp, qara qatynǵa: «Dáý! Jerge tire aıaqtaryńdy! Tyǵyldyq!» dep edim. Sorly dáýim sol kúıi, aıaqtaryn aryqtyń jıegine tirep, taltaıyp qap ketken eken de... Aryqta taltaıyp turyp, naryqqa qalaı ilesemiz biz baıǵus...

«Shtırlıs búgin tym sheshen ǵoı júdá» dep oılaǵan kúıi Qybyraı perme jaqqa qadalǵan janaryn ajyrata alar emes.

— Jezdejan! Myna siz ben biz bar ǵoı, keshendi permeniń kemeldengen patrıottary edik, — dedi Keýirtbek odan ármen tań qaldyra oı túıgishtep. — Endi egemen elimizdiń patrıottary bolyp qaıtadan qalyptasqanymyzsha qaı zaman? Oǵan sheıin kim bar, kim joq?

«Kedeıden shyqqan Keýirtbek» dep, aýdandyq «Sosıalısik eginshi» gazeti talaı-talaı jazyp edi, endi ol jaǵyn tuspaldasań, bul namystanady. Munyń hám túbinde bir táýir áýletter bolǵanǵa uqsaıdy. Óziniń ózeýreı dáleldeýi solaı. Sábet tusyndaǵy jetpis tórt jyl boıy qazaqtardyń túp-tuqıandary túp-túgel kedeı-keshpik, malaı-batyraq bolyp jazylýshy edi. Búginde bári baıdan, batyrdan, bıden, tipti han tuqymynan shyqqanbyz, desedi-aı kelip. Negizderine tartyp, tezirek túzelgeı-daǵy, áıteýir.

Sol kúni keshkisin Qybyraıdyń úıinde ájepteýir otyrys boldy. Ony Keýirtbek qysqasha sózben ashyp, jezdesiniń kórshiles mustaqyl memleketten esen-aman oralyp otyrǵanyn, ýálaıat ortalyǵy Shymkenttegiler jan-jaqty tekserip, túbirkúlózden túk te joq, tap-taza dep tapqanyn aıtyp ótti. Dáý qara qatyny ózbekshe bı nómirimen qyzý quttyqtady.

Kesh jaman bolmady. Otyrystyń ortasy aýa bastaǵanda shydaı almaı ishińkiregendikten, baqtashylyqtan kúzetshilikke aýysqaly aýzyna araq tıgizbegen Qybyraı qyzyp qalyp, birtalaı óleń aıtty:

O-o-oý, ý-oý, qaraǵym-aı,
Qyrǵa shyǵyp, permege qara-a-adym-aı, a-a-aı!
Badamsaıdyń bal tatyr alabyn-aı,
Keýirtbektiń baı bolmaq talabyn-aı.
Qaladaıyn, My-Ty-Py, jaınaýshy ediń,
Qabyrǵańdy bir-birlep sanadym-aı...
Jelbir jeken kezimde jelip edim,
Barymdy da, narymdy berip edim.
Tymyraıǵan Ty-My-Dy túk tatyrmaı,
Túbirkúlóz boldy ǵoı, elim meniń...
O-o-oý, ý-oý, qaraǵym-a-a-aı,
Qyrǵa shyǵyp, permege qara-a-adym-aı, a-a-aı.

---