InfoHub Logo

Qys — qańtar

hıkaıat

Astary kók sátenmen tystalǵan aspan astynda qalǵyǵan shaǵyn aýyl moınyn ishke salyp, beıjaı buıyǵyp jatyr.

Eki bala aýyl syrtynda egesip tur. Rátaı: «Jel úlken», — deıdi. «R»-ǵa tili kelmeıdi. Jer áneý qarań-qurań kóp úıli kolhozdy, mynaý Empirtti, qalyń shı, Qarasý, kerek dese, tústikti ala shyntaqtap sulap jatqan Saýyr, Saıqan sekildi úlken taýlardy qyńq demeı kóterip tur. Al Aspanda ne bar? Tabaqtaı Kúnnen basqa túk te joq. Onyń ózi kúni boıy jalǵyzdan-jalǵyz qankóbelek oınap júredi de, aınalyp-aınalyp baryp, qany basyna shabady, aqyry keshqurym kókjıekke qyp-qyzyl betin basyp, qulaı ketedi.

Samatqa salsa, Aspan úlken. Onyń ishinde túngi Aspan ǵalamat. Basyńda qansha tal shashyń bolsa, sonsha juldyz aspanda ilinip, salbyrap turady. Sheti jemtir-jemtir, ár jerin tat jegen Aıdy qaıda qoıasyń? Jer syzyp kóshetin býdaq bulttardy Aspan qoltyǵyna qyspaǵanda, kim qoltyqtap tur? Bulttardy Aspanyń burap-burap, syǵyp kep jibergende, qalyń jańbyr Jerińniń ózin aǵyzyp kete jazdaıdy. Qys túse Aspan baýyrynan burqyrap jaýatyn qar she? Tizeden asyp jaýsa, Jerdiń ózi túgil, qulaǵy kórinbeı qalady. O, Aspan úlken, sumdyq úlken!

Rátaı Aspanǵa qulashtap kishkene tas laqtyrdy. Áýeli basta shyrqap shyqqan tas kórinbeı ketkenimen, kóp uzamaı top ete tústi. Rátaı máz-meıram.

— Aspanyń úlken bolsa, myna qultymdaı tasty neǵyp kótele almaıdy? Nege qaıta qulaıdy? Dýal ústinen aıaǵymyz taıyp ketse, biz nege jelge jalp ete túsemiz?

Samat oılanyp qaldy. Laqtyrǵan tastyń nege qaıtadan jerge qulaıtynyn bul da bilmeıdi eken. Rátaı sóziniń jany bar. Samat ta ótirik aıtyp turmaǵan sekildi. Aspannyń úlken ekeni ótirik pe? Bult kóshedi, qar, jaýyn jaýady. Keıde burqaqtatyp burshaq soǵady, Aı, Kún, juldyzdar bar... Basy qatty álgi jerde. Bylaı tartsań, arba synady, alaı tartsań, ógiz óledi. Kenet Samattyń kózi jarq etti:

— Áı, Rátaı, kel, odan da ólsheıik.

— Neni?

— Aspan, Jerdi...

Rátaıdyń kózi sarbas jylandy kórgen kólbaqadaı mańdaıynan shyǵyp ketti.

— Aıtalsyń... Qalaı ólsheımiz?

— Mine, búıtip!

Samat basyn artqa qaıyryp tastap jiberip, qulashyn jazdy. Sonsoń janaryn tóńkerip, oń qolyna qarady. Alaqany kókjıekke tıip tur. Endi sol qolynyń ushyna qarady. Bu da kókjıektiń naq ústinde.

— Úlken be? — dedi tyqyrshyǵan Rátaı.

Samat kúrsinip saldy.

— Bir-aq qulash...

— Aıttym ǵoı aspan kishkene dep. Káne, endi Jeldi ólshe.

— Qalaı ólsheımin?

— Etpettep jata qal da, qulashyńdy jaı!

Samat tarbaıyp jata ketip, qolyn jazdy. Rátaı japyraǵy túsip, dińi ǵana buralyp-buralyp qalǵan sym sekildi seksıip turǵan qýraılardy syndyryp júr. Aqyry:

— Toqtap tul, qozǵalma degende, qozǵalma! — dep qoıyp, bas, ıyq, qol, aıaq ushtaryn qýraı synyqtarymen belgilep qoıdy.

— Tul endi!

Samat túregelip, ústi-basyn qaqty. Rátaı qoldarymen tizesin tirep, eki búktetilgen kúıi qýraı synyqtarynyń nobaıyna qarap tur. Ushyp turyp, qolyn shapalaqtady:

— Aıttym ǵoı, aıttym. Jel úlken dep. Aspanyń bil qulash edi. Al sol qulashyń meniń jalǵyz-aq attaǵanyma jetpeıdi, — dep, nobaıdyń ústinen qarǵyp ketti. — Qalashy, mańaıda taǵy qansha Jel qaldy. Ekeýimizdiń shashymyzdan da kóp Jel! Bil adym, eki adym! Káne, sanaıyq!

Rátaı Saýyr, Saıqandy mańdaıǵa alyp, adymyn kóre-kóre tastap ketip barady. Samat sońynda, sanap keledi. Rátaı sanaýǵa shorqaq, birinshi klasqa bıyl kúzden bastap barǵan. Al ekinshi klasta oqıtyn Samat myńǵa deıin biledi. Shı aralap keledi. Jer sheti jetkizer emes. Tóbede kóldeneń, uzyny bir-aq qulash aspan jaılap aınalady.

Adym sany myńǵa jetti.

Aqyry toqtady. Eki ıyqtarynan demalyp tur. Torsyq shekeleri shyp-shyp ter.

— Bitti! — dedi Samat. — Bitti! Ary qaraı sanaı bilmeımin. Sanym taýsylyp qaldy.

— Aıttym ǵoı, aıttym. Jel úlken dep. — Rátaıdyń eki ezýi eki qulaǵynda. — Kettik aýylǵa! Jel úlken! Jel úlken! Digidik, digidik! — dep, shaty aırylǵansha qarǵylap, júgire jóneldi.

Samat sońynda.

Tas tóbede kóldeneń, uzyny bir qulash aspan jaılap aınalady.

Alyp jer eptep artqa qaraı sheginip, oınaq salyp quldyrańdaǵan eki bala alaqanyn alǵa qaraı jaıymen sozyp barady.

Empirtti tórt qubyladan qaýmalap qorshaǵan qalyń shı qarashada qalyń uıqydan bas kótermedi. Úp etken jel joq, shı ataýly ıne joǵaltqandaı sary altyn úlpershek bastaryn tómen salyp, múlgıdi de turady. Kún ekesh kún de jasqanshaq; jazdaǵydaı aspan tórine taırańdap shaýyp shyǵa keletin shaq kelmeske ketken, tańerteń qorǵanshaqtaı kóterilip, kókjıekten kóp alystamaı, kólbeı aınalyp, tez batyp júre beredi. Aýyl jelkesindegi qalyń beıitte ushyp-qonyp júretin biz tumsyq, jez moıyn bábisektiń ýili deısiń be, aspanǵa dý kóterilip, dý qonatyn qalyń qaratorǵaıdyń gýili, aýany kezdikteı úshkir qanattarymen syp-syp tilip, qudıa qulaıtyn turymtaı, kúıkentaıdyń aıbatty shaqyly, namazǵa jyǵylatyn moldasha in aýzynda tik turyp, tóbesinen torǵaı ushyp ótse, quıryǵyn jalǵyz-aq jarq etkizip súńgip ketetin sarshunaq daýsy deısiń be, bári óshken, sap tyıylǵan. Kúz túse jan-janýardyń qımyl-qozǵalysy saıabyrlaı túsip, joqqa aınalýǵa taqaǵan. Qazir keń-baıtaq ólke shyqpa, janym, shyqpamen lebin bildirmeı jutyp, sońǵy demmen tynystap tur. Oń qanatty alǵan taýlar da tozyp, beti kókten góri kúlgin tartyp, ary taman jyljyp, alystaı túsken. Tóbedeı tórt úıdiń arasyn qaq ekige bólip, syra tilip ótetin aıdaý qara jol ǵana tirshilik tynysyn toqtatpaı túr; dińkıte shóp tıep alǵan at, ógiz arbalar aýyldy basyp ótip, maıy taýsylǵan bilikteri shıqyldap, kóz ushyndaǵy kolhozǵa qaraı betteıdi. Tek kópene shóptiń alǵy tusynan birese qatyrma mańdaı brezent kartýz, birese bylǵarysyn kún jep, aqjem bolǵan, bir qulaǵy jymqyrýly, ekinshi qulaǵy bıshik úıirgen saıyn shorshyp túsetin qulaqshyn qyltyldap, onyń astynan qoshqyl bet kórinip qalady da: «Sop, sop, eı!», «Búgin aıaǵyńa jem túsken be, qyzyl ıt!» «Jylany qaıtpapty ǵoı myna qyrshańqynyń! Túndegi bir dorba suly kózińnen bulbul ushyp kele me? Qaıt keıin!» degender sıaqty zilsiz kár men bopsa estilip jatyr. Shartyldaǵan bıshiktiń úıirilýinde min joq, kólik pen arbanyń aralyǵynda qaıystan órilgen qara najaǵaı jıi-jıi oınaǵanmen, báribir ógiz at jonyna jolamaı, jylan tilindeı jyp berip shóp ústine qaıtyp joq bop ketedi. Ógiz, at arbalardyń izin ala býy burqyraǵan jas qı, japalar qadaý-qadaý shoshaıyp qalyp qoısa, oǵan sýyq torǵaılar japyrlasa qonyp, máre-sáre.

Aýyldyń bas kóterer erkekteri bul kúnde erekshe isker, kúıbeńshil, oıdan oıyp, qyrdan qyryp tastaǵandaı qabaqtary qatyńqy, sharshaýly. Bet úshinen qyzyl arylmaıtyn Aıtýǵan aqsaqal ǵana kóńil toq: kókjıekten kún qulaǵy qyltısa bitti, jasyl tysty túlki tymaǵynyń mańdaıyn qamshy sabymen álsin-áli kótere túrtip, odan qala berdi qyzyl bıeniń saýyryn sıpaı soǵyp, qyr astyndaǵy malshy aýylyna qaraı bort-bort jelip kete barady. Keshke qaraı qos qorjyny bultıyp, yńyldap qaıtyp kele jatady. Bul kisi byltyr pensıaǵa shyqqannan beri jumbaq janǵa aınalǵan. Qos qorjynda at basy altyn jatyr ma, kún uzaq joǵalǵanda malshy aýylda ne tyndyryp júr, eshkimge syr shashyp, jaq ashpaıdy. Jaq ashpaǵanmen, Aıtýǵan atanyń pensıaǵa shyqqaly molda bolyp ketkenin bári biledi. Súndetke otyrǵyzady, qatym shyǵaryp, quran oqıdy.

Rátaıdyń kolhozdyń usta dúkeninde balǵa soǵatyn ákesi Boqaı tańerteń syltı basyp, qolyna túkirip, jumysqa betteıdi. Aqsham jamyraǵanda ǵana aýyl shetine iligedi. Ózin aýyl kósh jerden jyǵa tanyp alady: Boqaıdyń júrisi bul jalǵanda myqtaǵanda eki-úsh adamnyń mańdaıyna jazylǵan sırek júris, attaǵan saıyn qarǵyp-shorshyp, oń jaǵyna aýyp-aýyp ketip, qalyń shıge bir batyp, bir qalqyp shyǵyp, kóz aldaıdy. Al qyzyl kirpishti úıde turatyn Shahıǵa apaı ekinti bolsa tóbege, odan morjaǵa dikıip shyǵyp alyp, kúnbatystaǵy qurtsha qaınaǵan qalyń qaraǵan arasynan sýyrtpaq jipteı ıreleńdep shyǵatyn jolǵa kóz maıyn taýysyp qaraıdy kep, qaraıdy. Shaly İzet pen balasy Qanapıa maı aıynda qazan-oshaq, kórpe-jastyǵyn teńdep, Semeıge mal aıdap ketkennen mol joǵalyp, tek ótken aptada: «Otardy sanap turyp aman-esen ótkizdik. Jýyq arada jolǵa shyǵamyz. On shaqty kúndi araǵa salyp, sizderge jetip te qalarmyz», — degen úshbý sálem alǵan. Myna kútý — yrǵalyp-jyrǵalyp kele jatqan sol shal, balany kútý.

Jalpy, aýylda úlken kútiný men kútýdiń belgisi bar.

Samattyń sheshesi de aýzyna marjan salǵandaı kóbine únsiz: úıdiń syrtyn balshyqpen sylap, sharbaq qoranyń tesikterin jas japamen uryp, qara jumystan bas kótermeıdi. Bir úıdiń áıeli de, erkegi de bolý ońaı tımeıdi bilem, kúrsinýi jıi. Kóńil kúıi de aýytqymaly: túske deıin kıiz, tústen keıin múıiz. Keıde Samatty shaqyryp alyp, sebepsizden sebepsiz shań men kún ıisi burqyraǵan shashyn qushyrlana ıiskese, keıde erkelegisi kep ketip — bala qaı ýaqytta erkelegen jón, qaı ýaqytta burtıǵan durys dep jospar syzyp jatpaıdy — etegine oralsa: «Nemenege jetise qaldyń? Tórde shaljıyp ákeń jatyr ma...» — degen zildi sózdermen basqa urady. Ondaıda soǵystan keýdesine fashıs oǵyn sala kelip, aqyry sol oqtyń ýy bul dúnıeniń qyzyǵyn kórsetpeı alyp ketken ákesine Samattyń ókpesi qara qazandaı. Ákesi ana Boqaı sekildi tórde jastyqty qoltyǵyna qysyp ýmajdap, bosaǵa jaqqa shyrt-shyrt túkirip, ara-arasynda: «Áı, báıbishe, shaıyń qashan?» — dep shirenip jatsa, jańaǵy oqtan aýyr sózdi Samat estir me edi? Áke Samat úsh jasty jıa qaıtty, tús-sıpaty da esinde joq, áke ǵumyry qatynaspaǵan, kórmegen alys aǵaıyn sekildi. Keıde áke Boqaı qusap syltyp basatyn myqyr qara kisi sıaqty elesteıdi. Óıtkeni Empirtte áke dep atalatyn býynnan kórip júrgen adamy da aqsaq Boqaı.

Aýyl-aýylda áke, bala seldirep qalǵan, soǵys arqalatyp ketken qalyń sordan jańa-jańa seıilip kele jatqan jyldar edi...

Tórt úıdiń mańdaıyna jazylǵan eki bala — ákesiz Samat pen ákeli Rátaı da úlkenderdiń qabaǵyn baǵa ma, bul kúnde alys-julys, tóbeles, ile kózdiń jasyn kús judyryqpen syǵyp, betke jaǵyp, myrsyldap jylaý sıaqty qyńyrlyqty qoıǵan. Ekeýi de bozala tańnan kózderin tyrnap ashyp, shúberek sómkelerin súıretip, uıqylaryn asha almaǵan kúıi kolhozdaǵy mektepke sendelektep tartady, tús aýa biriniń eteginen biri ustap, irkes-tirkes qaıtyp kele jatady.

Rátaı — alaqan kóz, sáńireıgen qos tanaýyna qos judyryq syıyp kete baratyn qaıraqtaı qatqan qara bala. Áıtse de, munyń bári Rátaı emes. Qashan bolsyn, saý basyna saqına tilep, qaǵynyp júretin bala, az úı arasyn shańdatyp, shýlatyp, quıryǵyna: «Myna júgirmek pe, bul júgirmek ne bireýdi sottatyp tynar, ne ózi sottalyp tynar», — degen qońyraý myqtap baılanǵan bala — Rátaı degenińiz sol. Bıyl óziniń áligi basylyp, táýbasyna kelip júr. Onyń myqty-myqty eki sebebi bar. Mektep esigin ashysymen ózinen ústem bir-eki sotanaqtan taıaq jep qaldy — bir, ekinshiden, aıaq astynan shalbar oqıǵasyna shatylyp, saǵy syndy. Kún saıyn tórt úıdi túgendep, sóz tasymasa, ishken asy boıyna batpaıtyn Shókeı sheshesi mektepke baratyn ulyna jańa shalbar tigip bermedi. Iá, taza umytqan, ıá... ósekten qoly tımegen. Nemese «R»-ǵa tili kelmegensin: «Bizdiń ulǵa keler jyly bolmasa, bıyl mektep joq», — dep oılasa kerek. Rátaı qaıtsin. Mektepke jýyla-jýyla o bastaǵy qara tústen aqbozǵa aınalǵan eski shalbaryn kıip bardy. Oǵan aıylyn jıǵan Rátaı joq. Alǵashqy úziliske shyqqasyn, aýla ortasyna úıilgen qumǵa jete berip, alaman tasyr surapyldy bastap jiberipti. Mektepti ózi syqyldy usaq-túıek balalar jıylyp, alys pen julystyń shekesin meılinshe qyzdyratyn jer dep uǵypty. Sol ıý-qıýda bir balanyń qoly Rátaıdyń rezeńke yshqyrynda ketip, shalbardy jalǵyz-aq tartyp, aıaǵynyń basyna túsirdi. Abyroı balaǵa da kerek qasıet, qazir Rátaı bir qolymen yshqyryn qymqyryp ustap júrip alysatyn boldy.

Al Samattyń júris-turysy, jaratylys, bas terisi basqa jaratylǵan bala. Qazan bas sary, buıyǵy, tik minez. Júrisi sylbyr, sózi az. Anaý-mynaýǵa qozǵala qoımaıdy, al bir kóterilip alsa, kınodaǵydaı «qasyq qany qalǵansha» shaıqasyp baǵady. Astynda jatyp, barmaq shaınap alatyn qyrshańqylyǵy da bir basyna jetip artylady. Rátaıdaı balamen kórshi turyp, úsh shaqyrym kolhozdaǵy mektepke birge baryp qaıtyp júrip, qyrshańqy bolmaý múmkin emes-tin. Rátaımen joldas bolsań, baltań belinde júrsin.

Rátaı birinshi klasty bastamaı jatyp, muǵalimniń de basyn qatyryp júr. Bala az, muǵalim bireý, sol sebepti tórt klass bir bólmede oqıdy. Iaǵnı partanyń birinshi qataryna birinshi klastyq kógen kózder ıe, ekinshi qatarda Samattar otyrady, ary qaraı da úshinshi qatar — úshinshi klass, tórtinshi qatar — tórtinshi dep kete barady. Tórt klasqa soǵysta qańǵyǵan oq shyqshytyn ýatyp qısaıtyp ketken, sondyqtan da bir qarasań, kúlip, ári-beriden keıin aınalyp qarasań, jylap turǵandaı adamdy jaǵdaısyz sezimde qaldyratyn Kárim aǵaı jalǵyz ezi sabaq beredi. Onyń ózi jatqan bir qyzyq. Aıadaı bólme ishinde birinshi klass: «Mynaý A árpi. A — aǵash degen sózdiń alǵashqy dybysy», — dep, álem qupıalarynyń eń úlkenin ashyp jatsa, tórtinshi klass: «Jer sharynda alty qurlyq, tórt muhıt bar», — dep naqyshtaıdy. Bul mekteptiń birinshi klastaǵy sháltik oqýshysy keıde: «Tynyq muhıttyń eń tereń jeri — 11022 metr», — dep, úlkenderdiń aýzyn ańqıtyp kete barady. Qaıtsin, qatar otyrǵasyn bir qulaǵyn tórtinshi klass etip jatqan jaǵyrafıaǵa salyp otyrady da, estigenin kezkelgen jerde qoıyp qalady.

Búgin Kárim aǵa Samat oqıtyn ekinshi klasqa tapsyrma berip tastap, Rátaılarǵa arıfmetıkany túsindirip ketken. Taqtaǵa saýsaǵyn maıystyryp turyp: «1 + 1=2» dep mánerlep jazyp qoıdy da, birge birdi qossa, nege eki bolatynyn táptishtedi. Sonsoń bor juqqan saýsaǵyn aq shytpen áspettep súrtip turyp:

— Uqpasańdar, surańdar, — dedi.

Rátaı qol kóterdi. Munyń qol kóterisi qyzyq. Basqalar Kárim aǵaı úıretkendeı alǵa sál eńkeıip, shyntaǵyn partaǵa tirep, tártippen kóterse, bul artqy partaǵa shalqalaqtap jatyp ap, baltamen aǵash jaratyndaı qolyn solań etkizip, tik kótere salady. Bul joly da sóıtti.

— Al Boqaev... Qolyńdy, qolyńdy... ıá, tómenirek usta! Áı, saǵan tómenirek usta dep qansha qaqsaımyn?

Qol kóterý aıaǵy urysqa aınalyp bara jatty. Basqa bala bolsa, asyp-sasyp, berekesi qashady. Al Rátaı jaý qýyp kele jatqandaı sóz aıaǵyn juta:

— Aǵaı, aǵaı, siz qate eseptedińiz. Bilge bildi qossa, bil, — dep saldy...

Kárim aǵaı ań-tań. Klass únsiz. Muǵalimniń birdi birge qossa, ekisi me, joq, Rátaıdyń bilge bildi qossa, bili durys pa?

Kárim aǵaı soǵysqa qatysqan, fashıspen alysqan adam ǵoı, esh asyp-saspaı, tek az-muz jylamsyrap (kúlimsiregeni bolý kerek):

— Qalaısha bir?! Aldymen, ornyńnan tur; muǵalimge suraq qoısa, jaýap berse, oqýshy ornynan turady, — dep, sózin ursyńqyrap bitirdi.

— Bilge bildi qossa, bil, aǵa. Meniń mamam bil me? Bil adam. Kókem de bil. Ekeýi qosylǵan ba, qosylǵan. Mamam «Ýah!» degende, men aýzynan túse qalyppyn. Men bileýmin. Bilge bildi qossa, bil degen osy. Ulsasyz... Men be ekem? Aýzymnan túsip qalǵansyń dep mamam aıtqan.

Rátaı aǵaıyna sál ókpelep, ornyna jalp etip otyra ketti.

Ushqan shybynnyń yzyńy estilmeıdi. Árkim oısha áke-sheshe men ózderiniń arasyndaǵy qıyn arıfmetıkanyń túbine jete almaı otyr. Muǵalim shekesin qasydy. «Bilge bil, bilge bildi qossa, bil», — dep kijinip bara jatty da, qoıa qoıdy. Sosyn aldyńǵy partada ernin jymqyryp, túp-túzý otyrǵan jarǵaq qulaq, tarǵaq bet balaǵa:

— Qasym, úılerińde qansha bala bar? — dep qalyp edi, álgi túzý otyrystan aıaq astynan jańylyp qap, alǵa qaraı ıtine, moınyn sozyp:

— Álim, Álibek, Qasymhan... — dep, erni ernine tımeı jypyldata jóneldi.

Kárim aǵaı shoshaıa qalǵan suq saýsaǵymen klass tóbesin nusqap, qasyn kere:

— Kórdiń be, Boqaev, Qasymnyń úıinde tórt bala bar. Iaǵnı bulardyń semásynda birge birdi qossa, tórt eken. Al senderde birge birdi qossa, bir. Iaǵnı ár semányń óz arıfmetıkasy bar. Ol esep bizdiń arıfmetıkadan basqa amal. Eseıe kele oqytý-toqytýsyz ózderiń-aq úırenip alasyńdar, — dep beıbit aıaqtady.

Rátaıda qanaǵat joq bala ǵoı:

— Iá deseń... Bilge bildi qossa, bil, — dep kúńkildep jatty.

Bul áńgime Samatqa óz úıiniń arıfmetıkasy jaıly oı saldy. Qańyraǵan úıde Samat pen mamasy ǵana. Sonda bir teń bolady bir me? Mundaı jartykesh, jarymjan esep bar eken-aý.

Úlken úziliske shyǵysymen balalar qum tógilgen alańǵa lap berdi. Aınalasy on mınýt bir balanyń jaýyrynyn jerge tıgizýge, kúshti bireýinen jyǵylyp qalýǵa áreń jetetin ýaqyt, sol sebepti balalar ýaq-túıek kijińbaı áńgime, belbeý, báki aıyrbastaýdy sabaq aıaǵyna qaldyryp, alysqa qolma-qol kirisip ketedi.

Qum ústi oıran-topyr. Eshkimdi eshkim bilip bolmaıdy, topalań tıgendeı jyǵylyp ta jatyr, alyp soǵyp: «Kúsh meniki, b... seniki», — dep, jyǵylǵandardyń basynan attap ketip te jatyr. Toraısha qulshyna-qulshyna shyńǵyrý men qym-qýyt aıqaıdyń arasynda:

— Áı, sen nege shestnyı kúrespeısiń?

— Qyzsha emes, erkekshe kúreseıik!

— Jyǵyl endi... jaýyrynyń jerge tıdi! — degen sózder qosa-qabat estilip qalady.

Surapyldyń qalyń ortasynda júrgen Samat álden ýaqytta aıaǵy kókten kelip, tyrapaı asyp qalǵanyn tas tóbedegi aspan shyr kóbelek aınalyp bergende bir-aq bildi.

Qyrsyqqanda qymyran irıdi. Al astyǵa túsip qalǵan balanyń irıtin qymyrany joq, onyń esesine bireý ıá aıaǵyn, ıá qolyn myjyp ketedi. Samattyń jınap úlgermegen qolyn áldebir bátińke jerge pechattap tastady. Batyrǵa da jan kerek, al Samat bar bolǵany ekinshi klastyń oqýshysy, sol yńǵaıdan «A-a!»-lap aıqaıdy salyp jiberdi. Oıbý, ozat oqýshy Samat Jylqaıdarov baqyryp jatyr dep eshkim selt etpedi, alys pen julys ulasa berdi. Qany qaınap ketken Samat bir demmen aýany kókiregine qampıtyp toltyryp alyp:

— A-a! — dep shyrqaý ándi bastaı berip edi, sol sekýndta kómekeıi qatqyl da qurǵaq qumǵa keptelip qalǵanyn sezdi. Aıqaı túgil, oıbaıǵa shama joq, shalqadan túsken kúıi tóńiregine alaqtap qarap edi, julyǵy shyqqan aqjem ókshesi aǵarańdap, Rátaı mektepke qaraı bezip barady.

Bul ornynan shókelep tura berip edi, turyp ta úlgergen joq, al jótelsin, al shashalsyn, kózinen jas ytqyp-ytqyp ketti. Aǵash keńirdegin ustady da, búktetilip, dýal túbine áreń jetti. Balalar:

— «Bilge bildi qossa — bil» qatyrdy!

— Pále-eı ózi! — dep, Rátaıdyń qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı aspandatyp jatyr.

Aýzyn álsin-áli shaıamyn dep, Samat dáliz túkpirinde turǵan bir shelek sýdyń jartysyn taýysty. Túbine qum shókken jarty legen sýdyń qanshasy kóz jasy ekenin kim bilsin. Judyryǵyn tas túıip alyp, klasqa bettep edi, qońyraý soǵylyp qoıypty. Kitap, dápterin qoltyqtaǵan Kárim aǵasy klass tabaldyryǵynda tosyp alyp:

— Ne boldy, Jylqaıdarov? Aýyryp júrsiń be? — dep betine qarady. Bul tómen qarap:

— Jóteldim, — dedi. Shaǵynǵan joq. Samat shaǵynyp, aryz aıtýǵa úırenbegen bala — ákesiz ósken jetim edi.

— Shesheńe aıta bar, keshke arqańa gorshısa salsyn. Shoq, shoq, jetpegeni gorshısa edi.

...Sabaq bitti. Samat sómkesin súırete mektepten shyǵa júgirip, Empirtke saldy. Empirt pen kolhozdyń arasyn alyp jatqan qalyń shıge Rátaıdan buryn jetip almaq. Qalyń shıde Rátaıdy tosyp alady — ol anyq, ar jaǵyn bir qudaıdyń ózi biledi. Kózine qum elesteıdi. Tobyqtan keship kele jatqany aıdaý joldyń maı topyraǵy emes, qıyrshyq qum. Tisiniń arasy shyqyrlaǵan qum. Sómkesi kitap, dápterge emes, qumǵa tolyp ketkendeı, ilgeri basqan aıaǵy keıin ketip, júrisi ónbeı keledi. Qolynan kelse, álemdegi qum ataýlynyń irgesinen ot qoıa berer edi.

Qalyń shıge silesi qatyp, ókpesi óship kirdi. Jol jaǵasyndaǵy túbine qushaq jetpeıtin qalyń shıdiń tasasyna qısaıa ketti.

Sary kúz tamyljyp tur. Oń shekesin kún shym-shym qyzdyrsa, sol jaq shekesi sup-sýyq: qyr ústinen lekitip soqqan samal salqyn alaqanyn mańdaıyna damyl-damyl basady. Tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı tynysh. Shı sumdyq kóp: Samattyń esebinshe, ózi bir, eki, tipti úsh júz shyǵar. Ara-masa, shybyn-shirkeı jazdaǵydaı yzyńdap qulaq etin jemeıdi. Qus ataýly tyraý-tyraý tyrnalarǵa ilesip, baıaǵyda tústik jaqqa ushyp ketken. Anda-sanda saýysqan shyqylyqtap, sýyq torǵaılar ǵana shıden shı basyna ushyp-qonady. Sary shekpen kıgen álem buıyǵy, jýas, meımandos.

Qalǵyp ketipti...

— Áı, Samat, oıan! Iyǵynan julqylaǵan Rátaı eken. Túk bilmegendeı kúlmiń-kúlmiń qaǵady.

— Saıtan soǵyp, bet-aýzyń Kálim aǵaıdaı qısaıyp qalsa qaıtesiń? — dep, jany ashyp tur. — Shı túbin jastanyp jatqanyńdy bilmeı óte beretin em. Áne, anaý sómkeńdi kólip bulyldym, — dep, shıden taıaq tastam jerde qyljıyp qulaǵan shúberek sómkeni ıegimen nusqady.

Samat onyń qolyn silkip tastady. Ornynan turdy.

— Jekpe-jek! — dedi daýsy qataıyp. Dál qazir bulqan-talqan ashýlanyp alsam dep tur. Bir aıqasqa emin-erkin jetetindeı ashý kerek. Áıtpese, tóbelese almaı qalatyn túri bar. Biraq manaǵy bir qapshyq yzasy úshti-kúıli joq. Myna «Jekpe-jek!» — mektepten shıge jetkenshe ishteı de, tistene sybyrlap ta qaıtalap, kókeıine qorǵasyndaı quıylyp qalǵan jattandy sózder. Al býyrqanǵan shyn ashý zym-zıa. Qalǵyp otyrǵanda qashyp ketipti.

Rátaı báteńke tumsyǵymen jas qıǵa jabylǵan qońyzdardy quıryqtan birindep teýip turyp myńqyldaı saldy:

— Tóbeleskim kelmeıdi...

Osy sózdi estýi muń, Samat ózin ǵajap kúshti ekemin dep qaldy. Bir-eki basyp, judyryq jeter jerge kelip aldy.

— Joq. Sen ony qoı. Baǵana aýzyma nege qum quıdyń, a? Nege qashyp kettiń, a? — dep saýsaq ushymen Rátaıdyń ıegin kóterip-kóterip qoıdy.

Ol ókpesi túse kúrsindi. Kúrsindi de, tórt amal toly arıfmetıkanyń betine qalaı qarasa, Samatqa solaı kóńilsiz qarady.

— Odan da, bylaı isteıik. Elteń qumǵa balyp alysaıyq. Men ótirik jyǵylyp qalaıyn da, sen qusap «A-a!» dep baqylaıyn. Sol kezde meniń aýzyma bil ýys qum sal. Mıl ma? — Samat tebitip-tebitip qoıdy.

— Mıl, mıl... Joq, ol neshestnyı!

Rátaı taǵy kúrsindi.

— Jalaıdy, — dedi. — Shestnyı bolsa, bolsyn. Qal jaýsyn, sonda tóbeleseıik. Qazil tóbelessek, qul bosqa qan jalaımyz. Kıim bylǵanady. Osy jaqsy ma? Úıge balǵasyn kókemizdi tanytady. Saǵan mamań jáı ulsady. Al meni kókem ulyp jiberedi ǵoı. Al elteń qal jaýady. Qal ústinde tóbeleseıik, sonda ústi-basymyz bylǵanbaıdy. Eshkim de tóbelesti bilmeı qalady.

Samat aıran-asyr. Tóbeles jaıyna qaldy. Kóńilsiz turǵan balamen tóbeleskiń de kelmeıdi eken. Ony qoıshy, bul erteń qar jaýady dep qalaı tantyp tur? Birinshi klastyq Rátaı túgil, ekinshi klass oqýshysy Samattyń ózi erteń qar jaýa ma, joq pa, bilmeıdi.

— Ony saǵan kim aıtty?

— Eshkim de. Ózim bilemin. Qal jaýmasa, alǵy qolyńdy beli ákel. Kel, básteseıik! Qal jaýsa — mıl! Jaýsa, tap osy jelde, — Rátaı ókshesin shyr aınaldyryp, dym tartqan topyraqty myjyp-myjyp qoıdy, — kezdesemiz. Búgin mıl ma? — dep sıa-sıa alaqanyn sozdy.

Rátaı taýyp ketti. Bir ýys qum, kóz jasy, jekpe-jek — Samat bárin umytty. Joq-aý, erteń qar jaýatynyn bul qaıdan bilip alǵan. Sheshesi Shókeı bal ashqysh edi, álde sodan surap aldy ma? Qyzyq-aı, oı, qyzyq!

— Mır bolsa, mır!

— Mıl!

Kishkene alaqandar bir-birine shyp-shyp tıdi.

Betin tańerteń shyqpen shaıyp, qalyń shı men tórt úıge, Samat pen Rátaıǵa kókpeńbek kózimen kirpik qaqpastan telmirip qalatyn týyrlyqtaı aspan ekindide talaýrap sala berdi. Qaptaǵan qalyń bult deýge áste kelmeıtin, astary kir qojalaq aqboz jalpaq kórpe áýeli qubylany asyqpaı-saspaı qymtap aldy da, aspan terine sheti jelpildep, birtindep jyljı berdi, jyljı berdi, aqyry esh sańylaý qaldyrmastaı túgel japty. Batystan sýyq ta emes, jyly da emes, áıteýir lebi janǵa jaıly jel lekildep edi, shı bastary qaıta-qaıta jerge tájim etip, ebelek qaqty. Aspan aq aıran. Saýysqan da shyqylyqtamaıdy; qalyń qaraǵan, ıtmuryn basqan astyrt jaqtan qarqyldaǵan kop qarǵa ǵana kóterile berip, jalt buryldy da, jel ekpinimen jer baýyrlaı áldeqaıda joǵalyp jatyr. Tóbe-tóbedegi shómeleden ushy shyǵyp turǵan qýraı-qamys ataýly yńyl salyp tur. İzet aǵanyń úıiniń tóbesinde Shahıǵa apaıdyń sháıi kóılegi etegine oratylady: tútini býdaqtaǵan murjanyń jel jaǵyna qaltqy qoıyp áýre-sarsań, jelpildeı bergen etegin bir qolymen basyp qoıady.

Keshke taman jel sap tyndy. Eńse basatyn aýyr únsizdik ornady. It ekesh ıt te úrmedi. Samat etiginiń shoqaıy tarsyldap satymen tóbege shyǵyp, Qarasýdyń boıynan shaýyp, úıip alǵan az-muz shópti bastyryp júrgen. Shóp ústine uzynnan uzaq túsken, áli shaıyr ıisi kete qoımaǵan jas syrǵaýyldardy tabanyna alyp, ústinen nyqtap, selkildeńkirep yrǵap turǵan. Betiniń ushy jylyp bara jatty. «Bul ne?» degen oıǵa ilese betin alaqanymen sıpaı salyp edi, dymqyldanyp qalypty. Tań-tamasha kúıi tóńiregine kóz tastap edi, jer men aspan arasy qalbaqtaǵan óńkeı appaq kóbelekke tolyp ketipti. «Kóbelekter» jazdaǵydaı talasyp, japyr-jupyr áýelemeıdi de; tek jaımen ǵana qaltaqtap, elbirep qana qara jerge, shı bastaryna qonyp jatyr, qonyp jatyr. Qara balshyqpen sylanǵan Rátaı úıi, qyzyl kirpish İzet aǵa úıiniń qabyrǵalary da jańaǵy aq kóbelekke úpir-shúpir toly. Kolhoz túgil, aýyl jelkesindegi zırat ta kórinbeıdi, álem esepsiz tarylypty, jer ústinde tórt úıli Empirt qana qalyqtap, jalǵyz qalǵan sıaqty. Óristen qaıtqan bes-alty sıyrdyń tuıaqtary ádettegideı syrtyldamaıdy, ózderi qalyń shıge keýdeden batyp ketken, áp dep bir qaraǵan adamǵa sıyr emes, aq muhıtta júzip kele jatqan qara qaıyqtaı kórinedi. Aqymaq sıyr ekesh sıyr da tunyp turǵan sıqyr tynyshtyqty buzǵysy joq-aý, tym bolmasa bireýi ishin tartyp móńirep te salmaıdy.

Mıllıon kóbelek kishkene Empirtti oraı da boraı aı¬nalyp, qalyqtap ushyp júr.

— Oho-haý! Aıtqanym aıdaı keldi, aýmaı keldi!

Samat oqys daýysqa jalt qaraımyn degende, syrǵaýyldyń shapqan butaǵynan qalǵan tompaq ózek etiginiń tumsyǵynan qaǵyp qalyp, shop ústinen sypyrylyp tústi. Tómende, saty qasynda aqsıyp Rátaı tur. Syryǵan kúpáıkesi men maqta shalbaryna, ákesinen qalǵan bir qulaǵy joq jaman qulaqshynyna aq kóbelekter qaptap qonyp alypty. Ala kózin kómkergen qalyń kirpikteri appaq.

Sol zamatta Rátaı Samatqa sondaı jaqsy bolyp kórinip ketti. Alysyp-julysyp, tóbelesip, áıteýir, oınasań, qumaryńdy qandyryp, tipti toz-tozyńdy shyǵaryp beretin bala. Samat jaman balamen oınamaıdy. Keýdesin bir dúbir aldy. Nemenege jetisip turǵanyn da bilmeıdi, ol týraly oılaǵan da joq. Oılap qýana da, oılap ashýlana da, oılap jaqsy da kóre almaısyń. Samat dódege jıeginen ushy qyltıǵan satyny ustaı aldy. Rátaı aıaq jaǵyna ıe.

— Ustap tulmyn, taımaıdy, túse bel! Qal jaýdy, qys tústi. Endi etiktiń tabany tozbaıdy, bildiń be, eı! Shańǵy tebemiz. Aqqala soǵamyz. Qolyqpa, satyny selkildetedi dep. Mıl!

— Selkildetip kór, qan jalaısyń.

Jer basyp edi, Rátaı jańa ǵana qazyp alǵan kartop sekildi dombyǵyp ketken qyzyl qolyn qoınyna sýmańdatyp tyǵyp jiberip edi, Samat sekirip tústi.

— Kel, mıl! Biz endi buzaqy baldal qusap tóbelespeımiz. Tóbelessek, Kálim aǵaı aıamaıdy, taqtaǵa tulǵyzyp qoıady.

Samat jaýap bergen joq. Taqtaǵa turý máselesi birinshi klasta oqıtyn Rátaıǵa ǵana jańalyq. Sorǵalaǵan aq kóbelekterdi aýzymen aýlaǵan kúıi eki qolyn jaıyp jiberip, júgire jóneldi.

— Mır, mır! Biz endi tóbelespeımiz, tóbelespeımiz!

Eki ókpesin qolyna alyp júgirip keledi, júgirip keledi.

Betin shı bastary sıpaıdy, temperatýrasy kóterilip ketken be, on boıy qyzyp, dý-dý etedi. Ár kirpigi bir-bir aq kóbelekti túırep alypty, maqta shapanynyń óńiri appaq. Kóktemgi órtten qalǵan shı túbirine shalynyp qularmyn, oı-shuqyr bar degen qaýip basyna kirip shyqpaıdy, nysana, baǵyt qaıda, odan da habary joq. Dedek qaǵyp, ushyp keledi. Samaıy ysyǵan, al júregi ornynan jyljyp ketken be, keıde lyp etip, aýzyna tyǵylady.

— Mır! Mır!

Bul sózdi ózi aıtty ma álde sońynan salyp kele jatqan Rátaı aıqaılady ma, ol da belgisiz.

Qos qoly — qos qanat eki bala qalyqtaǵan kúıi ný qarǵa kirip, aq álemge birtindep sińip bara jatyr...

— Mıl! Mıl!

— Mır! Mır!

Úı arasy tizeden asatyn omby qar. Samat pen Rátaı tórt úıdiń arasyn qosqan jymnan bir qadam qıys bassa, kóbik qarǵa belortadan kirip ketip, ıt áýremen maltyǵyp áreń shyǵady. Maltyǵýdy bylaı qoıshy, pıma qonyshyna qar kirip ketse, bárinen de sol azap. Qonyshqa qol suqsa, ári ıterile me, ókshege túsip, sodan erip tynady. Ondaıda myna jolǵa shyǵyp, shalqalap jata qal da, qos aıaqty kókke kóterip jiberip, pımany silkileı ber.

Qaqpa aldyn timtinip, beli aspanǵa shyqqan torpaq, taıynshany esepke almasa, úı arasyndaǵy qybyr-jybyr tirlik meılinshe azaıǵan. Qańtar bastala ár úı shama-sharqynsha kúzden semirtip, saılap otyrǵan qoı, qunan ógizderin jyǵyp alyp, morjalarynan tútin men et ıisin burqyratyp, búk túsip, momaqan jatyr. Súıek-saıaq mújip, qaýjańdap qalǵan ıtter toq. Jazdaǵydaı kóp yryldasyp, talaspaıdy da. Kúıelesh morjalar bıiktep ketse, úı ataýly alasa. Tynyq kúnderi tik shanshyla kóterilgen tútin ıretile terbetilip, aspan men jer arasynda altybaqan teýip turyp alady. Dál búgin ol tútinder kózge áreń shalynady. Qar qylaýlaıdy. Aıaz sorǵan Empirt bop-boz. Álem tunyp tur... Tek Samat qolyndaǵy qaıyń taıaq qana qarǵa tıgen saıyn shyqyr-shyqyr etedi. Kún jeksenbi, úıge bergen tapsyrmany keshe túnde, syqsıǵan kóresiń shamnyń jaryǵymen shekildeýikshe shaǵyp tastaǵan. Tańerteń kózin tyrnap ashqasyn synyq múıiz qońyr sıyrǵa shóp salyp, jamaý shańǵysyn qoradan qushaqtaı muzǵa aınalǵan esik aldyna saldyr-gúldir tastaı bergen. Shoshyp ketti me, taýyq qoradaǵy qyzyl átesh shaqyryp saldy. Olarǵa da jem shashty.

Sodan, mine, aýyldyń ózen betindegi astyrtqa qaraı aǵyp keledi. Jamaý shańǵysy kóbik qarda maıǵa salǵan pyshaqtaı syp-syp etedi de, shı yǵyndaǵy jel úrip tastaǵan qasań qarǵa ilige qaıyrlap qalady. Oǵan pysqyrǵan Samat joq. Qylaý jaýǵan kúni delebesi qozyp ketetin aq saıtany bar. Kún astynda jyltyldap ushqan qalyń qylaýdyń ár túıiri bir-bir juldyz; biregeı tórt qubyla sol juldyzdardy ústine japsyryp qadap alǵan, tý syrtta tórt úı emis-emis qylań urady; tóbe toly qalyń qylaý; tipti qar salmaǵynan bastaryn áreń kóterip, jer ıiskep, ımıip turǵan shı de jazyla jatqan aq alqapqa kirigip, ushtasyp ketken; bútkil ólkede tiri jan ataýlydan qybyrlaǵan bir ózińsiń, óziń ǵanasyń. Mektepten oqýlyq pen muǵalimnen sómke-sómke aqyl arqalap úıge kelse: «Otyn buta!», «Sıyrdyń astyn shyǵar!», «Shóp sal!»-dan kóz ashpaıtyn qaýǵa bas sary balaǵa qysqy daladaı keń bostandyq qaıdan tabylsyn; keńsirik jarǵan taza aýany qansha simir, taýsylmaıdy, bitpeıdi, shańǵy qaıda salsań, sonda zyrǵyp tur, aıaz bet ushyn shymshyp alady da, «Tońyp qaldyń ba, ǵafý et» degendeı, jalańash mańdaıdan súıip-súıip tastaıdy. Bul dúnıede arıfmetıka, kórkem jazý, ana tili, qalam-dápter, sıa-qaryndash, synyq múıiz qońyr sıyr, qurqyldaǵan taýyqtar joq dep esepte de, aq aıdyn betine shańǵymen shımaıdy sala ber.

Rátaıǵa ádeıi soqpaı ketken, ol júrgen jerden pále shyqpaı qoımaıdy, keler mınýtta ne isteıdi, betine qarap bilip bolmaısyń; kúlip júrip, tóbelese salady, tóbelesip júrip, shańǵysy óz-ózinen syrǵyp, eńiske qaraı empeńdep barady; qylt-qylt etip, qar betin mórlegen taıaǵy da sumdyq serpilisti tilemeıdi; eki siltese, astyrttyń kertesh qabaǵyna da shyǵa kelmek; ary qaraı aıaqty kerek-kere tastaýdyń da, taıaq silteýdiń de qajeti joq, bireý jetekke alǵandaı shańǵynyń ózi ilgeri ese jóneldi, qulaq túbinen jel yzyńdap án salady. Empirt tóńiregindegi sýyq aýa ataýly tanaý astyna úımelep, qolqany aralap, ozbyr oınaqty salady deısiń, qysqasy, oıhoı, shirkin, bárin aıt ta, birin aıt, shańǵy tebýdiń jyryn aıt.

Onyń biri de oryndalǵan joq.

Samat qos taıaqty alǵa tastap jiberdi de, ushyn keýdesinen tirep, sál ıilgen kúıi qalt toqtady.

Astyrt qabaǵynan qulaǵan kók jalyn oıǵa qaraı aǵyzyp barady. Aıtýǵan atasy úıretken kálımeni ishinen úsh ret júrdemelete qaıtalaǵanyn ózi de sezgen joq: saıtan, saıtan, mynaý sonyń naq ózi!

Ańǵarǵa aǵyp túsken kók jalyn shabandaǵan saıyn qurtaqandaı adamǵa aınala berdi. Buǵan qolyn bulǵap edi, saıtannyń adamdy arbaıtyn sıqyry bar degen laqap ras bilem, ánsheıin qaradan qarap taıaqty shirene serpip qalyp edi, belortadan mys shegemen shegelep, basyn quıryǵyna jalǵaǵan jaman shańǵysy Samatty oıǵa qaraı alyp qashty.

Kók saıtan da beri quldyrańdap júgirgendeı tezdetip jaqyndaı berdi, qunjıǵan kishkene qyzǵa aınaldy. Beıne bir aq dápter betine tamǵan tamshy kók sıa. Aıtýǵan ata: «Saıtan shirkin qyzǵa, laqqa aınalyp kerine beredi, saq bol, balam, saq bol!» — dep talaı ret qulaq etin jegen, sol mıyna saq ete qalmasy bar ma. Qashyp ketpek oımen tizesin búgińkirep, basyn súzegen buqasha tómen salyp jiberip, taıaqpen qardy kósip-kósip qalyp edi, dóp qulaǵynyń túbinen jińishke ún sańq etti:

— Stop!

Shańǵy syryly óshti. Kók kúrteshe kıgen, aıaǵyna oımaqtaı qara pıma ilgen, ózinen eki eli ǵana bıik kishkene saıtan kúle qarap tur.

— Prıvet! — dedi qyz-saıtan kirshiksiz kishkene tisterin qulap turǵan qalyń qyraýǵa kómip jiberip. — Seniń atyń Samat pa? — Mańdaıyna shyǵyp ketken alaqandaı kózi kishkene tisterden basqa dymdy kórmeı turǵan balaǵa qarap kúlip jiberdi. — Men Gýlámyn. İzetti bilesiń be? Ol kisi — meniń atam. Qalada, aýdanda turamyz. Keshe túnde papam ertip keldi. «Qysqy kanıkýlda tar kóshege qamalmaı, keń dalada taza aýa jutyp, shańǵy tep», — dedi. Shahıǵa ájem de aıtqan: «Samat deıtin kórshi bala bar. Jýas, jaqsy oqıdy. Qoryqsań, sony ertip al. Rátaıǵa jolama. Tentek, sodyr», — degen. Meni kórgende qorqyp kettiń ǵoı. Sodan-aq jýas bala ekenińdi bile qoıdym. — Óstip biraz «lepildep», Rátaıdyń da, Samattyń da asty-ústin jezdeı qaqtap alǵan qyz, jýas bala sóıleı almaıtyn maqaý dep oılady ma, Samattyń jaýabyn da tosqan joq. Basyn shalqaıtyp jiberip, taǵy shyqylyqtaı jóneldi. — Oı, qandaı tamasha! Qar qandaı kóp! Prelest Aıttym ǵoı, men jańa qoıan kórdim. Shıdi aralap, týra qashty. Sender zárezep qyp qorqytyp tastapsyńdar. Aıttym ǵoı, káne, kettik. Joǵary shyǵaıyq! Endi qysqy kanıkýlda ylǵı Empirtke kelemin. Empirt... Onysy nesi? Nege olaı dep ataǵan, a?

Samat dymqyl tartqan tanaýynyń astyn jeńimen súrte berip, arqasyna jasyra qoıdy. Kárim aǵaı deneshynyqtyrý sabaǵynda sorasyn jeńimen súrtken bir-eki balaǵa: «Jeńderińmen súrtpeńder! Qyzdar kórip qoısa, kúledi. Qaltaǵa shyt salyp júrińder!» — dep edi. Muǵalim uldarǵa kúletin qyzdardyń ózi de uıalmaı-aq tanaýlaryn shuqıtynyn qaıdan bilsin. Tek uldardy kórgish.

Mamasyna tanaý, oramal, qyzdar jaıyn aıtyp berip edi, sandyq túbinen aqzý shyttyń kesindisin alyp shyǵyp, qaltasyna tórt búktep salyp bergen. Úziliste qyzdarǵa taman jaqyndap, tanaýynyń astyn ádemilep turyp súrtken de. Ol serilikti qyzdar eleı qoımaı, esesine Rátaı kórip qalyp: «Myna tálpishti qara! Ózi jigit-eı!» — dep, aqar-shaqar kúlgen. Onyń ústine, keıin baıqastasa, qaltasyna shyt salyp, tanaýyn súrtip júrgen qyzdar bir-ekeý ǵana. Onyń ózi úshinshi klasta oqıtyn dóı qyzdar. Biri — Kárim aǵaıdyń kil «óte jaqsyǵa» oqıtyn óz qyzy da, ekinshisi — oǵan eliktep, qasynan qalmaı júretin Bódesh. Aqyry aqzý shytty kir basty. Sosyn sheshesiniń kózin ala berip, qoranyń kóp sańylaýynyń birine tyǵa salǵan. «Oramalyń qaıda?» — dep mamasy da tyqaqtap suramady. Aıtpaqshy, myna Gýlányń qaltasynda oramal bar ma eken ózi?

— Nemenege maǵan bedireıip qaraısyń? Aıttym ǵoı, Empirt dep nege ataǵan dep?

Adamdy oı jese, soqyr bolyp qalatyn kórinedi. Shyt týraly oıǵa batyp turyp, jaýap kútip, aýzyna qarap turǵan Gýlány umyt qaldyrypty. Sasqan úırek artymen súńgıdi, jyp-jyltyr jeńimen sorasyn bir osyp jiberip:

— Empirt... Kóktemde arǵy betten kóp-kóp qoı aıdap ákeledi, — dep, taıaǵyn shekaraǵa siltep qoıdy. — Quıryqtary, mine, mynadaı tegenedeı-tegenedeı. Empirtte qoıdy egip, qulaǵyna belgi salady. Sonsyn otarǵa bólip, Semeıge aıdaıdy. Álgi qoıdy İzet aǵa «Empirt qoı» degen. Aýyldy sonsyn Empirt dep ataıdy.

Qyz kúlip jiberdi:

— E, túsinikti. Import — «Empirttiń» orysshasy. Basqa elden kelgen qoıdy ımport deıdi. Papam da qaladaǵy tamojnáda isteıdi. Men: «Emepirt degeni nesi», — dep ádeıi suradym. Týǵan jeriniń tarıhyn bile me eken dep suradym. Ár bala ósken jerin bes saýsaqtaı bilýge tıis.

Gýlá anyq ózderin oqytatyn bir aqyldy muǵalimdi qaıtalap, upaı jınap jatyr. Kenet Samattyń bas-aıaǵyn súzip ótip:

— Nesinshi klasta oqısyń? — dedi.

— Ekinshi...

— E, sol-aq pa? Ekinshi oqyp júrip, ımportty «Empirt» deısiń. Aıttym ǵoı, men úshinshi klasta oqımyn, — dep jetisip qaldy. — Jaraıdy, kettik! Sen alǵa tús. Er bala árqashan alda júrý kerek.

Samat taıaqty serpip qalǵan saıyn eki ıyǵy kezek búlkildep, shańǵysymen «elka» jasap, astyrt qabaǵyna kóterile bastady. «Pále ǵoı myna qyz, — dep ishteı kúızelip kele jatyr. — Qalada oqıtyn qyzdardyń bári osyndaı maqtanshaq bolsa...»

Qala degende, byltyr oqyp taýysqan álippe esine tústi. Shekesine taıaqtaı «Q» árpi jazylǵan betinde badanadaı eki sýret salynypty. Alǵashqysynda aspannyń toqymdaı bóligin ústine japsyryp alǵan Gýládan aýmaǵan jaıtańdaǵan qyzyl bet qyz alasuryp shańǵy teýip júr. Ar jaǵynda Rátaı quralyptas eki-úsh qurtymdaı bala aıaqtaryna shańǵy baılap alǵan. Endi bar ǵoı, sondaı ádemi qyz! Basyn álippeden kóterip, klastaǵy qyzdarǵa qarap edi, kóńili jaman qalyp qoıdy — shańǵyshy qyzǵa eshqaısysy uqsamaıdy. Tanaýlary shý-shý etip pysyldap, jazý jazyp otyr. «Ómirde ondaı qyz joq shyǵar», — dep qoıǵan.

Bul sýrettiń astyna «Qys» dep jazylypty.

Ekinshi sýrette óńkeı kóp terezeli úıler dińkıip tur.

Rátaı kúle salady, ákesiniń erkesi bolmasa da, bu dúnıeniń erkesi, sol sebepti de oǵan qarsy amal-aılany kúni buryn oılap, ádis ázirlep qoıa almaısyń. Keshe: «Qarasý áli qatpapty, jylym tolǵan byjynaǵan qarajon balyq, aý salaıyq», — dep Samatty biraz sıqyrlaǵan. «Maǵan erip júrseń, mynany tegin oqýǵa berem, Qajymuqan degen myqty týraly», — dep jumyrtqanyń sarysyndaı qatty muqabasynda eki qara dáý beldesip jatqan kitapty jylmańdatyp kórsetip qoıǵan. Aýyldan uzaǵan saıyn shı arasynyń qybyr-jybyr tirligi jandana tústi; mine, mynaý qym-qýyt usaq iz qoıan jymy, shı túbinen kekilikter dúr etip ushty da, kóp uzamaı tómendeı berip, qar ústine qondy da, domalańdap-domalańdap baryp, jym-jylas joǵaldy. Bógip jatqan kóbik qarǵa súńgip ketti. Anaý jalǵyz jortqan badanadaı iz ashtyqtan qarny arqasyna jabysyp, mal ıisi shyqqan aýyldy toryp, aýzyna túk buıyrmaı, tumsyǵyn shoshaıtyp ulyp-ulyp ketken qasqyr tańbasy. Astyrt astyndaǵy ıtmuryn qaryn qaǵyp ushqan saýysqan qylań uryp kóterildi de, aýylǵa qaraı saldy. Tas laqtyrym jerden daýsy jetilmegen kúshik sháýildedi, bul kúshik emes, qoıan qýyp, aqyry adasyp-adasyp, aıdalada qalyp, alpys aılasy taýsylǵasyn muńyn shaqqan bulań quıryq túlkiniń ashynyp úrgeni. Shı arasynan Rátaı aıta beretin saıtandar da ázirge kózge shalynbaıdy, saıtanǵa da saqyldaǵan aıaz ben qalyń qarda jan kerek, kolhozdyń ıen qoralaryna kirip ketip, sonda jan saqtap otyrsa kerek. Kúpi kıip, tymaq shoshaıtqan saıtandy kórdim degen jan Maıqapshaǵaı mańynan tabylǵan emes, endeshe, úı-úıdiń aldyndaǵy nan salatyn peshtiń ishinde tyǵylyp, kózi jyltyrap, kún shýaqty kóktemdi tosyp otyrýy da yqtımal.

Túıetaıly astyrtqa ilige bere júrisi de mandı bastady; tiń qyzyl kirpish úıiniń ústine taǵy onyń qoıyp jiberse, jańaǵy dińkıgen úı shyǵa keler edi. Aıran-asyr tań qaldy. «Neǵyp qulamaı tur? Soq ótirikti!» — dep, ótirikshi álippege renjip te qalǵan. Kórim aǵaıynan suraıyn dese, tórtinshi klasqa: «Myna dúnıe júziniń kartasyna qarap qoıyńdar!» — dep, taıaq ushymen kók, qońyrqaı boıaý aralas eki shardy dóńgelektep tur eken. Eki sharǵa ańsary aýyp, oıy bólinip ketti.

Sóıtse, álippe ras aıtypty, ras emeı, nemene, sol álippedegi sýretke qaptap qoıǵandaı qyz tý syrtynda myqshyńdap keledi. Olaı bolsa, bir-birine mińgesken úılerdiń bul dúnıede bary da ras, onyń qala dep atalatyny da, olla-bilde, yp-ras...

Qyr ústine shyǵa kelse, eki ezýi eki qulaǵyna jetip, máz-meıram Rátaı tur. Bátshaǵardyń kózi otsha jaınaıdy. Kúpáıkesiniń jaǵasy jaılaýda. Keýdesinde pesh janyp jatyr ma, qoıny-qonyshynan bý burqyraıdy. Bylǵary malaqaıynyń bir qulaǵy túsińki, ekinshisi jymqyrýly. Basy qyzyl da, aıaq jaǵy kók jamaý shańǵysyn zypyldatyp-zypyldatyp qoıady. Rátaıǵa shańǵy da shaq kelgen be, birin bir, ekisin eki syndyra bergesin, Boqaı arǵy-bergisinen túsip júrip, synǵan ekeýden bir bútin jasap bergen. Oǵan qyńatyn Rátaı joq, ekeýin qaptyń aýzyn ashyp, qurt urlap jatqan jerinen ustap alǵandaı jymyń-jymyń etedi. İrkes-tirkes kelip qalǵan bulardyń betine aýzynan býdy burqyrata úrgilep:

— Áı, sýaıt Samat! Keshe balyq aýlaımyz degenim qaıda? Nege maǵan aıtpaı, astyrtqa qashyp kettiń? Shańǵyńdy qaq bóleıin be? — dep dúrse qoıa berdi. Bir attap, oń aıaǵyndaǵy shańǵymen Samattyń «kóligin» basa qoıdy.

Samat shańǵysyn keri tartyp edi, anaý jibermedi. Sol arada artta kele jatqan Gýlá alǵa ozyp shyqty da, Rátaıdyń keýdesinen ıterip jiberdi:

— Sen bizge tıispe! Aıttym ǵoı, kórgensiz balasyń! Kim soqtyqty saǵan?

Jerden shyqqan, eki qulaǵy tik shyqqan qyzdyń batyldyǵyna Rátaı bek súısinip qaldy ma, shańǵysyn attatyp-attatyp baryp, Gýláǵa solań etkizip qolyn usyndy:

— Sen kimsiń, óı? Atyń kim? Men — Rátaımyn. Pálesin qaraı gór. Balyqqa barasyń ba óziń? Qoryqpa, men turǵanda seni qasqyr jemeıdi. Qasqyr túgil, muǵalimderińe baǵynbaımyn, — dep tastap, qolyn almaǵasyn, taıaq ushymen Gýlányń shańǵysyn túrtip qoıdy. Tanysqan túri.

Qyz ernin jymqyryp alypty. Jańa ǵana jyltyńdap ushqyn shashqan kózi kishireıe túsken. Qyraý tutqan qasy qaıshylasyp ketipti. Rátaıdyń betine bir, jerge eki jypylyqtap qarap aldy. Sosyn kók kúrtesiniń qaltasynan lyp etkizip birdeńeni sýyryp aldy da, kózdi ashyp-jumǵansha Rátaıdyń mańdaıyna perip qaldy. Rátaı:

— Úı! — dep qalyp, keıin shegine bergende shalynysyp, shańǵy ústine shońqaıyp otyra ketti. Mańdaıyn sıpap qoıady. Mańdaıdan qar ústine shorshyp túsken álgi birdeńe kádimgi domalaq dop eken.

Gýlányń óńi buzylyp turdy-turdy da, betin túbit bıalaımen basyp, eńirep sala berdi:

— Tártipsiz, tártipsiz! — Bıalaı astynan Rátaıǵa jekkórinishpen qarap qoıady. — Balyǵyńa barmaımyn. İzet atama aıtsam, qulaǵyńdy julady. Aıtamyn!

Rátaı shylp etken joq. Qolymen jer tirep ornynan turǵasyn, bet-aýzyn tyrjıtyp, aýzyn búristirip:

— O-oýý! — dep, qyzdyń daýsyna salyp, suńqylǵa basty. — Áýkim, áýkim, áýkeshim, qasıynshy áýkesin! Bar, aıt! Tıtteı bolyp, ósekshilin! Seniń atań bar bolsa, meniń ákem bar. Atańdy alyp ursyn, bálem! — Áıtse de, seskenip qalǵan ba, dopty qar ústinen ilip alyp, Gýlányń qaltasyna tyqqyshtap jatyr,— Móńireı bermeı, al myna dobyńdy.

Áıtpese, úsip qalar.

— Ary ket! — Qyz qolyn qaǵyp jiberdi.

Samat ekeýiniń arasyna tura qaldy.

— Qoıasyń ba endi?

Qahary qatty túsip tursa da, Rátaımen tájikelesip abyroı tappaıtynyn ishi sezip tur. Ol sondaı bala — saqyldap kúlip turyp, tóbelese salady, tóbelesip júrip, dostasýy da op-ońaı. Bir kúnde dápterine ekini de, besti de qondyryp alyp, murtynan kúlip júre beredi. Bárin oıyn úshin isteıdi. Ne kesepatty shybyn shaqqan qurly kórmeıtin áýlekiniń naq ózi.

Rátaı osqyrynyp kúle saldy.

— Qoıshy-eı, óziń de. Shynashaqtaı qyzǵa bola tóbelesemiz be? Tóbelessek, balyqqa qalaı baramyz? Áı, qyz, atyń kim edi? Gýlá ma? Onda beri qara! — Kúpáıkesiniń qaltasynan qobyraǵan áldeneni alyp shyqty. — Aýzyn túnde Shókeıge (kózinshe bolmasa, syrtynan sheshesin atymen ataıtyn. Buryn ájesiniń qolynda ósipti de, ol kisi qaıtys bolǵasyn, eriksiz Boqaı, Shókeıdiń qolyna kelgen) búrgizip, tiktirip aldym. Tal kesip, myna tesikke ótkizemiz. Aý degen sol. Qarasýdyń kóp balyǵy bizden qutylyp kórsin, bálem. Kınodaǵy frısteı topyrlatyp qyramyz. Áıda, kettik!

Gýlá da salǵylasýdan jalyqsa kerek. Rátaıdyń qolyndaǵy dáke aýǵa syqsıyp qarap qalypty.

Daý-damaı umytylady. Úsheýi kóz ushynda qalyń taly doda-doda boı kórsetip turǵan Qarasýǵa tartty. Gýlá túk bolmaǵandaı jymyń-jymyń etedi. «Qalanyń qyzy osylaı eken ǵoı» dep oılap bara jatty Samat.

Úsip qalǵan qara jylan aqshańqan qar ústinde qatyp jatyr.

Bir sózben aıtsa, Qarasý osy.

Al júz sózben beınelese she?

Qarasýdyń ózegi jińishkerip, eki jaǵasy jaqyndaı túsipti. Keıbir tustary tıip-tıip ketip, zer salyp qarasa, álgi ıreńdegen uzyn qara jylan kemi jeti jerden kesilip, bólek jatyr. Jalpaqtaý ıirim betterinde kózge áreń shalynyp, shıratyla ıretilip buǵyp jatqan seldir bý bar. Jaz aılarynda býra shýdasyndaı buıralanyp turatyn ıtmuryn, dolana búgin aq kóbik qardan kózin basa-basa aýyr qalpaq kıip, jaýyryndary aspanǵa shyǵa kúdireıip tur. Ushqalaq sýyq torǵaı sypsyńdap ushyp qonsa, appaq bórikter burq-burq etedi.

Úsh bala bý keshken ıirim jaǵasyn mana taptap tastaǵan. Kózderin qap-qara jylymnan aıyrmaıdy. Jazda qaıyr qumyna deıin sýsyp kórinip jatatyn Qarasý qysta tereńdep ketedi eken. Sol tuńǵıyqta alabuǵanyń shubar jony jylystap syryp ótse: «Áne, áne, bylaı tart!», «Oı, úlkenin-aı!», «Ketti, ketti!» — dep suq saýsaqtarymen aıdyn betin shuqylap, ulardaı shýlasady. Sý tıip, siresip qalǵan qolǵaptaryn jaǵaǵa atyp urǵan. Dombyǵyp isingen qoldaryn qoıyn qoltyqqa tyǵyp jiberip, áıtpese, úrgilep áýre-sarsań. Ásirese Gýlá shat. Qalada turamyn, qalada oqımyn dep tanaý kóterip júrip, balyq aýlaý sıaqty dúnıeniń eki qyzyǵynyń birinen qur qalǵan ba:

— Qashty, qashty! Usta, Samat! — dep, aıdyn túbinde kileń bestik baǵalar buǵyp jatqandaı úńile túsip, alaı da bylaı júgirip máre-sáre.

Aıqaı-shý kóp te, mandyp jatqan is shamaly. Ázirge qar ústinde jalǵyz alabuǵa qystygúni qatalap aýzyn bir ashyp, bir jaýyp jatyr.

Kún kókjıekke taqaý. Quldyraǵan alty sharǵa Saıqannyń konýs shoqylary ara tisterin aqsıta túsip, shalqalap-shalqalap jatyr. Kún jazda óz ystyǵyna ózi shydaı almaı dir-dir etip, jaılap aınalýshy edi. Qazir diril de, aınalý da joq, narttaı qyzaryp, betpaqtana talaýrap alǵan. Dala qyzyl shań. Dolana, ıtmurynyń baýyrynan bas qyltıtqan qarabas kóleńkeler shyǵystan eles bergen túnge qaraı qar betimen jer baýyrlaı jyljyp barady.

Bir alabuǵa ekige kóbeıdi. Samattyń qoly aǵash bolyp qatyp qaldy. Kelgen bette Gýlányń bet ushy ǵana alaý edi, endi búkil júzi jalyn. Támpish murny kógergen. Rátaı ala kózin tóńkerip tastaǵan saıyn qarashyǵyn qyzyl ushqyn syzady.

Gýlá qolyn úrip-úrip jiberdi de, Samattyń jeńinen tartty:

— Samat, Samat deımin, qozǵalmaı turshy! Bylaı... yq jaqqa qara. Tońasyń. — Iyǵyna qolyn salyp, betin qara kók tartqan shyǵysqa burdy.

— Nege... nege qozǵalmaı turamyn?

— Jylynyp alaıyn.

Gýlá qaltasynan dopty aldy da, Samattyń mańdaıyna perip qaldy. Balanyń kózi baǵjań etti. Keıin yrshyǵan dopty qyz alaqanymen qaǵyp, mańdaıyna qaıta týralaı bergende jalt berdi.

— Ne istep tursyń?

— Qorqaq! Qaqpaqyl oınap, jylynyp alaıyn desem... Sýyq-q...

Qyzdyń kógis tartqan erni áreń qozǵalady. Samat aıap ketti. Eńkeıip, jerden dopty aldy, Gýlányń qolyna ustatty.

— Oınasań, oına! Tek tezirek!

Mańdaıyna dop topyldap jaýyp ketti. Rátaı kúlip tur:

— Qorqaq! Qarshadaı qyzdy basyndyryp...

Eki-úsh mınýttan keıin qyz dopty qaltasyna saldy. Kemseńdep:

— Qaıtamyn... Sýyq!.. — dedi.

Rátaı da sony oılap tursa kerek, tordy jaǵaǵa tastaı saldy:

— Qaıtaıyq. Áı, qyz, sen jylyndyń. Biz qatyp qaldyq. Ári qarap tur!

— Nege?

— Ári qara degen soń, ári qara! Samat ta saǵan mańdaıyn tosty, aıtqanyńdy oryndady. Ókirekteı bermeı, bizge de bir qulaq tossaıshy. Áne, ana kún bata shý qara quıryq shapqylap ketemiz..

Gýlányń óńi qubylyp turdy da, qasat qardy qyrt-qyrt basyp, jaǵadan uzaı berdi.

— Qaıda barasyń qańǵyp? Qaladan kelgen qyzǵa qyzyǵyp, qasqyr jep keter. Sol ornyńda teris aınalyp tur, boldy.

Qyz búkshıip, teris aınaldy. Eki ıyǵy qunysyp ketipti. Tanaýyn pyrs-pyrs tartady. Úndemeıdi. «Qaıdan kelip edim Qarasýǵa? Badyraq kóz, qara bala aýyz jappaıdy... Úrpek sary tapaly aýzyna sý toltyryp alǵan ba, úndemeıdi. Jyly úı qaıda, İzet ata, Shahıǵa apa, qaıdasyńdar-ar? Qyzdaryń aıdalada tońdy ǵoı», — dep oılap turǵandaı kórindi Samatqa Gýlá. Rátaıǵa jekip: «Qoı!» deıin dese, ernin qybyrlatýǵa erinedi. Bet terisi kerip qoıǵandaı tyrsyldap tur. «Qyzdy qasynan qýyp jibergen Rátaı qalaı jylynbaqshy?» degen oıy ǵana tiri.

Rátaı kúpáıkesiniń etegin qaıyryp jiberip, syryǵan maqta shalbarynyń qaıys belbeýin tuǵjyńdap aǵytyp jatyr.

«Áı, mynaý qaıtedi, eı! — Samattyń eki kózi tas tóbesine shyqty. — Shalbaryn sheship tastap júrmesin».

Rátaı qolǵabyn tisimen tartyp sheshti de, oń qolyn aýyna boılatyp jiberdi. Alǵa qaraı sál eńkeıe túsip, myqshıǵan kúıi: — Ýh, ýh, raqatyn-aı! Qyz-qyz qaınap tur. Baǵanadan sóıtsekshi. Myna Gýlá da tyqyldap qastan ketpeı... — Renishti ózi. — Aı, Samat, bozaryp ketipsiń. Sen de sóıt. Gýláǵa da aıtaıyq, jylynyp alsyn.

Samat ókshesine muz qatqan pımasyn súıretip, Rátaıǵa bettedi. Bir-birin aıtqyzbaı túsinetin balalar ǵoı, Rátaı so l qolymen beldigin qymqyra ustap, oń qolyn aýyna tyqqan kúıi shoqyraqtap qashyp barady.

— Ana qyzǵa da aıt. But týra pesh. Bárimiz óstip-óstip jylynyp alaıyq. Oho-oho, qyzyq-aı, bir tabaq shyjyq-aı!

Samat ne kúlerin, ne jylaryn bilmedi. Gýlá bolmasa, kúle salar edi. Mundaı uıat qylyqty Rátaı jyldyń qaı mezgilinde bolsyn isteı beredi. Oǵan Samat túgil, aýyldyń eti úırenip ketken. «Búıtpese, Rátaı bola ma. Úı arasyn bir Tekebaı tentek shýlatyp júrmese, aýyldyń sáni keler me», — dep, qaıta, kúlip, dán rıza bolyp qalady. Onyń bári abyroı ápermeıtin oǵash, uıat is eken. Ony Samat Gýlány kórgende baryp bildi. Aspannyń bir qıyǵyn ústine japsyryp alǵan osy qyz ergeli kop isteriniń oǵash ekenin uǵa bastady. Ári: «Qaıdan sap ete qaldy ózi? Kelip edi, buǵan deıingi durys isteri burys boldy da ketti», — degen qyjyl da bar. Máselen, buryn ózi de oınap júrip tońǵan kezde Rátaı sekildi jylynyp alatyn. Bunymyz uıat degen oı úsh uıyqtasa túsine kirmeıtin.

Ókingenmen ne paıda? Bolar is boldy, boıaýy sińdi. Rátaı bir qozǵalsa, kemi eki-úsh is istemeı toqtamaıdy. Taǵy birdeńeni búldirmeı turǵanda, tezirek aýylǵa taıǵan jón.

Búrisip, bir ýys bolyp turǵan qyzdyń ıyǵynan jaılap tartty:

— Júr, kettik! Sen Rátaıǵa qarama! Ol ózi solaı... áýmeser.

Qyz jalt qarap edi, betine tarydaı eki-úsh tamshy qatypty. Yza ma, aıazdan ba, júzi bop-boz:

— Ketińdershi ózderiń! Ekeýiń de. Shańǵysyn qoltyǵyna qysty. Sereıip qatyp qalǵan eki alabuǵany eki qaltasyna salyp aldy. Qyrt-qyrt ba¬syp, aýylǵa aparatyn shana jolǵa tústi.

Rátaı:

— E, júre bersin. Erteń oınaıyq dep ózi-aq jetip keledi, — dep sáýegeısip jatyr.

Samat ólerdeı yzaly. «Janym ashysa qaıtedi, eı!» «Ketińdershi ózderiń». «Ketseń, kete ber. Maǵan deseń, Balqan taý asyp ket». Bul sózderdi kúbirlep aıtty ma álde oıy ma, aq-qarasyn aıyryp áýre bolǵan joq. Qýyrdaqtaı qýyrǵan sary aıazda adam qaıdan jóndem oı oılaı alsyn. Óz-ózin jubatyp, ishteı qaırap aldy da, pımalaryn bir-birine sart ta surt soǵyp edi, bashpaılary qybyrlap, jan kirdi. Shaqyr-shuqyr basyp, jaǵada jatqan torǵa bettedi. Boıy bıiktep ketken be, qalaı? Eki alabuǵanyń qyzyq-shyjyǵymen baıqamapty, jamaý pımanyń tabanyna eki eli sireý muz qatypty. Júrisi jaman atqa mingendeı zirk-zirk etip, qolqasy túsedi. Qatyp qalǵan býyndary syqyrlap, torǵa eńkeıe bergende jylym jaqtaǵy oń aıaǵy jyljı berdi...

Zaman-aı deseńshi! Tap ázirde burqyldap júrgen Samat: «Oı, sýyǵyn-aı! Sýyq!» degen baldyr-batpaq birdeńelerdi oılap qoıyp, Qarasýdyń qaq ortasynda tyrbańdap, arǵy jaǵaǵa qulash uryp bara jatyr. Shól qysyp qatalamasa da, ara-tura sý jutyp qoıady. Qulaǵynda Gýlányń shyńǵyrǵan úniniń bir úzigi qalypty. Jáne Rátaıdyń kúlki aralas kelemeji qosa júr.

— Oıbaı, áne, tasbaqa júzip barady! Tasbaqa!

Qabaqta ósip turǵan qalyń tal butaǵyn usyna berdi.

Sýdan súıretilip shyqqasyn keri qaıyrylyp qarap edi, bir qolymen aýyn ustaǵan Rátaı ekinshi qolymen Samatty kórsetip, bek jetisip tur. Gýlányń qolynda shańǵynyń bir syńary, Samatqa bir ushyn berýdi oılaǵan-aý, erbeń-erbeń etip, jaǵada shyryldap júgirip júr.

...Rátaı men Gýlá qoltyqtaǵan Samat qarly alqapty syzyp barady. Alyp júre almaǵan shańǵyny shı túbindegi úrindi qarǵa kómip ketken. Saqyldaǵan sary aıazda sýǵa túsip shyǵý o basta ári erlik, ári qyzyq kóringen. Óz-ózin qaırap, dátke qýat jasamasa, taǵy bolmaıdy. Qoıyny-qonyshynan sý sorǵalap turyp:

— Júzip shyqtym, á? Batyp ketpedim, a? — dep yrjıyp kúle bergen.

Pımany tóńkerip, sýyn tókti, býy burqyraǵan shulǵaýyn syǵyp, qaıta orap kıip aldy. Álgindegi kelmeji úshin taıaq jep qalam ba dep biraz qorqyp qalǵan Rátaı ári-beriden keıin shapanyn laqtyryp tastap:

— Áı, men de bir súńgip shyǵaıynshy. Úıge ústi-basyma muz qatyp, saqyrlap barsam, papam soqpas, — dep qulshynyp edi, Gýláǵa qaıdan ólermen ójettik bitkenin kim bilsin, Rátaıdy jaǵadan julqyp, ózine qaratyp aldy, kishkene alaqanyn maıystyryp, betinen tartyp jiberdi:

— Áı, naqurys! Óle almaı júrsiń be? — Týra Shókeı apaı sıaqty zekidi.

Kózi atyzdaı bolǵan Rátaı qyzǵa baqyraıyp qarap turdy da... kúle saldy.

— Ot jyndy! Qyra ma?! — dep, shapanyn qaǵyp-soǵyp kıip aldy.

Shynymen Gýlá eki-úsh jasqa birden eseıdi. Qabaǵy qatyńqy. Tanaýy qýsyrylyp ketken. Qastarynyń ara-arasyna kishkene syzyq túsipti. Erni jymqyrýly. Qulaqshyn baýyn Samattyń tamaǵynyń astynan shıelep turyp baılady da:

— Malaqaıyńa sý tımegeni qandaı jaqsy. Bastan tıgen sýyq etten ótip, súıekke jetedi. Al júgirdik! Aıaz qataımaı aýylǵa jetip alaıyq. Bir, eki, úsh, jastar, alǵa tús! — dep, Samatty jetektep, qustaı usha jóneldi.

Taq-taq shana joldyń tóbesin tors-tors oıǵan úsheýi dedektep keledi. Qyzyl kúndi Saıqannyń eń bıik istik shoqysy ushyna qadap alyp, ary-beri terbep tur. Shı-shıdiń arasy sanyn sabalap yzǵytqan qyzyl shunaq aıaz. Órtteı janǵan úsh balaǵa qyzyǵyp kete me, betterinen súıip-súıip alady. Qatty júgiristen Samattyń qulaǵynyń ishinde bir salmaqty zat zyrq-zyrq etedi. Beıne bir aıaqpen emes, qulaǵymen júgirip kele jatqandaı. Buryn qystygúni kıshdi sýǵa malyp alyp, ókpesi óship júgirip kórmegesin, osynyń bári

Samatqa qyzyq ta.

Kóp uzamaı qyzyq shyjyqqa aınaldy. Shalbary maqta men mata emes, muzdan pishilip tigilgendeı qaýdyrlap, qylta, sanyn soǵyp keledi. Kúpáıkesiniń qaqıyp qatyp qalǵan etegi tizesin qaǵady. Pıma Boqaıdyń protezi sekildi aǵash birdeńege aınalǵan. Zildeı aýyr, attaǵan saıyn toq-toq etedi. Jáne barǵan saıyn basy shańǵy sekildi qaqıyp bara jatyr. Qurtaqandaı tyshqan kirip ketken be, bashpaılaryn damylsyz tisteıdi, tisteıdi kelip. Qolǵap ishinde de sondaı tyshqandar josyp júr. Mamasy bıyldan góri aldaǵy jyldardy josparlap satyp ápergen keń qulaqshyny jaıshylyqta kózine túsip turýshy edi. Qazir barǵan saıyn tarylyp, janyn kózine kórsetip, qysyp barady. Aýylǵa qaraı bar pármenimen shapqylap-aq kele jatyr. Endeshe, Gýlá men Rátaı qoldan tartyp, qoltyqtan súıemeldep:

— Júgir, júgir, Samat! Az qaldy, az qaldy, — dep aýyzdarynan shyqqan býdy nege munyń betine úrgileıdi? Al Gýlányń kózi Qarasýdan shyqqaly qurǵamaı-aq qoıdy.

Sút pisirimnen keıin qar qursaǵan joldyń qos jıegi appaq uzyn rezeńkege aınaldy. Sebebi, Samat jıi-jıi taıyp, tizesimen qar súre bastady. Jol sheti birese jıyrylyp, jaqyndaı túsedi, birese sozylyp, alystaıdy. Kóılek kók, tamaq toq basqa kezde bul ózgeriske Samat tań qalar edi, qazir óıtip tań qalý túgil, sińbirýge mursha joq: «Aýyl qaıda? Qashan jetemiz? Maǵan ne boldy?» — degen kelte tujyrymdar ana basynda kezip júr.

— Teńselmeı, túzý júr! Jybyrlamaı, bas aıaǵyńdy, tasbaqa! — Mazaqtap kele me dep Rátaıǵa qarap edi, o, toba, alaqandaı kózine qorqynysh uıa salypty.

Qyzyl-jasyl sheńberler sekekteı bastady. Batyp ketken kún kóz aldynda jaılap dóńgeleıdi. Kún qyzýynan qardyń qalaı erip ketpegenin qudaı bilsin. Qara turpatty bireýler qatarǵa túsip, eki qanatty ala jarysyp keledi. «Saıtandar ma? Kóktem, jaz bolmasa, bul anturǵandar kózge túspeýshi edi. Álde olar da Qarasýdyń aıaq jaǵyna tor salyp, balyq aýlady ma? Meni sýǵa ıterip jibergen solar emes pe?!» — Oı úzik-úzik. Bir ýaqytta temir qursaýdaı qysyp bara jatqasyn, baýyn bytyrlatyp úzip, qulaqshynyn laqtyryp jibergeni esinde.

— Basym, basym!

Taǵy birde Rátaı ústine minip alypty. Bulqynyp jatqan Samattyń eki qolyn artyna qaıyryp, erkine jiberer emes. Gýlá qulaqshyndy basyna keptep jatyr. Qulaqshyn emes, shoıyn shóńke kıgizip jatqandaı, quıqasyn tyrystyryp jyryp barady.

— Aýlaq. Aýlaq ketińder!

...Bir zamanda shana tabany syqyrlady.

— Alla, alla, ne bolǵan búl balaǵa?! Shanaǵa salyńdar, káni!

Shoshynǵan daýysqa ilese saqal-murtyna muz qatqan albasty betine úńildi.

— Ket, ket!

— Má, kúpi! Sýyq kirmesteı qymtap tastańdar!

Aıtýǵan atanyń qarlyǵyńqy daýsy.

Aýada terbelip bara jatqanyn biledi. Áýede byqyǵan kóp juldyz jypyrlap jaıylyp júr. Súńgideıin salbyrap turǵandary bar. «Netken kóp! Jartysy meniki, jartysyn Rátaıǵa beremin. Gýlá she? Onyń qalada óz juldyzdary bar. Álde jartysyn bere salsam ba eken? Rátaı berse, beremin». Tańdaıy keýip barady. Basyn sál kóterip, bir-eki juldyzdy asap salyp, qashyr-qushyr shaınady.

— Tisin qaırap jatyr!

— Tynysh! Qazir jetemiz!

Bıshik shartyly qulaǵyn kesti.

— Aıt, shý! Qan túsken be aıaǵyńa, eı, qyzyl ıt! Aıt, shý!

Arǵy jaǵy aqy berse de esinde joq.

...Kózin ashsa, alakóleńke. Tóbedegi ák tımegen, ústiriktelgen aǵash betine bákimen áripter oıylyp jazylypty. Ernin qybyrlatyp: «Samat Jylqaıdarov. 57 jyl 1 sentabr», — dep oqydy. Ekinshi klasqa bararda óstip shalqalap jatyp ózi oıyp jazǵan jazýlary. Qatelerin jańa taýyp jatyr. Jylqaıdarov — «Jylqaıdarov», «57 jyldan» keıin útir qoıylady, «sentabrdiń» ornyna «sentábr» dep jazý kerek. Ol kezde ekinshini bastasa, qazir Samat eki jarym klasty bitirdi. Ózi de, bilimi de esken bala. Áripterdi sıpaǵysy kelip edi, qolyn qozǵalta almady. Taspen bastyryp ketkendeı ap-aýyr. Orys peshiniń ústinde jatyr eken. Basy lyq-lyq etedi. Kótermek bolyp edi, shekesi shaqty. Yńyrsydy. Aıaq jaqtan sheshesi bas qyltıtty. Ruqsatsyz Qarasýǵa tartyp qoıany, onymen qoımaı, kúmp berip sýǵa túsip ketkeni úshin ursa ma dep kózin juma qoıdy. Sol keshte synyq múıiz qońyr sıyrǵa shóp shashpaǵany esine túskende: «Osy kóz jumǵannan uıyqtap ketsem jarar edi», — dep oılady.

— Samataı, oıaýmysyń? Kózińdi ashshy!

Uıyqtap ketýdiń reti kelmedi. Amalsyz kózin ashty.

Joq, sheshe júzi meıirimdi.

— Neni suradyń, Samataı?

— Sý-ý...

Bul sózdi qasynda qatar jatqan bireý aıtqandaı ózi áreń estidi.

— Qazir, qazir...

Sý ornyna kese toly sút aýzyna móldirep kele qaldy. Bir-eki jutqannan asa almady.

Tábeti tartpady. Jaýyrynyn jalyn jalap jatyr... Pesh ústine shyǵyp ketken sheshesi:

— Terle, terle! Qoı maıymen sylap tastaǵamyz. Qudaı qoldasa, erteń-aq jazylyp ketesiń, — dep kúbirleıdi. — Qyrdan qaıtyp kele jatqan Aıtýǵan atań jolyqpaǵanda... kúniń ne bolatyn edi, jaryǵym. Sý ishkiligiń bar eken. Rátaı men Kúlánda shama kelgenshe súırep baǵypty. Qońyr sıyr týǵan. Ystyq sútten almaımysyń?

«Kúlándasy kim? Gýlá emes pe edi? Qarasýdan balyq aýlaǵan qyz ba?» — Osyny oılap jatyp basyn shaıqap edi, lyq-lyq etip mıy aýzyna túse jazdady.

— Búgin terige salamyz. Sýyqty sylyp alady desedi. Aıtýǵan atań jemdep otyrǵan semiz saýlyǵyn soıyp tastady. Raqat jaýǵyr jan eken. Jaman da bolsa, ákeń jarbıyp otyrsa ǵoı...

Sheshesi samaı shashyn sıpaǵan bolyp, kóz jasyn alaqanymen sypyra ketti.

— Qoıshy, mama!

Kirpikterine túıir-túıir qorǵasyn ilinip, aýyr tartty. Kózin jumyp edi, Qarasýdan da tereń jylym túbine tarta jóneldi...

...Janaryn ashyp edi, bylaıǵy kúnde kózin syǵyraıtyp ústelden túspeıtin jetilik sham bas jaǵyna shyǵyp ketipti. Jalyny maıyspaı da, qaıyspaı da mazdap túr. Jap-jaryq. Tóbesine uzyn moıyn pıala qonjıǵan. Pıalany buryn İzettiń úıininen kórgen. Semeıden sary maıdaı saqtap, on qabat shúberekke orap ákelgen pıalany Shahıǵa apaı óldim dese de eshkimge bergen emes. Tili aýzyna syımaıdy. Arqasy shylqyldaǵan sý.

— Sý-ý! — dedi. Sol muń eken, alaqan kóz bajyraıyp qaraı qaldy. Rátaı! Kúlkisi men kúńgir-kúńgir sóıleýi aralas. Qolynda dirildegen kese.

— Tynysh! İsh te, tynysh jat! Seni terige salǵamyz. Áı, óziń Aıtýǵannyń keshe soıyp tastaǵan saýlyǵynan aýmaı qalypsyń. Júnin qarashy, buıra-buıra, — dep, munyń keýdesin maıpazdap sıpap qoıdy. — Káne, má-má-á dep mańyrap kórshi! Bálem, Aıtýǵany, İzeti, Boqaı, Shókeıi bar, záre-quty qalmaı, kolhoz aýyp ketsin. Mańyramaısyń ba? Men buldanbaı-aq mańyraı salar edim... Mamań kolhozdaǵy feldsherge ketken. Men seni kúzetip otyrmyn. Aýrýyńa qaramaımyn. Osydan tyrp etip ker, perip jiberemin. Má, sút ish! Mamań tyrp etkizbe degen.

Kese toly sútti bul joly sarqyp ishti.

Rátaı kese túbine úńilip otyr.

— Túý, sarymas, tamshy qaldyrmapsyń. Dámetip otyr em, taǵy dospyn deıdi. Men qaldyrar edim. Qońyr sıyrdyń ýyzy... — Kese túbine qarap qoıdy. Qoltyǵyndaǵy kitapty tanaýynyń astyna tyqpalady. — Má, surap júrgen «Qajymuqanyń!» Basymen al! Biraz jalyndyraıyn dep em. Óziń emes pe, aıaq astynan ah-ah dep, aýyra qalǵanyń. İshetiniń ýyz, qar kúremeısiń, sıyrdyń astyn shyǵarmaısyń. Bárimiz kezekpen seni kúzetemiz. Raqat-aı, tegi! Men de erteń jeıdemdi sheship tastap, jata qalyp qar ústine aýnap, tas-talqan aýyrsam ba eken?

Bul ezý tartyp edi, dóbireıgen erni jýyq arada jýysa qoımady. «Qoıshy, Rátaı, kúldire bermeı!» demek edi, kók jelkeden basqan bir jalqaýlyq boı bermedi.

Rátaı qoınynan tildeı kitapty shyǵardy.

— Má, álgi jyndy qyzdyń berip jibergeni. Kınýlı degen jolbarystyń kúshigi týraly. Bárin saǵan alyp júgire beremiz be, eń aldymen ózim oqyp aldym. Búgin tańerteń seni ol kúzetti. Áı, seniń «Gýlá! Gýlá!» dep sarnaǵanyń ne sonda? Sandyraqty bilmeı me, ana qyz: «Samat, Samat, o ne?» — dep ústińe túse qaldy. Óı, uıat-aı! Búgin túste qaladan ákesi kelip, alyp ketti. «Hat jazyńdar», — dedi. Rátaı sol tushtaqaı qyzǵa hat jaza qoıatyndaı...

Samat kúlip jatyr. Rátaıdyń aýzynan aqyry «óı, uıat-aı!» degen sóz shyqty. Qudaı birdeńe beretin shyǵar. Durysynda, oısha kúlip jatyr edi. Shyndyǵynda Samat kózin keń ashyp, qabaǵy anda-sanda kirjiń etip, kezergen ernin jalap qoıyp jatqan. Ózi bolsa, tas tóbedegi «Samat Jylqaıdaryv. 57 jyl 1 sentabrdy» ishteı qaıtalap oqyp qoıady.

...Samat sol aýyrǵannan onynshy kúni baryp, oranyp-shymqanyp, tańerteń syrtqa shyqty. Mektepke barmaq.

«Balanyń basy shytadaı juqa o bastan. Qudaı saqtanǵandy ǵana saqtaıdy. Mine, túshkirip jatyr. Járekim alla qýat bersin! Aýrýdyń sońy ǵoı ketpeı jatqan. Má, eski túlki tymaǵymdy kıe tursyn. Tóbesinde turǵan myna taqıasy jylý ustaı ma. Bastan tıgen sýyq jyqpaı qoımaıdy, ómirbaqıǵa ketedi». — Buny Aıtýǵan atasy eski túlki tymaqty qabyrǵadaǵy shegeden alyp berip jatyp aıtqan.

«Jazyldyń ba, eı, sary bala? Vot tı! E, solaı, jazyl. Áı, Álıma, saq bol endi. Jarbıǵan jaman shalǵa tıseń de, osy balaǵa áke taýyp ber desem, til almaısyń. Kóziń bolsa, shyradaı janyp tur. Bylq-sylq etip, jaıqańdap aldymnan ótkeninde sholaq aıaǵymdy saý eken dep shapqylap kete jazdaımyn. Já, qoıdym, qoıdym, qaljyń ǵoı. Vot tı! Mynaý sharqatty moınyna orasyn. Túıe jún sharqat. Basymen berdim. E, bizdiń moıyn ógizge berispeıdi. Qudaı almaıdy. E, sen qatyn ba! Kóziń, kóziń... Vot tı! — Muny eptep qyzyp alǵan Boqaı temir men jalyn ıisi sińgen sharqatty moınynan sýyryp berip jatyp aıtty.

— Bizdiń qatynǵa eshteńe deme, deseń, eki aıaǵymdy bir etikke tyǵady».

«İzet abzıyńyz myna ishikti berip jiberdi. Ózi kelgenge uıalady. İzet abzıyńyz solaı ǵoı. Tegi, tákappar. İzet abzıyńyz soǵyp alǵan qasqyrdyń terisinen Gýláǵa dep ton tigip em... Osy qys kısin. Samat, beri kelshi!» — İzet abzıdyń Semeıden ákelgen túbit shálisin túzep qoıǵan Shahıǵa apaı qoltyǵyna qystyrǵan tondy Samattyń ıyǵyna japty.

Túlki tymaq, túıe jún sharqat, qasqyr ishiktiń arqasynda qyz-qyz qaınap tur. Appaq qar kózine qıqym bolyp tústi. Tósek ústinde uıqysyn asha almaı otyrǵan baladaı janaryn judyryǵynyń syrtymen ýqalady. Shytqyl aıaz bar. Kólbegen kún tústik jaqqa shalqaıyńqyrap ketken. Aıaǵynyń býyndary, tirsegi dir-dir etedi. Bireý qyltadan qaǵyp qalsa, tyrapaı asatyndaı álsiz-aq. Denesi jel soqsa, qańbaqtaı domalap kete baratyn sıaqty jep-jeńil.

Áne, sómkesi salaqtaǵan Rátaı júgirip keledi.

— Jazyldyń ba, tasbaqa?

Kúlim qaǵyp, qasyna jetip keldi de, Samattyń qolyn kóterip, eńkeıe qalyp, baltyryn mytyp, bazarǵa aparatyndaı áne jer, mine jerin teksere bastady. Buryn mundaıda: «Tóbelesip alsam ba? Basynýyn qarashy óziniń!» — degen quıturqy oılar basyna lekildep kele qalatyn. Qazir: «Ne isteseń, ony iste, óz erkiń», — degendeı jylymshy kúlimsirep tur.

— Oho-haı, myna qara! Aýmaǵan qasqyrdyń bóltirigisiń! Baıqa, shı aralap, oqýdan qaıtyp kele jatqanda, İzet bóltirik dep, qosaýyzymen basyp salyp júrmesin. Aǵaryp ketipsiń. Aıttym ǵoı, aýyryp alǵan jaman emes dep. — Samat myrs etti. Gýlá — Kúlándanyń «aıttym ǵoıy» Rótaıǵa da juǵypty. — On kún boıy kútip baqtyq. Seniń kesirińnen synyq múıiz qońyr sıyrdyń ýyzy da aýyzǵa buıyrmady. Aýyrǵanyń jaqsy boldy. Mektepke at shanamen baramyz. İzet qoıdan kelgen Qanapıaǵa: «Aýrýdan turǵan bala halsiz bolady. Býynyn bekitkenshe eki-úsh kún mektepke aparyp sal», — dep jatqanyn óz qulaǵymmen estidim. Álgi Gýlá qalasyna qaıtyp ketti. Keler qysta kelem deıdi. Kelmeı-aq qoısa eken sol jyndy qyz. «Qarasý, balyq dep qaqyldamasań, Samat aýyrmaıtyn edi, shańǵy teýip júre berer edik», — dep mıymdy shoqyp jep qoıdy.

Samat Gýláǵa arasha túspek oımen áldene demek edi, tý syrtynan shana tabanynyń syryly, ábzel syldyry, «dr-rrlaǵan» ún estildi. Áltek-táltek basyp, aınalyp qarasa, Qanapıa shanada shalqalap turyp, delbeni qos qoldap tartyp, jıren atty toqtatqan eken. Maımuryn, dembelshe, Shahıǵa apaıǵa tartqan qyzyl bozbala. Aıazdy kúnderi kózine deıin qyzaryp ketedi. Osy mınýtta da jıren buıra shashy qulaqshyn astynan býdaqtaı shyǵyp, ottaı janyp tur.

— Kel, otyryńdar, Qarasýdyń baqa, balyqtary!

...At-shana kolhozǵa qaraı saldyrtyp keledi. Túgi syrtyna shyǵyp ábden semirgen jıren attyń jyltyraǵan júni ushqyn shashady. Tuıaǵynan ushqan qar kesekteri mezgil-mezgil úsheýiniń qulaq, muryn tustarynan zý ete qalady.

Shana tabanynyń qulaq kesetin shyqyry aıazdy alqapty basyna kóteredi. Sút pisirimnen keıin Qanapıa beri burylyp, kesek tisterin jarqyrata:

— Áı, osy ekeýińe ne joq, qarshadaı bolyp qyzǵa talasqan? — dep salmasy bar ma.

Qarshadaı ekeý — Samat pen Rátaı tóbeden urǵandaı otyryp qaldy. Ǵumyry eshteńege tań qalmaıtyn Rátaıdyń da kózi ejireıip ketipti. Qaradaı qýystanyp, búıregi búlk etken Samat:

— Qaıdaǵy qyz? Kim talasypty? — dedi qurqyldaı.

Qanapıa kózin qysyp qaldy.

— Túk bilmeısińder, á? Áı, qýlar-aı! Áni, qyp-qyzyl bop kettińder! Já, uıalmańdar. Kim deısiń, baıaǵy ekeýiń de. Bizdiń qaryndasqa talasyp, bet-aýyzdaryń qan bolǵansha tóbelesipsińder.

Ekeýi kezek qopańdap:

— Ie...

— Kim aıtty? — dep qaldy

— Kim aıtty, kim aıtty? Kúlánda táteme aıtty. Óz qulaǵymmen estidim. Ekeýiń bylaı shyǵa: «Gýláǵa balyqty men ustap beremin», «Joq, tordy maǵan ber, men salamyn», — dep, tegi, jeke-jeke, qyzyl sheke bolypsyńdar. Áńgime aıaǵy alys-julysqa aınalǵanda, myna murynboqtyń aıaǵy taıyp, sýǵa túsip beripti. Oımaıaý, ol qyz senderden baqandaı eki jas úlken ǵoı. Úshinshi klasta oqıdy. Úrip iship, shaıqap tógip otyrǵan qalanyń qyzy senderdi qaıtsin. Áýeli tanaýlaryńdy súrtip alyńdar. Uıat bolǵan endi. Kókem: «Bul ekeýinen shyǵar, shyǵar!» — dep jaǵasyn ustap otyr. Aýyl bilip qoıypty, — dep, ekeýin qatty úrkitti. Sonsoń onsyz da jer bolǵan ekeýdiń betine qarap, jón-josyqsyz qarqyldap kúldi. Oıyna birdeńe túsip ketse kerek, bastaryn ilgeri sozyp jiberip, ushyrtyp kele jatqan jırenge bıshikti basty deısiń:

Eı, qyzdar, qyzdar, qyzdar-aı,

Oılaǵanda senderdi,

Júrek shirkin syzdar-aı!

Rátaı:

— Ot, jyndy dese, jyndy! Janastyra qoıýyn qarashy. Keler qysta kelsin, bálem, basyn qarǵa shanshyp qoıaıyn! Sonda biler ósek tasyǵandy! — dep kijinip, kósteńdep-kósteńdep aldy. Al Samatta ún joq, saly sýǵa ketip otyr. Ekiudaı. Kúlándaǵa ókpeleıin dese, qyz aldynda Rátaımen teketires shap-shup kelip qalǵany ras. Ókpelemeıin dese, qyz eptep ótirik te soǵyp jiberipti. Jalpy qyzdar, ásirese úshinshi klasta oqıtyn qyzdar, maqtanshaq eken. Budan bylaı olardyń aldynda darbańdap alysyp, syryn asha bermeý kerek. Samat osyny uqty.

Qanapıanyń áni taýsylar emes:

Eı, qyzdar, qyzdar, qyzdar-aı...

I

Jigit «Jıgýlı» esigin sart jaýyp, syrtqa shyqty. Tym-tyrys. Elp etken jel, qylt etken qara joq. Zastava úıleriniń shatyrlary ǵana aptap astynda balqyp jatyr. Kúıgen topyraqtyń qańsyǵan, qýraǵan shóptiń sál-pál kúlimsi ıisi seziledi.

Jigit keri buryldy.

— Túspeısińder me? Keldik.

Uıqy men ystyqtan kózi isip, qyzaryp ketken kelinshek esineı berdi de, aýzyn alaqanymen qalqalap:

— Biz otyra bereıik. Jorıkke ystyq ótip keter, — dep, betine oramal japty da, jasyl plúsh oryndyqqa qısaıa berdi. Al artta júzi alaýlaǵan toǵyz-on jasar er bala pys-pys etip, eki qolyn eki aralyqqa asyp qoıyp, shalqadan túsip, uıqynyń shekesin isirip jatyr. Iretilgen buıra shashy ter-ter samaıyna jabysypty.

— Ózderiń bilińder.

Pıdjagin sheship, kabınanyń ashyq terezesinen ishke tastaı saldy da, ilgeri júrip ketti.

Aıaq astynda soqpaq soraby aǵarańdap jatyr. Kezinde shańy burqyrap jatatyn aıdaý jol edi. Qazir qos keneresin alabota men shı alyp, quıqasyna aramshóp ósip, tek bolmashy izi qalypty.

Al tórt qubyla etpetteı jatyp, eki bilegin mańdaıyna tósep, moınyn ishke ala kúnge kúıdiringen jazyq dala. Dalanyń tústik betkeıinde qońyr deýge de, kók deýge de kelmeıtin munar taýlar saǵym ótinde jybyrlap, irkes-tirkes kóship barady. Birer shaqyrym jerde tórt-bes Terek men mundalap buldyraıdy. Basqa kózge iliger eshteńe joq, typ-tıpyl. Shet-shegi joq shı muhıty ǵana búkil dalany tutas alyp, esh tolqyn, qybyrsyz kólkildep jatyr. Jaıshylyqta aspannyń kókpeńbek baýyryna súlikteı jabysyp, tynymsyz shyryldaıtyn boztorǵaılar da, laqtyrǵan tastaı lypyldap, jebedeı zýyldaıtyn kúıkentaılar da jym-jylas. Ańyraǵan aptap jan-jándikke búıideı tıip, shı-shıdiń túbine tyrqyratyp qýyp tyqqan. Biriniń eteginen biri ustap alǵan telegraf baǵanalary saǵym ózeniniń betinde sarybas jylansha jaıymen álsiz bulyńdaı ıreleńdep júzip barady. Jansyz dalada boı jasaǵan úsh-tórt terek qana dátke qýat.

Jigit aıaǵyn tezirek alyp, jedeldete basty.

Úsh-tórt terek jaqyndaı kele suńǵyla báıterekterge aınaldy. Tership, maıy syrtyna shyqqan japyraqtary kún astynda jyltyldap, shıqyldaǵan biren-saran torǵaı ushyp, torǵaı qonsa, sybdyrǵa kóshedi. Qalyń butaqtyń arasynan qurt-qumyrsqa, kóbelek suraǵan balapandar birese jarysa shıqyldap, keıde jeke-dara ándetedi. Baıaǵyda bul báıterekterdiń boıy İzettiń qyzyl kirpish úıinen aspaı turǵan kezinde qabyǵy alaqandarynyń astyna maıdaı tıetin. Qyzyl kirpish úı qyzyl qońyr tómpeshikke aınalypty. Kúıgen kirpishine bola irgesine deıin keýlep qazyp, buzyp alyp ketken. Tas laqtyrymdaǵy qalyń ala-bota arasynan taz tóbesindeı aǵarańdaǵan alań Aıtýǵan atanyń samannan soǵylǵan úıiniń orny. Joldyń arǵy betinde ortasy túsip, saqına jıektenip eki tómpeshik jatyr. Biri Boqaı, Shókeı, Rátaı turǵan úı de, ekinshisi... Jigit terektiń saıajaı baýyryn tastap shyǵyp, jol sorabyn kesip ótti de, álgi ekinshi tómpeshikke bettedi. Ózi ósken, jyrtyq ıin, júdeý júzdi balalyq shaǵy ótken shaǵyn-shaǵyn eki bólmeli úı, úıge japsyryla soǵylǵan sharbaq qoradan qalǵan bar belgi osy tómpeshik. Baldyr-buldyr balalyǵynyń qyzyǵyn da, shyjyǵyn da alyp qalyp, ıt-qusty jolatpaı, baýyryna basyp, toń-torys jatqan tómpeshikter... Jańbyr shaıa-shaıa kirpishteri ezilip, topyraqqa aınalǵan tómpeshikterdiń búıiri túıetaıly bolǵanymen, ortasy tep-tegis. Úshkil jasyl japyraqty qalaqaı shyr aınala qorshap alǵan. Qalaqaı baýyrynda bir-eki torǵaı shyryldasyp, tyrbańdaǵan sasyq qońyzǵa talasyp jatyr. Bul arada sońǵy jyldary tiri jan aıaq baspaǵanyn sodan bile ber, álgi torǵaılar muny pende sanatyna sanamady, sanamaq túgil, qaperine de almady. Bul zamanǵy torǵaılar muny qaıdan tanysyn, bular baıaǵyda sharbaq qoranyń jabyǵyna uıa salatyn torǵaılar shóberesi, aıta berse, nemenesi shyǵar.

Qalaqaıdyń baýyrynan appaq birdeńe kerindi. Jaqyndap kelip edi, topsaly temirdiń tumsyǵy shyǵyp jatyr. Mı qaınatqan ystyqta qalaqaı arasyna tyǵylǵan bábisek, kúıkentaı sańǵyp ketken be, appaq. Týflıiniń ushymen túrtip edi, qozǵalmady. Alabota túbinen shyrmaýyq julyp ákep, tumsyqty soǵan orap, bar kúshin salyp tartyp edi, tat jep, shet-sheti jemtirile bastaǵan topsaly temir sopań etip, jer betine aıra-jaıra shyǵyp qaldy. Jalpaq qaqpaǵyna quıylǵan «KRA» degen úsh árip emis-emis bilinedi.

O, toba! Qys túse ústine ózi shyǵyp uıyqtaıtyn orys peshiniń shyqyrlap ashylyp, syqyrlap jabylatyn baıaǵy shoıyn qaqpaǵy ǵoı. Sheshesi zastavadan alyp kelip, bir-aq kúnde pesh aýzyna symmen shandyp baılap, syrtyn sylap alǵan. Alǵash álippe ashyp, qarip tanyǵanda osy «KRA»-ny astyńǵy erni jybyrlap, ústińgi erni qybyrlap, ishteı san qaıtalap shyqqan. Shoıyn qaqpaq jetim-jesir úıdiń toqtyǵy men ashtyǵynyń barometri edi. Bul qaqpaq aıqara ashylǵan kúnderi pesh ishinen hosh ıisi ashqan qaryndy shurqyratqan ústine shurqyrata túsetin qyp-qyzyl taba nan shyǵatyn. Qaqpaq ashylǵan kúni úı jylynyp, burysh-buryshtaǵy kók aıaz qyraý erıtin. Kóksoqta sý bolǵan Samattyń jamaý taban pımasy shoq sóne bergende pesh ishine kirip ketip, tań ata dyńyldap keýip turatyn. Odan qala berdi, Samat pesh ústine shyǵyp, túni boıy arqasy qyz-qyz qaınap jatatyn. Bul qaqpaqtyń aýzynan kezinde ústi-basy burqyraǵan kúl-kúl Rátaı atyp shyǵyp, shaǵyn aýyldy alty aı qys, alty aı jazǵa sozylǵan shyrt uıqysynan oıatyp, myqtap dúrliktirgen. Ún taýsylyp, qap túbi qaǵylǵan kúnderi Samat qos tizesin qushaqtap, bir keremettiń kúshimen qaqpaq qaıta ashylyp qalmas pa degen soqyr úmitpen bezer «KRA-ǵa tesilip kóp qarap otyratyn.

Qazir Kúlánda qaıda, İzet, Qanapıalar qaı qıyrda?

Aıtýǵan atasy qyltamaqtan qaıtys bolǵan, sony biledi. Basqalary habar-osharsyz. Samat úshinshi klasty aıaqtaı bere, bir-aq túnde jınalǵan Jylqaıdarovtar osydan otyz shaqyrymdyq sovhoz ortalyǵyna qoparyla kóship ketken.

Balalyq shaqtan qalǵan bar belgi — taz tómpeshikter, shoıyn qaqpaq, anaý úsh-tórt báıterek, qoly qol, buty but bolyp jaırap jatqan cap dala, qalyń shilik... jáne ózi — Samat Qumarovıch!

Quıyn júgirip ótip edi, shı basy uıqy-tuıqy aıqasyp, sýdyr qaqty. Shyr aınalǵan quıyn ortasynda qalǵan jigittiń shashyn bireý uıpalap jiberip, kóıleginiń jeńi men shalbarynyń balaǵyn tartqylap ótti. Saqyldaǵan kúlkini qulaǵy shalyp qalǵandaı ma, qalaı?

Shı-shıdiń basyn shalyp, esirgen quıynǵa ilese qaıran balalyq ta saqyldaı kúlip, budan alystaǵan ústine alystap, zytyp barady.

Quıyn sońynan jigit te eki ókpesin qolyna alyp júgire jóneldi.

Kóktem — saıtan

Aınalaıyn atyńnan, altynym-aı,

Aq júzińdi kórgende balqydym-aı.

Shıli ózen, qamys-aı,

Bizdi oılaı júr, tanys-aı.

Syńsyǵan án alystan talyp jetti.

Oıanyp ketken Samat turǵysy kelmeı, biraz buıyǵyp, uıqynyń toǵyn basyp jatty. Kórpe astynan syǵalap qarap edi, úı ishi jap-jaryq. Jer edende tórt burysh terezeden tógilgen sáýle tóp-tórt burysh kúıi jarqyrap jatyr. Sheshesi yńyldaı ándetip júr. Qabaǵy ashyq. Eden sypyryp, qoqyr-soqyrdy adaqtap, qalaıy shelekke salyp jatyr. Búıiri qabysqan, kórmegendi kórgen qalaıy shelekke qarap jatyp, biraz oıǵa batty. Shyrt uıqydan oıana kelip, kózińdi jipsitip ashyp jatqanda jóndi oılana almaıdy ekensiń, kózge de ilikse, oı sonyń tóńireginen aınalshaqtap shyqpaıdy eken. Sonymen, qalaıy shelek jaıly. Shelekke tańerteń qoqyr-soqyr salynsa, tús aýa sheshesi ákpen neshe qaıtara ysqylap jýyp, kir qaınatýy yqtımal. Áıtpese, úıdiń naq ortasynan qazylǵan, aýzyn ashsa, jerdiń syr ıisi jipteı sýyrtpaqtalyp tanaý astyna jetip keletin salqyn uraǵa sheshesine ilese kirip, sút pisirimnen keıin syrty búrtik-búrtik qyzǵylt qartopqa lyqa tolyp shyǵady. Peshke janamalaı qalanǵan qazandyqtyń aýzy salaq oqýshynyń sıa juqqan betindeı bolyp, ys bassa, sóz joq, aǵartý kerek. Ondaıda shelekke ák eziledi. Bul úıde qalyptasqan tirshilik zańy solaı: shelek bolsyn, adam bolsyn, árqaısysynyń birneshe qyzmeti bar. Qysqasy, zat az da, qyzmet kóp. Aıta berse, Samattyń qaǵaz, dápter, sıa, qalam salatyn shúberek sómkesi ol jazmyshtan qutylmaǵan. Samattyń jaqsy oqýyna sebin tıgizip júrgen sómke keıde azyq-túlik salatyn dorbaǵa da aınalady. Sheshesiniń sanap bergen tıyn-tebenine Samat kolhozdaǵy syrtynyń sylaǵy túsip qalǵan dúkennen qant, shaı satyp ala keledi. Samat ekesh Samattyń san qıly qyzmeti bir basyna jetip artylady. Ekinshi klasta oqıdy jáne jaqsy oqıdy, qant, shaı tasıdy, synyq múıiz qońyr sıyrǵa shop shashyp, astyn tazalaıdy, otyn butaıdy, esik aldynyń muzyn shabady. Pesh qasynda baılaýly turatyn qońyr buzaýdyń kútim-baǵymy da Samattyń moınynda. Ony azyrqansa, astyrttaǵy ózennen muz oıyp, muzdy shanaǵa tıep, myqshyńdap súırep ákelýdi qaıda qoıarsyń. Shańǵy teýip, asyr salyp oınaý da ońaı sharýa emes. Joldasyń Rátaı bolsa, ol apyr-tapyr oıynyń op-ońaı osylyp qalýy múmkin. Osynshalyq kop sharýany oılap ketkende, kórpe astynda buıyǵyp jatqan Samat edáýir kúızelip, júdep qaldy.

Shelek jaıly áý bastaǵy tyrnaqtaı oı búıtip egizdep, segizdep ketedi dep kútpegen. Jáne de saýsaq búgip sanap jatsa, álgi qujynaǵan kep sharýaǵa tap búgin, ornynan tura sala kirisip ketýi kerek eken. Sary aıazda Qarasýǵa túsemin dep aýyryp, onsyz da moıny yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı bolyp edi, mynaý bir qıamet eken.

Al sheshesi nege syńsyp án salyp júr? Byltyr kúzden beri sheshesi án salmap edi. Jalpy, Jylqaıdarovtar lashyǵy án sırek estiletin úı bolatyn. Keshe ǵana qońyr sıyr ashyq qalǵan qaqpadan İzettiń aýlasyna sýmańdap kirip ketip, sodan jatar jatqansha sheshesiniń qabaǵy ashylmap edi. Sonyń kesirinen Samat uıqy aldynda: «Áı, kók sheshek, sóndir shamdy! Kitap jastap, onsyz da kárásinge jaýdaı tıdiń. Maǵan qasaqana isteısiń be osy? Oqytsań — bir pále, oqytpasań — eki pále. Qaıda barsań, Qorqyttyń kóri. Basyma qaıbir munara ornatam deısiń», — degen tárizdi tıse — terekke, tımese — butaqqa repettegi berekesiz qańqý estip qalyp edi. Kórpe astynda qorsyldap jatyp, qalǵyp ketken.

Búgingi ashyq qabaq, yńyldaǵan án mynaý.

— Samatjan, uıqyń qandy ma? — Quıqyljı sóılegen sheshesi basynan sıpaıdy. — Qansa, tura ǵoı. Búgin demalasyń. Áýeli ózennen muz oıyp ákele ǵoı, sosyn oıynyńa shyǵarsyń. Sıyrǵa shóp shashyp, astyn tazalap qoıdym. Sozylmaı, tur endi. Kúndi qarashy, maı tońǵysyz.

Jylyna úsh, kúshtegende bes-alty ret estıtin jyly sózder ǵoı mynaý. Sıyrǵa shóp shashylypty, asty tazalanypty. Tezirek turyp, túngi sorpa-sýandy soǵyp alǵasyn, shanany qoradan alyp shyǵyp, ózenge qaraı tezirek taban jaltyratqan jón. Sheshesi jumys oılap shyǵarýǵa sheber. Kóz aldynan joǵalyp tynbasa, taǵy bireýi moınyna túsip qalýy ǵajap emes. Muz oıý — barýy tez de, qaıtýy qıyn jumys. Muz dese, Rátaı da aıaǵy aǵyna tımeı, jeldeı esip jónep beredi. Astyrtqa barsa, muz oıýǵa qosa, júgirip kelip tura qalyp syrǵanaq tebý, qar atyp oınaý sekildi qyzyqtyń neshe túrli kókesi kútip tur.

Samat kórpeni serpip tastap edi, jaıshylyqta salqyn qolymen jalańash ıyq, moıyn, sanyn sıpalaı jóneletin sýyqty sezbedi. Úı ishi ot jaǵylmasa da uıadaı jyly. Apash-qupash kıinip aldy. Eski tósekti syqyrlata lyp etip túsip, sáńireıgen ketik tanaý qumandaǵy sýǵa betin shaıdy. Sorpany jalap-juqtap soǵyp aldy. Syrttan sheshesiniń sozylyńqyrap shyqqan:

— Sa-mat! A-a, Samat! — degen daýsyna ilese esikti bosaǵaǵa bir qoıyp, tysqa atyp shyqty.

Alaqany shurq-shurq qolǵabyn kıe shyǵyp edi, qaıta sheshti. Kún maı tońǵysyz. Aspan shaıdaı ashyq ári kókpeńbek. Tunyp tur. Sol jalpaq áınektiń ortasyn oıyp, ar jaǵynan Empirtke kúlmińdep qaraǵan kún jymyń-jymyń etedi. Elp etken jel joq. Keshe ǵana kóz qaryǵan kılometr-kılometr qar jarqyl da jurqyldan aırylyp qapty, ánsheıin kópsip qana jatyr. Aǵash dódegeden salbyraǵan súńginiń murnynyń ushynan tyrs-tyrs tamshy tamady. Qys boıy kún qurǵatpaı álekedeı jalanyp, qaqpa astyna tumsyq tyǵyp, jortyp júrip tiske basar qıqym shop izdeıtin qońyr sıyrda esh qozǵalys joq, esik aldynda eskertkishteı qatyp qalǵan. Bylshyq kózin samarqaý ashyp-jumady. Ezýine qystyrylyp qalǵan bir tal shópti kúısep, jutyp jiberýge shamasy joq, nesin aıtasyń, shýaqqa balqyp tur. Qaı qýystan shyqqany belgisiz, qara-qurasy kóbeıip ketken sýyq torǵaılar úzbeı shyqylyqtap, esh sebepsiz dúr etip ushady. Saıqannyń qar basqan arsa-arsa jotalary búgin kózge anyq kórinip, men mundalaıdy. Qysqy qalyń soıystan aman qalǵan qara átesh jahut kózin oınaqtatyp, Boqaı qorasynan shyqqan kóp qyt-qytqa moınyn qısaıtyp, erekshe ynta, qulshynyspen qulaq salady. Qulaq salady da, qysta shelektegi kárásinge túsip ketip, quıryq-qanaty salbyrap, ıne jutqan ıtshe ımıip qalǵan jalǵyz shibıge tura júgirip, astyna basyp, aıdarynan shoqyp-shoqyp tastaıdy. Sosyn Boqaı qorasyna qarata qanatyn shapyr-shupyr qaǵady da, ýaqytsyz ýaq shaqyryp salady. Ol jaqtan taǵy bir áteshtiń asa shoshynysymen shyqqan úni estilip qalady. Basqa kóp qyt-qyt jym bolǵan. «Ket, ket, eı! Tıispe bizge! Ana jalǵyz shibıińe ıe bol odan da!» — dep aıbar jasap jatsa kerek.

— Kóktem qyr astynda, Samataı! Myna qar qashanǵy siresip jatady. Kop uzamaı sheti buzylady. Bul kúnge de jasaǵan qol jetkizdi. — Sheshesi qońyr sıyrdyń áýkesin qasyp túr. Qys boıy ór alýan aıyr jep, shoshymaly bolǵan qońyr sıyr áýkesine jumsaq alaqan tıgesin, kóńili muqym bosap ketti me, kózinen jas alaǵaı da bulaǵaı parlap aqty. Dymqyl tumsyǵyn aspandata kóterip, beli qaıqaıa túsipti.

Samat lepirdi. Kóktem! Kóktem kelse, qar erıdi, qyzdar báısheshek terip, balalar shańy shyqqan taqyrda asyq oınaıdy, láńgi tebedi. Samat «úsh», al Rátaı «eki» men «bir» qoıylǵan dápter betterin tandap jyrtyp qaıyq jasap, saı-saıdy oryp qarǵyp qashqan tasqyn sýǵa qoıa beredi. Kóktem jazǵyturymǵy kanıkýldy qosa ertip ákeledi. Eki-úsh aıdan keıin jurt taıly-taıaǵy qalmaı baqshaǵa shyǵyp, burqyldatyp kartop kómedi. Aıtýǵan atanyń, İzettiń qorasy tólge tolady. Tegi, endi jaman bolmaıdy.

Shanany súıretip, astyrtqa bet aldy. Soqpaq keneresin óńkeı bir móldiregen shytadaı juqa áınekter tirep tur. Basyp qalsań, syńǵyr etip kúırep túsedi. Sary aıazda sym temirdeı buralyp-buralyp, qoqıyp qalatyn shana jibi búgin kádimgi jip qusap, beli burań-burań etedi. Shana qystaǵydaı mıdy shaǵyp tyqyrlap, oınap ala qashpaıdy, jaı syzylyp qana júzip, aýyrlaı túsip, sońynda tipti tartqylap kele jatyr.

At sýǵaryp, endi beri bettegen Aıtýǵan ata alshysynan kıgen túlki tymaǵyn álsin-álsin sheship alyp, býy burqyraǵan, bir qysta aǵaryp, biraq jazǵa qaraı qońyrqaı túske qaıta kóshetin mańdaıyn aq shytpen aıqara súrtip qoıady. Saptama etiginiń qonyshynan segiz órme qamshynyń tobylǵy saby qyltıyp tur. Qyzyl bıe qamshy saldyrmaıtyn júrdek. Áıtkenmen, qalyń jylqyǵa qamshy, quryq salyp, ǵadet alyp qalǵan ǵoı. Aıtekeń baqqan-qaqqany jalǵyz bıe bolsa da, qonyshynan qamshyny, qolynan júgendi tastap kórgen jan emes.

Jol ortaǵa kele qydıyp turyp qalǵan atasy buǵan moıyn burmady. Bylaıynda sálemin ózi ala júgirýshi edi. Qyzyl bıe osqyryp qalyp edi, salpy ernine qadaý-qadaý qadalǵan soıaý qylshyqqa ilinip turǵan tamshylar Samattyń betine temirdeı tıdi.

— Assalaý...

Samattyń qońyraýlata bergen sálemi (atasy sálemdi solaı berýdi qalaıtyn. Jasyq, ólez sálemdi almaıdy. «Assalaý» degen alǵashqy býyndary ekpindep, qalyqtap shyqqansha san qaıtalatyp, mezi qylatyn) jaýapsyz qaldy. Atasy oń qolyn jerge qaraı sermep: «Tynysh! Tynysh!» — deı bergen. Ózi qar ústinde shoqıyp otyrǵan bir ǵajap qarǵadan kóz aıyrmaıdy.

Qarǵanyń quıryǵy naq túbinen short kesilipti. Nyq otyra almaı, qanattaryn sál jazǵan kúıi eńkeıip qap tájim jasap, keýdesimen jer soǵady. Aýzyn ashyp, bularǵa jylt-jylt qarap qoıady.

Aıtýǵan ata sholaq quıryq qarǵany baqqan kúıi saqalyn saýmalap:

— Jaratqan ıemniń myna keremetin qaraı gór! — dep kúbirleı beredi.

— Ata, o ne?

Sonda ǵana Samatqa buryldy. Áńki-táńki myna jaǵdaıda basy aınalyp qalǵan ba, kózin Samattyń betinen aıyrmaǵanmen, oıy basqa qıyrda.

— Myna keremetke qaıran qalyp turmyn da. Káne, qaraǵym, úrkitip kórshi.

Samat sý tıgen qumshekerdeı ılektelip jatqan qardy ýystap aldy da, syǵymdaı domalaqtap jiberip, qarǵany kózdep atyp qaldy.

— Kúsh, kúsh!

Jalbalaqtaǵan qarǵa jerden súıem kóterilgenimen, tórt-bes qadam ushyp bardy da, qardy súze qulady. Tumsyǵy qarǵa kirip ketti me, basyn silkip tastap, shal men balaǵa moıyl kózin tóńkerip qarap aldy da... shyqylyqtap saldy.

Aıtýǵan atanyń qoly kúpi jaǵasyna baryp qaldy.

— Astapyralla! Qarǵanyń shyqylyqtaǵanyn o zaman da bu zaman kim kórgen!

Samat ta dymdy uqpady. Shynymen sholaq quıryq qarǵanyń shyqylyqtaǵanyn kórmek túgil, kim estigen? Qarǵa qarqylaıdy, buzaý móńireıdi, saýysqan shyqylyqtaıdy — árqaısysynyń mańdaıyna jazylǵan óz qasıeti bar. Rátaı ekeýi bir mektepte oqyp, Empirtten bir izben shyǵyp, bir izben kelgenimen, bular da ózinshe basqa-basqa. Rátaı ákesi sabasa, baýyzdap jatqandaı aýyldy basyna kótere baqyryp, talaı adamǵa jaǵasyn ustatady. Sheshesinen shapalaq jegen Samat qoraǵa qashyp barady da, buryshqa qarap turyp, syńsı tyǵylyp jylaıdy. Empirttikter de ár qıly. Aıtýǵan atanyń úıiniń tóńiregi sıyr jalaǵandaı tap-taza kúrelip, qıqym shep kóldeneń jatpaıdy. Qashasynyń ár qadasy naızadaı túp-túzý. Al jazda Semeıge mal aıdaýdan, qysta júırik bestini qorqyldatyp qasqyr qýýdan qoly tımeıtin İzettiń qorasy ybyrsyǵan shóp. Qońyr sıyr da sol sebepti ol mańnan timtinip shyqpaıdy. Úı tóńiregi toń japadan bir arylmaıdy.

Sholaq quıryq qarǵa sol buljymaıtyn, buzylmaıtyn zańdylyqtardyń tóbesine túkirip tastap, saýysqansha shyqylyqtap otyr.

— Samat qaraǵym, ózin ustap ákelshi bermen!

Jalpyldap biraz sekektegen qarǵany Samat kóp uzamaı ústinen basyp, Aıtýǵanǵa usyna berdi. Shal alaqanymen betin kólegeıledi.

— Ári taman, ári taman, kápirdiń beti ármen! Osy pátshaǵardan qaradaı shoshyp turmyn. Kózin qarashy, jyltyńdap arǵy-bergiden ótedi. Aqyr zamannyń ıti shoshqa bolyp qorsyldap, shoshqasy ıtshe úredi dep estip em. Soǵys aldynda ıt ataýly qasqyrdaı ulyp, taýyq tún ortasynda shaqyryp, jaman yrym bastap edi. Ne dep kettim, túge! Tilim tasqa! Soǵysy qurysyn. áket ármen, kózin joǵalt! Basyńnan úsh aınaldyr da, bul tóńirekten alys aıdalaǵa laqtyryp jiber páleketti!

Top bıeni jetektep, tez basyp, úıine kete bardy.

Samat shyqylyqtaǵysh qarǵany basynan úsh aınaldyryp laqtyrǵan joq. Mundaı eki ǵumyrda qolǵa bir túspeıtin ǵajap qarǵany nege laqtyrsyn. Saýysqansha shyqylyqtaıtyn qarǵa jerde jatqan joq. Kúpáıkesiniń alqym túımelerin aǵytyp, qoınyna tyǵyp aldy. Erteń sómkesine salyp ap, mektepke aparsa, balalar qyrylyp qalmaı ma. Múıiz saby jylan sıaqty kishkene bákisin jyltyńdatyp kórsete beretin Rátaı aıdalada qalar. Qyzǵanyshtan jarylyp ketýi de yqtımal. Samattyń bedeli aspanǵa bir-aq kóterilmek. Táýir baǵalardy mektepten sómkege toltyryp alyp qaıtatyn Samat bedeldi eshkimnen suramaıdy. Áıtse de, kerek zattyń aýyrlyǵy joq. Qarǵaǵa qyzyǵyp, basy aınalyp qalǵan Rátaı bákisin aıyrbastap jiberýi... Ie deseńshi, onda da, Samat sol bir jaman bákige shyqylyqtaǵysh qarǵasyn bere qoısa, aıyrbastar.

Aıtýǵan ata jaqsy kisi, áıtkenmen, onyń tilin shylǵı ala berý de durys emes. Ol kisi qarańǵy adam. Qurannan basqa kitapty oqı bilmeıdi. Ózi birinshi klasty da bitirmegen, óıtkeni «mine, mynaý oqyp júrgen kezde alǵan baǵalarym edi» dep, jaman-jáýtik, shet-sheti jyrymdalǵan bolsa da, tabelin kórsetken emes. Quran betterin janyǵa aýdarǵanmen, ánsheıin kóz qylyp, ótirik oqýy da múmkin-aý. Lenınogor degen qalada turatyn uly Toqtasynnan hat kelse, Samatqa ala júgiredi. Samat ejiktep oqyp beredi. Samat qoı ekinshi klastyń ortan qoldaı oqýshysy. «Ana tilin» sýdyratyp oqyp tastaǵanda, Kárim aǵa basyn ızeı beredi. İzet aǵa qasqyr soǵyp kelgen kúni Shahıǵa apaıdan shaqyrtyp alyp, áýeli aldyna maıy qalqyp júzgen sorpa qoıyp, «Batyrlar jyry» degen qalyń kitapty basy aýyryp, tańdaıy keýip qalǵansha oqytatyn. Ara-arasynda: «ha, qasqyrym! Úr, qara tumsyqtan! Áı, túbiń túskir qara shelek Qaraman-aı! Qobylan da jigittiń qasqyry ǵoı!» — dep murty edireıip, attan salǵan. Buryn İzetti salmaqty aǵa dep oılaýshy edi, so joly kóńili qatty qalyp qoıdy. Qasqyrdy óńkildetip qýa bergesin be, batyr ataýlyny qasqyr deıdi. Qobylandy da qasqyr, Qaraman da qasqyr. Naq bir Samat «Batyrlar jyryn» emes, «Qasqyrlar jyryn» oqyp otyrǵandaı jinigip bitti. Já, ony qoıshy. Áńgime Aıtýǵan ata, qarǵa týraly. Toq eteri, tym qurysa hat oqı almaıtyn aqsaqal aıtty dep, Samat ǵajaıyp qarǵany basynan úsh aınaldyryp laqtyra qoımaıdy.

Sireý-sireý muzdy úıge aparǵasyn, salyp uryp qarǵany Rátaıǵa kórsetedi. Adyraq kózi, bálem, uıasynan shyǵyp ketsin.

Kóńili bek tasydy. Búgin kún ońynan týyp tur. Qabaǵy kóbine túsip júretin sheshesi yńyldap án saldy. Kún jyly. Keshe taýda qoı baǵyp jatqan atasy qasqyr qýyp baryp, aqyry jete almaı, soıylmen jer uryp, sol jerde túnep qalǵan İzetten qorjyn qurt-maı, et berip jiberipti. Ne qyrǵyn soǵysty kóz aldyna jaıyp salyp, záreni alatyn kıno da kórsetpegen ǵajap qarǵa qolǵa tústi.

Biz pıoner bolamyz,

Laýlap ottaı janamyz!..

Qyshqyrta ándetip astyrtqa bettedi. Boqaı tańerteń oıyp tastaǵan kesek muzdy shanaǵa salady, kúshenip turyp súıregende kózine qan tolyp kete jazdady, astyrt qabaǵyna alyp shyqty. Muzdy aýyz úıge apyl-ǵupyl kirgize salyp, súrine-qabyna Rátaıǵa júgirdi.

Kóktemniń qyr astynda turǵanyn Rátaı da sezipti. Tý syrtyn qaqpaǵa bere aýla ortasynda júreleı otyryp, qulja saqanyń jyltyr tabanyn jylan sap bákimen tyqyr-tyqyr shuqyp, tesip otyr. Eki tasqa asylǵan konserv qalbyrynyń astynda ot mazdaıdy. Qalbyr túbinde synaptaı jyltyrap qorǵasyn balqyp jatyr. Rátaı suıyq qorǵasyndy bákimen shuqyp tesken tik shuqyrǵa quıady. Saqa shirkin osydan keıin qalaı laqtyrsań da tabanymen mysyqtaıyn alshy turýdan jazbaıdy. Al saqa álgindeı qaǵynyp ketse, kolhozdaǵy biraz myqtynyń, eń aldymen Samattyń asyǵy, amandyq bolsa, kóp uzamaı Rátaıdyń qaltasyna kóshedi degen sóz.

Samattyń jyny keldi. Bul Rátaıdyń oılamaıtyn qýlyǵy, istemeıtin qylyǵy joq. Sonyń kesirinen, Samat jaqsy oqysa da, mekteptiń aýzynan Rátaıdyń aty túspeıdi. «Rátaı búıtip qoıypty, súıtip qoıypty. Pále ózi!» — dep balalar kúnde dý-dý. Jáne Rátaı tentektikti kózge ilige qoıaıynshy osy dep ádeıi istemeıdi. Qarǵa qanatyn qaǵyp salyp, aspanǵa qalaı kóterilse, Rátaı da álgi qylyqtardy solaı isteıdi. Kárim aǵaı aıtpaqtaıyn, bári «tabıǵı». Sony adamdar seze me, Boqaıdan basqa Rátaıdyń qulaǵyn burap jatqan eshkim joq. Al Samat artyq túshkirip qoısa, báriniń qos qulaǵy tik turyp, eleńdeı qalady. Sol sebepti Samat Rátaıdy keı kezde jek kóredi. Al oınaı qalsa, qyzyq bolǵanda, onysyn tars umytyp, ózine ishi jylyp qalady. Óıtkeni búkil kolhozda Rátaı sekildi qyzyq oınaı alatyn bala joq.

Qazir jek kórip tur. Kúni erteń asyǵyn utqyzatyndyǵy úshin jek kóredi. Rátaıdy qaıdam, Samat bul balany ne qulaı jaqsy kóredi, ne keremetteı jek kóredi. Eki arada beıtarap jaǵdaı joq. Beıtarap bolaıyn dese, Rátaı buza salady. Al Rátaıǵa báribir. Jek kórý, jaqsy kórýdi ol uqpaıdy, uǵatyny — oıyn. Oınaǵan bala — jaqsy, oınamaǵan bala — jaman. Oınap istedim deseń, nebir tentektigińdi kóteredi.

Samat ony jaqsy biledi. Bilgendikten, baspalap baryp, árman qarap otyrǵan Rátaıdyń jalańash moınyna eki qolyn salyp jiberip, «Ah!» dep, ózine tartyp qaldy. Rátaı shalqalap tústi. Aıylyn jımady, ústin qaqqyshtap, ornynan turyp jatyr. Al basqa bir kúni búıtip kór, jún-jurqań ushqansha taımaı tóbelesedi. Shýaq kún onyń da býynyn bosatyp, basyn aınaldyryp tastaǵan ba, qyńq demedi. Saqany Samattyń kózine taqap:

— Kórdiń be? Áli-aq kolhozdyń bar asyǵyn tuttaı ǵyp utyp alamyz. Qorǵasyn quıǵasyn, kókem tesikti súıekpen shegelep tastaıdy. Itterine ıisketse de, taba almaıdy.

Bar oıy saqada, Samattyń qoınynda qandaı ǵajaıyp jatqanyn sezer emes.

Bir kózin qysyńqyrap, kelemejdeı qaraǵan Samat:

— E, sol-aq pa? Saqaǵa qorǵasyndy men de quıa alamyn. Al men... — dep, úlken bósýdiń shetin shyǵara berip edi, qoınyndaǵy qarǵa: «Báse, sóıtseńshi, ese jiberme!» degendeı shyqylyqtap saldy.

— Áı, munyń ne? Kórsetshi!

Kózi shoqtaı jaınaǵan Rátaı Samattyń qoınyna túsip ketkendeı úńireńdep bolmaıdy.

Samat tis arasynan synyq sóılem shyǵarmasqa bekindi. Aldyn ala aıtyp qoısań, túk qyzyǵy qalmaıdy. Máselen, «qarǵa qarqyldapty» deı salar edi. Másele myń jyl qarqyldap kelgen qarǵanyń joq jerden óner shyǵaryp, shyqylyqtaǵanynda jatyr.

At basy altyn alyp shyǵatyndaı qoınyna suqqan qolyn astar astynda biraz qydyrtty. Qarǵany alyp shyqty. Rátaı sekildi áýmeser qarǵa ma, tistemek oımen tumsyǵyn Samattyń bilegine júgirtip-júgirtip qoıady.

— Qara! — dedi Samat daýsyn quıqyljytyp.

Qarǵany sol qolymen joǵary ustap turdy da, oń qolymen qos búıirinen maıpazdap sıpady. Ábden ashynǵan qarǵa manaǵy áninen jańylmady, shyqylyqtap qoıa berdi.

Tanaýyn tańqıta kóterip, Rátaıǵa qarady. Sasqanynan qolyndaǵy saqasyn túsirip alǵan shyǵar degen. Rátaı tań qalǵany qurysyn, ishin basyp, shıqyldap turyp kúlip tur. Eńkeıip kúledi, shalqaıyp kúledi. Suq saýsaǵymen áýeli qarǵany, odan keıin muny nusqaıdy.

— Oı, qyzyq-aı, bir tabaq shyjyq-aı! Meniń saýysqanymdy qara!

Samat aıran-asyr.

— Úı, qaıdaǵy saýysqan! Kózińdi ashyp qara! Saýysqan, saýysqan! Saýysqan emes, qarǵa.

— Saýysqan emegende... İshim-aı! Tańerteń quıryǵyn baltamen shaýyp, ústin boıap jibergenmin. Qara týshke... Kórimdik beretindeı júgirip kelgenin!

Eńsesi túsip ketti. Saýysqan ba, qarǵa ma, shyqylyqtaǵan sholaq quıryq qara pálege birtalaı qarady. Qarǵanyń tumsyǵy jalpaq, mańdaıy taıqy kelýshi edi, mynanyń tumsyǵy bizdeı, basy da dop-domalaq. Laqtyryp kep jiberdi. Ol mundar shoshaqtap baryp, muny mazaqtaǵandaı kózin aýdaryp-tóńkerip... shyqylyqtap saldy. Óz tilinde kúldi. Álde jylady... Kúlse de, jylasa da, Samat qatty qorlandy. Kilt aınalyp, qaqpaǵa bettedi.

— Eı, qaıda kettiń?

Samat burq etti:

— Senimen dos bolǵan kisi me?

— O neniń aqysy?

— Kisini aldap...

— Kim seni aldap júr? Saýysqandy qarǵa dep, taqyr muzǵa otyrǵyza jazdaǵan óziń ǵoı.

— Shyn-aý! — Endi Samat kúlip jiberdi.

Ekeýi kúni boıy aýlada kúıbeńdedi. Raqat! Ońasha. Boqaı, Shókeı kolhozda turatyn jaqyndaryna qydyryp ketipti. Áı deıtin áje, qoı deıtin qoja joq, ekeýi saýysqan ustady. Samat saýysqan shirkin bul mańaıdaǵy qustardyń jerdi qurtqan qýy ma dep júrse, artynyń ashylyp qalǵanyn bilmeıtin ańqaý eken. Aýlaǵa júgeriniń dánin seýip, ústinen jáshikti tóńkerdi de, shetin shybyqpen tiredi, ushynan ustaǵan ekeýi demin ishten alyp, qoraǵa tyǵyldy. Kóp kúttirgen joq, qaqpa túbinde kózin múláıim jumyp, kúısep turǵan qara ala sıyrdyń múıizine saýysqan qondy. Moınyn qylt-qylt buryp, tóńiregine qarady. Tiri jan joq. Quttyaıaq ekesh Quttyaıaq ta kún jylynǵasyn jeligip, quıryǵyn ıirip tastap, İzettiń úıindegi dostaryn izdep ketken. Saýysqan quıryǵyn kóterip-kóterip, júgeri dánine súqtana qarady da, sumdyq masaırap, shyqylyqtyń kókesin tanytty deısiń. Empirttiń ishi-syrtynda qańǵalaqtap júrgen jora-joldastaryna: «Kelińder, qyzyq bar! Tumsyq barda shoqyp qal!» — dep attandady, shamasy. Saýysqandaı saqqulaq qus joq, eki aıtqyzbady. «Uqtym, uqtym, mine, jettim!» — dep, Samattyń úıi jaǵynan bireýi janyǵa shyqylyqtady. Qara ala sıyrdyń múıiziniń ushynda kókıip otyryp, kókip ketken saýysqan o basta attandy salýyn salyp qalsa da, ile: «Áı, bul meniń netkenim? Bir ýys dánge jalpaq jurtty túgel shaqyrǵanym qalaı? Qoı, ol suqsyrlar kelmeı turǵanda, bótegemdi bultıtyp qalaıyn», — dep oılaı qalsa kerek, lyp etip jáshikke qaraı usha jóneldi. Aıaǵy jerge tıisimen tóńirekke bir qarady ma, joq pa, qanatyn jıýǵa da shamasy kelmeı, jáshik astyna súńgip ketti. Bular da dalbasalap jipti tartyp qaldy. Saýysqan jáshik astynda typyrlady da qaldy. Jarysa júgirip shyǵyp, jáshikti sál kóterdi de, qoldy astyna suǵyp jiberip, qıqyldatyp alyp shyqty Rátaı:

— Tumsyǵyn, tumsyǵyn qys! Shyqylyqtap, qalǵandaryna habar bermesin! — dep jik-japar.

Jáshikti taǵy kóterip tastap, ekeýi búkeńdeı basyp qoraǵa kirip bara jatqanda ekinshi saýysqan ushyrtyp kep qalyp edi...

Túske deıin on saýysqan qolǵa tústi.

Qaqpa mańdaıyna saýysqan qonyp shyqylyqtasa, qonaq shaqyrady deýshi edi. Rátaılar qonaqqa aýzy-muryndarynan shyǵyp, ábden jarıtyn boldy. Búgin qaqpaǵa, sıyr múıizine qonǵan saýysqandarǵa sense, jýyq arada kemi on qonaq osharylyp túsetin shyǵar. Bárin jelkeden bir-bir basyp, taýyq qoraǵa qamap tastady. Saýysqandar shoshyǵanynan únderi shyqpaı qaldy. Empirt tóńiregindegi saýysqannan qolǵa túspegeni qalmaǵan-aý, qaqpaǵa qaıtyp alamoıyn qus jolamady.

Sasatyn ne bar, ekeýi sátimen bastalǵan isti ońymen bitirdi. Samat saýysqandardy birtindep taýyq qoradan shyǵardy da, qanaty men moınynan basyp, shórke ústine salyp turdy. Rátaı shapanyn sheship, laqtyryp tastady. Qolyndaǵy jalańdaǵan baltamen saýysqandardyń quıryǵyn naq túbinen sartyldatyp shapty da otyrdy. Qaýyrsyn bir shómele boldy. Qus kórki qanat ta, úshkir biz tumsyq ta, shyqylyqtaý da emes, kádimgi quıryq eken. Quıryqtan aırylǵasyn, saýysqan ataýly domalanǵan-domalanǵan sumyraı birdeńelerge aınaldy.

Rátaı úıden qalta-qalta boıaý alyp keldi. Tanys boıaý. Samat pen Rátaıdyń tozyp, óńi qasha bastaǵan kóılek-shalbaryn shesheleri qara boıaýǵa salyp alǵanda jańa kıimge aınalyp shyǵa keletin. Kir kóteredi, qaıta-qaıta jýyla bermeıdi. Boıaý «Skýmbrıa» qalbyrynyń ornyna qonjıǵan shóńkede ishteı buǵyp qaınap jatqan sýǵa qotaryldy. Lezde sý qara qoshqyldanyp, qoımaljyń tartty. Sosyn buny qalaı sýytamyz dep, bastary biraz aýyrdy. İshteri qyp-qyp etedi: kolhozdan Boqaı men Shókeıdiń qashan oralatyny belgisiz, keshke kelýi de, qazir ústinen túsýi de yqtımal. Kórip qalsa, apta boıy qulaqtarynan qobyz úni ketpeıdi.

— Taptym! — dedi Samat qushaǵyn aıqara ashyp. Rátaı tapsa, qulaqshynyn aspanǵa atar edi. Samat sypaıy bala ǵoı, oǵan barmady.

— Ótirigińe ne beresiń? — dedi Rátaı qolyn siltep.

Rátaı Samatty aıaq astynan amal taba alatyn bala degenge esh senbeıtin. Ol ras ta. Empirttegi ekeýine ortaq búkil oqıǵa Rátaıdan bastalatyn, Rátaıdyń tóńireginde aıqaı-shýmen bitetin. Búgingi qarǵa hıkaıasy da qýa kelgende Rátaıdan bastalypty. Ylǵı da Rátaı basshy, Samat qosshy. Oqıǵa áli de Rátaıdyń aýlasynda órbı túsip, zańdy nátıjesine jaqyndap kele jatqan. Sol qosshy Samat oqystan tapqysh bola qalyp, túzýge bettegen isti qısaıtqaly otyr.

Samat kúrekti ala salyp, aýla ortasyna shoshaıta úıilgen kúrtik qardyń betin qyryp tastap edi, arshylǵan jumyrtqadaı kirshiksiz qar jarq ete qaldy. Qardan kósip, shóńkege tastaı saldy. Pysh etip aspanǵa atylǵan býmen qara shóńke qosa kóterilgendeı boldy.

Ekeýi moıynnan qylqıtyp qysyp turyp, saýysqandardy shóńke toly boıaýǵa matyryp edi, on saýysqan qopańdaǵan on qara qarǵaǵa aınaldy. Ushsaq-aý, eki qyzyl kózden qashyp qutylsaq-aý degen talaptary tas jarǵandaı. Odan ne paıda, kóterile bere keýdelerimen jer soǵady. Qyzyǵy sol, bir-birine jýymaıdy, eshki kórgen ıt kózdenip, qoıqańdap, aralaryn alshaq salyp, aınalyp ótip júr. «Ket ári! Qı shuqıtyn jaman qarǵaǵa jýıtyndaı men jyndy saýysqan emespin!» «Bar, qalǵan segiz qarǵaǵa qosyl da, qarqyldap, qıyńdy shuqyp júre ber!» deıtindeı shyqylyqtap, shýyldasady kep. Oǵan sandaryn sabalap, aqar-shaqar kúlgen ekeýi qosylady. Qys boıy kolhoz ben Empirt arasynda bet jalaǵan aıaz ben úskirikti, jaýyn-shashyndy bir umytyp, jetisip qaldy.

Tús aýa bárin taýyq qoraǵa qaıta qýyp tyqty. Qysta qaz, úırek, taýyqqa jaýdaı tıgen qalyń soıystan áýpirimmen áreń aman qalǵan bir-eki shibı quıryǵy joq, bir jyǵylyp, bir turǵan túsi sýyq qustardan shoshyp, qonyp otyrǵan sórelerinen qulap túsip, buryshqa tyǵyldy. Ádettegideı qyt-qytty da esten shyǵarypty. Rátaı saýysqandarǵa jem shashty. Quıryqsyz qustyń tońqańdap dán shoqyǵany qyzyq eken, jalań but sábıdiń tońqaıyp jol qaraǵany sıaqty ersi-aq sýret.

Qaqpadan shyǵyp bara jatqan Samatqa Rátaı suq saýsaǵyn ernine taqap:

— Dymyń ishińde bolsyn! Keshke bárin kóshege shyǵaryp, qoıa beremin, — dedi.

Samat basyn ızep-ızep jiberdi. Dymy ishinde bolmaǵanda! Qaınaǵan sýǵa eki-úsh qalta qara boıaý salyndy. Saýysqandarǵa ýys-ýys arpa, júgeri shashyldy. Qupıa búgin ashylmasa, erteń ashylady. Mundaıda dym ishte bolmaq túgil, eń durysy, Rátaıdyń qasynan shybyn-shirkeı bezip ketken jón. Sýdyń da suraýy bar. Al kolhozdaǵy kedeı dúkenge aıyna, jylyna sarǵaıtyp baryp túsetin qara boıaý, kóktemgi taq-tuqta bosqa ketken ýys-ýys arpa, júgeri — sýdan góri suraýy qatty dúnıeler.

...Erteńinde tórt úıdiń arasy shoqaqtaǵan qarǵalarǵa lyqa toldy. Usha almaıtyn, dalbańdap sál ushsa, quıryqtary kókten kelip, tumsyǵymen jer súzetin adam uqpas bir páleler. Qýsań, shı-shıdi aralaı qashyp, zyr júgirip ustatpaıdy.

Boqaı:

— Ákeń, bular arǵy betten aýyp kelgen qytaılyq qarǵalar. Túri jaman eken. Qos aýyzben pytyrlatyp, shetinen qanjosa ǵyp qyryp tastar em, oq jalki. Vot tı! — dep ıegin tyr-tyr qasydy.

Samattyń sheshesi:

— Aýrý taratyp júrmesin. Bireýin ustap alyp, kolhozdaǵy soqyr veterınarǵa kórseteıik, — dep, kezinde jeti klass bitirgendigin, Empirttegi eń kózi ashyq, saýatty adam ekenin bildirip aldy.

Shahıǵa apaı da belsenip shyǵa keldi:

— Shyqylyqtasa da, saırasa da, qudaı jaratqan qus. Jaman halge ushyrapty. Artyq-aýys jem bolsa, shashyp tastaıyq.

Keshe bótegeleri bultıyp alǵan, onyń ústine, quıryqsyz qalǵan soraqy jaǵdaıdan esteri shyqqan qustar jemge qaramady. Munyń ózi alyp qashty sózdiń shoǵyn úrleı tústi.

Júırik Shókeı:

— Oıbaı, jemińe pysqyrmady. Baıaǵyda halyqty otap ketken qalyń indet syqpyty jaman qap-qara qustan tarapty. Boqaı soǵystan sarǵaıtyp baryp áreń oralyp edi. Sary maıdaı saqtap otyrǵan jalǵyz erkekten aırylyp, jutyp qalmaıyq, — dep syńsý salyp, jaman yrymdy bastap edi:

— Úı, basyńa kóringir! Menen qutyla almaı júrmisiń? Tilińe qotyr da shyqpaıdy seniń! Vot tı! Shı júgirtpe, frıs nervimdi buzǵan, salyp jiberemin! — dep Boqaı shoqaq-shoqaq sekirip, myna jaqtan oıqastap umtyldy.

— Oıbaı, bátir, seni úıge ketti me desem... Qatyndardyń pysh-pyshyn ańdyp turǵanyńdy qaıdan bileıin! — Shókeı baılaýyshyn qolǵa alyp, İzettiń úıine qaraı shashy dýdyrap qashty. «Jalǵyz erkegim» dep qaqsaǵan Shókeı sóziniń astarynda eki birdeı tigistiń izi saırap jatyr. Bir esepten, sholaq aıaq bolsa da, erkegi bar úıdiń báıbishesi ekenin andatsa, ekinshi jaǵynan, Samattyń jesir sheshesine kórsetken qyry.

Aıtýǵan ata qatty shoshydy. Paıǵambar jasyna kelip qalǵanyna qaramastan, alaqanymen kózin basty. Shoshynǵan adam teris-qaǵys sóıleı beredi eken.

— Aqyr zaman, aqyr zamannyń qusy! Alpys jyl jasap, shyqylyqtaıtyn quıryqsyz qarǵany kórsem, kózim shyqsyn. Qoı, sandalmaı, qaladaǵy Qadilbekke jeteıin. Kórshi turatyn Ishanbaı halfege kirip, múbárak qolyn alyp, aqyl surap qaıtaıyn. Jaman indettiń qusy ıektep turǵanda, taýyqtyń tamaǵyn qanatsaq ta tasattyq jasaýdy bilmeımiz. Qudaı men dindi umytqan búl halyq! — dep biraz kóterilip-kóterilip alǵasyn, er-túrmandy úzeńgisin syldyrlatyp qyzyl bıege ala júgirdi. Kópten beri qartyńnyń ishi pysyp júrgen. Samat pen Rátaıdy kórgen saıyn: «Áı, baldar, shashtaryń kózge túsip ketipti. Kelińder, sypyryp tastaıyn!» — dep ustarasyn jalańdatyp, bulardyń záresin alyp, eki qoly aldyna syımaı júrýshi edi. Qan taratyp, qurys-turysyn jazyp qaıtýǵa syltaý myqtap tabyldy. Áıtpese, múbárák qolyn aıamaı árkimge ustata beretin Ishanbaı halfe emes, ishirtki jazyp beretin jaı ǵana molda.

Samat pen Rátaı murtynan kúledi. Aıtýǵan ata qaladaǵy Qadilbektiń úıinde on shaqty kún aýnap-qýnap qaıtar, halfe me, molda ma, Ishanbaıyna da kirip, múbárák qolyn alar. Al ata aýyldan bir sýyrylyp shyǵyp alsa, jolaı attyń basyn taý arasynda qoı baǵyp júrgen malshylarǵa buryp, biraz batanyń basyn qaıyryp keletini sózsiz. Sóıtsin de. Óıtse, Aıtýǵan atanyń qos qaltasy asyqqa qampaıyp qaıtady. «Aýylda qaltamdy qaraıtyn qos tentek bar», — dep, bas mújýdi de, asyq jınaı júrýdi de esh umytqan emes.

Aıtýǵan ata jolǵa attanyp ketken soń, qora-qopsynyń burysh-buryshynan, úı irgesinen álgi shyqylyqtaǵysh qarǵalardyń jún-jurqa, qaýyrsyny, qara tuıaqtary men shybyq sekildi shilbıgen súıekteri burqyrap shyǵyp jatty. Ylǵı torǵaı ańdyp, kózderi mazdap janyp júretin aýyldaǵy eki-úsh mysyq túk bilmegendeı dýal ústinde tumsyqty sylap-sıpap jýyp, byryldap otyr. Esik aldyna dúrkirep qonǵan torǵaılarǵa kóz salmady. Bir jaqtan komandırovkaǵa kelgen be, ıa Empirttegi mıaý-mıaýlar qonaqqa shaqyrǵan ba, sol kúnderi Empirtti murty tikireıgen tarǵyl, qara mysyqtar basyp aldy.

Rátaıdy qaıdam, saýysqandardyń da tiri jan ıesi ekenin, olardyń da mysyq tyrnaǵynda shyryldap kete baratynyn Samat sonda baryp bildi. Kesh bildi...

* * *

Sol kóktemde Empirtti baǵý-qaǵýsyz ıen jatqan az el dep basyndy ma, kil sary saıtandar kúrgeılep qorshap aldy. Bireý emes, birnesheý. Syńaıy ıen Empirt tym unap qalyp, saıtandar syımaı bara jatqan basqa ólkeden búkil semásy, úrim-butaǵymen qoparyla kóship kelse kerek. Ózderiniń Empirt turǵyndarynyń keıpine kirip kórinetinin qaıtersiń. Onda da ońashada, jalǵyz-jarym adamdardy ańdyp júrip kózge kórinedi. Anaý aıtqandaı jaýlyǵy men qastyǵy joq-mys, tek mynaý tamyljyp turǵan kóktem kúnderi erigip, empirttikterdi qorqytyp, azdap oınap-kúlip, kóńil kóteredi bilem. Oıboı, nesin aıtasyń, saıtandardyń ishinde de Rátaı sekildi nebir tentekter bar ǵoı.

Mamyr aıynda aýyl tóńiregi jaınap júre berdi. Samattar kózin tyrnap ashpas buryn aspan tórine domalap shyǵyp alǵan kún jaryqtyq, erteńimen esik aldyna shyǵa kelseń, bir dorba shýaǵyn betińe ýystap shasha salady. Sodan mektepke deıin shekeni jaılap qyzdyrady da turady. Syz ıisi shyqqan klasta balalar omalyp otyrǵysy kelmeı, typyrshyp, aqyry bir-birine tıisip, taqtaǵa turyp tynady. Osy aıda Samattyń moınyna eki «úsh» te qonjıyp qalyp, sheshesinen sóz estidi. Erte kóktemde jipsip, astynan sý ketip jatatyn oıdym-oıdym qar bul kúnde qashqannan qashyp, anaý alystaǵy kógildir Saıqannyń bıik shyńdarynyń ushar basyna shyǵandap shyǵyp ketken. Shı-shıdiń túbi qyltanaq kók quraq. Álem jasyl shapandy jelbegeı jamylǵan. Jasyl shapan etegin anda-sanda jel keýlep, basyna túrip ketedi. Balaýsaǵa aýzy tıip, qabysqan búıirleri shyǵa bastaǵan taıynsha, torpaqtar tastaǵan jas japalar qystaǵydaı qońyrqaı emes, boıaýy betine shyqqan jap-jasyl. Jasyl qońyzdar kóbeıgen. Rátaı: «Zaýza tóreń osy», — deıdi. Aýyl syrtyndaǵy zırattyń tórt qulaǵyna qonaqtaǵan úshkir tumsyq bábisek kúni boıy suńqyldap kókekteıdi. Eki bala: «Bular qaraqus alyp ketken serigin joqtap otyr ma?» — dese, Boqaı: «Vot tı! Bir-birin shaqyryp, sóıleseıik, juptasalyq degeni», — deıdi. Sýyq torǵaılar qysta qasqyr jep keterdeı toptanyp, ubap-shubap ushýshy edi, endi ekeýden bólinip, óz tilderinde ymy-jymy ortaq jyly shyraıly shúńkilge kóshken. Shahıǵa apaı jer túbindegi Semeıden aldyrǵan qyzyl gúldi jibek oramalyn mańdaıyna basa tartyp alyp, kolhozdyń kop qatyndaryn kúnara bir shýlatyp, tamsantyp qaıtady.

Adamdardyń qabaǵy ashyq, kún qushaǵy jyp-jyly.

Tek Aıtýǵan ata júdep júr. Bul kisini asatynnan kelgen aýrý emes, oı jep bara jatyr. Pensıaǵa shyqqan eki-úsh jyldan beri kolhoz — Empirt arasynda Aıtýǵan mol¬da, Aıtekeń atalyp, mal taýyp júrgen. Qamshy men tizgin ustap úırenip qalǵan eki qoly aldyna syımaı, zerikkesin be álde shynymen qartaıǵanda bos jatpaı, mal tabaıyn degen be, ony bir qudaıdyń ózi biledi. Tórt aıaǵyn teń basqan qyzyl bıeni teńseltip, túlki tymaǵyn alshysynan kıgen Aıtýǵan ata qyrdaǵy malshy aýlyna bet túzese, sol kúni kishkene balalardyń biri súndetke otyrǵyzylady nemese kóktemge salym qaıtys bolǵan kempir, shalǵa qatym túsiriledi. Empirt moldaǵa jarydy. Moldaly aýyl bolǵan soń, jyn-saıtan, peri sekildi páleler Empirtten on shaqyrym aýlaq júrýge tıis degen senim mol edi.

Mamyr týa ol senimniń shańyraǵy ortasyna tústi.

Qyrsyqqanda qymyran irıdi. Qyrsyqqanda saıtan basqa emes, naq Aıtekeńniń ózin kózdep tıisti. Tóbege kóterip otyrǵan jalǵyz molda bolǵasyn, aýyldy jyn, periden alys ustaıyn dedi me, saıtannan Aıtýǵan ata, obaly ne kerek, erte saqtandyrǵan. Qar sheti buzyla bastaǵan naýryzdyń shýaqty kúni Rátaıdyń kedir-budyr basyn taqym arasyna qysyp alyp, ósip ketken shashyn ustaramen sypyryp jatyp áńgime otyn kósedi. Áńgime Rátaıdan bastalady. Ol jazǵan tynysh otyra ma, qabaǵyn kirjıte qoıyp:

— Alla-aı, alla-aı! — dep qyńsylap qoıa berdi. Aıtekeń taqymyn qysa túsedi:

— Tynysh otyr, saıtannyń balasy! Qap, aty jamandy aýyzǵa salyp...

Aýzynyń sýy quryǵan Samat ustaranyń qylpyldaǵan júzinen kóz almaı otyr. Qolynda sabyndy sý toly baqyrash. Jańa ǵana shashy sypyrylǵan óz basy jumyrtqadaı jap-jaltyr. Sıpasa, qoly lypyp, toqtamaıdy. Jel soqsa, tońyp qalady. Qart jylqyshynyń temirdeı taqymyna Samat mana túsip qalǵan kezde Rátaı birese bet-aýzyn tyrjyńdatyp, birese shyqyldap kúlip, ıt jynyn keltirgen. Torpaqqa týǵan kún buzaýǵa da týdy. Rátaıdyń bala jasynan bastaǵan kóp tóbelesinen qalǵan eki-úsh tyrtyǵy bar kedir-budyr basyn ustara kespeı qoımady. Jáne ustara senikin emes, basqanyń quıqasyn tyryldatyp qyryp jatsa, álgi quıqanyń ıesi: «Ibaı-aı, aýyryp ketti!» — dep jylamsyrap, baıbalam salyp, keıde: «Áı, Samat, qarashy, qanap ketti me?» — dep jalynyp-jalpaıyp otyrsa, odan artyq raqat bar ma. Ondaı ónerge Rátaı usta. Ótirik aýyrsa da, shyn aýyrsa da, qashan basy aınadaı bolǵansha qıturqynyń neshe kókesin shyǵarady.

Aıtýǵan ata ushyn Samatqa ustatqan jyltyr qaıys belbeýge ustarasyn jalańdatyp janyp jatyp:

— Saıtan demekshi, qaraqtarym, oqytyp-toqytatyn mektepteriń aýyldan tym jyraq. Jolshybaı kóktemniń yrǵyn sýy oryp ketken ór, jyradan ótesińder. Qalyń shı bar... Sondaı urymtal tusta ishterińnen kelıme qaıtara júrińder. Qar ketip, jer beti ashylǵasyn ybylys kóbeıedi. Dalada uıyqtap qalmańdar. Saıtan soǵyp, bet-aýyzdaryń qısaıyp qalyp júrmesin, — dep, ustaranyń júzine «Úh, túh!» dep túkirip qoıdy.

Sol muń eken, az sát tynysh otyrǵan Rátaı basyn dóńgeletip qalyp edi, kók quıqaǵa lyp etip tamshy qan shipildep shyǵa keldi. Sumdyq halge ushyraǵanyn Samattyń kúlimdeı qalǵan kózinen tanyp qalǵan Rátaı kesip ketken tusqa qolyn jyp etkizip apara berip edi, ataı qaǵyp jiberdi:

— Tynysh otyr, saıtannyń balasy! Ustara, baıqamasań, quıqa túgil, basyńdy kesip keter, — dep ursyp tastady. Aıtýǵan ata ursa bilmeıdi ǵoı, Rátaıdyń jer-jebirine jetken túri sol. — Iá, sol saıtannan saq bolyńdar! Qudaı taǵalanyń kárine ushyraǵan qyzyl kóz páleler adamdy aldap, ishi-baýyrǵa kirip ketý úshin ár qıly keıipte kórinedi. Kishkene laq pishinde oınaqtap keledi, qyz-kelinshek sıaqty syqyldap kúlip, buralyp ta keledi. «Syqyldap kúlip», «buralyp» degen zaty jeńil kúnáhar sóz aýzyna abaısyzda túsip ketse kerek, ataı osy tusta tamaǵyn kenep qoıdy. — Qapy qalmańdar, túge. Qyz-kelinshek bolsa, aldymen burymyna kóz salyńdar. Oımaqtaı teńge syldyrlap júrse, sary páleńniń naq ózi. Burymynan shap berip ustap alyp, teńgeni julyp alsańdar, aty jamannyń sıqyrynan kúsh ketedi. Ol páleden qýlyq qutylǵan ba! Taban astynda kóz jasyn qol qylyp: «Teńgemdi qaıtaryp ber, ne qalaǵanyńdy oryndaıyn», — dep quldyq urady. San ǵalamat jaqsylyqty basyńa úıip-tógedi. Oǵan aldanyp qalsańdar, qurydyńdar. Teńgeden aırylǵan saıtannyń buty bes tıyn. Tıispek túgil, bes shaqyrym aýlaq qashady.

Shaldyń taqymynan aqyl-taqyl qutylyp, bylaı shyǵyp alǵasyn Samat:

— Álgi ras pa? — dedi.

Rátaı jaıbaraqat.

— Áı, sol saıtanyń kózge kórinse, kórinip ketse eken. Ózimen Empirtti basqa kóterip, qumardy bir qandyratyn. Qyz bolsa, kim deısiń, qystaǵy Kúlánda sekildi selteńdegen bireý de.

Samat jaǵasyn ustady.

Sol saıtan kúnderdiń kúninde Samattyń úıinen shyqty.

Samattyń mamasy eki keshtiń arasynda synyq múıiz qońyr sıyrdy qoraǵa qamap tastap, úıdiń qulpyn ashady ǵoı. Shelek alyp shyǵyp, sıyr saýmaqshy baıaǵysynsha. Tústen keıin Shahıǵanyń qaımaq qatqan úndi shaıyn aǵyl-tegil terdi aq shaǵı oramalymen súrtip qoıyp soraptap ishem dep, sol úıde aqshamǵa deıin aınalyp qalǵan. «Maı túsipti dúkenge!» — dep, Samatty túske taman ózi jibergen.

Sol ketkennen Samat mol joq. Rátaı astyrttaǵy jardy jaǵalap, kógershin jumyrtqasyn izdep ketken. Kún demalys. Jaı kúnderi Rátaı bir tentektik jasasa, demalys kúnderi eselep elirip ketedi. Eki-úsh tentektik jasap qalýy yqtımal. Kóktem kúni uzaq. Demalys Rátaı úshin «Aldyna as qoıdym, eki qolyńdy bos qoıdymnyń» kebi.

Sonymen, Samattyń sheshesi úıge kirip, ala kóleńkede sıpalanyp, kárásin sham izdep júrse, úıdiń qaq jartysyn alyp turǵan orys peshiniń ishi dúbir ete qalady. İle jabýly turǵan shoıyn qaqpaqtyń jıeginen shań syzattap ushady. Tanaýyna kúl ıisi keledi. «Apyr-aý, bul ne pále? Maýyqqan mysyq kirip ketti me?» — degen kúdikpen júrelep otyra qalyp, qaqpaqty ashyp qalsa... úńireıgen pesh ishinde sharadaı eki kózi otsha jaınaǵan qazan bas albasty otyr. Aqsıǵan azý tisteri týra pyshaqtaı-pyshaqtaı deıdi. «Kótek!» deýge shamasy áreń kelgen Samattyń sheshesi júrelep otyrǵan qalpynda oń jaǵyna qısaıa ketedi ǵoı. Qısaıyp bara jatyp kórip qalǵany — sýreti múldem sumdyq: basynan aıaǵyna deıin qara kúıe albasty peshten atyp shyǵyp, sheshesin attaı-attaı, ústinen kúl burqyraǵan kúıi esikten eńbektep shyǵyp ketedi

Sálden soń Samat qan bazardyń ústinen túsedi. Óń joq, tús joq sheshesi júregin ustap, tósekte jatyr. Kárásin shamdy tóńirektegen Shahıǵa apaı, Shókeı, Aıtýǵan atanyń úıindegi ketik tis apa kil úreıli áńgime ańyratyp otyr. Arshanyń ıisi ańqıdy.

— Soǵyp ketpegenine táýba de.

— Ústińnen attap ketti me? Beliń shoıyrylyp qalyp júrmesin.

— Álgi shal da qaqshańdap, qyr asyp kete qoıǵanyn qarashy. Biraz úshkirtip, pysqyrtyp alatyn. Arshamen alastadyq, baǵyp-qaqqany osy úı bolmasa, jolaı qoımas endi. Samatyń bar, bekem bol, kelin qaraǵym.

— Bizdiń toban aıaqqa: «Kolhozǵa kósheıik, qalyń el arasy, jumysqa da jaqyn, ıen Empirtte neń qaldy? — dep talaı qudaıdyń zaryn qylyp, qaqsap baqtym. Aıttyń ne, aıtpadyń ne, qystyrmaıdy da. Ataý keresin iship alyp, Empirt, kolhoz arasynda qıqalań qaǵyp kele jatqan ózin saıtan da soǵyp ketpeıdi eken, — dep Shókeı Boqaıdy naıza ushyna ilip túsirip ketti.

— Tek otyr, kelin! Joq jamandyqty basyńa shaqyrma.

Boqaıdan óshin alǵan Shókeı sol ekpinmen sostıyp turǵan Samatqa tarpa bas saldy:

— Shesheńdi albasty aınaldyryp jatqanda, sen neǵyp aıdalada qońyz terip júrsiń? Ákeń de, shesheń de jalǵyz Álıma, tistegenniń aýzyna berip qoıyp, óstip ańqıyp turmaqsyń ba?

Samat úndemeı qutyldy.

Senbeıin dese, pesh aldy qors-qopa kúl. Kúl betinde belgisiz jándiktiń adam tanyǵysyz izderi battıyp-battıyp jatyr.

Arsha taǵy pytyrlap jandy, bólme ekinshi qaıtara alastaldy. İlgek ústine ilgek qaǵyldy. El tarady. Samat sańylaý qaldyrmaı tumshalap, basyna búrkep alaıyn dese, qysqa kórpe basyna tartsa, aıaǵyna, aıaǵyna tartsa, basyna jetpeıdi. Qatar pysyldap uıyqtap jatatyn, áıtpese, uıqy aldynda bestas, tyǵylmaq oınap asyr salatyn ne ini, ne aǵa, bastan sıpap, bastan sıpamasa, quryǵanda uryp alatyn ákesi joq ekenin es bilgeli túńǵysh ret oılap qamyqty.

Teńgesi túgel ketken saıtan boı bermeı, esire túsedi degen sóz rasqa shyqty. Samattyń sheshesin qorqytqanǵa dándep alǵan ba, áneýkúngi saıtan Empirtti basynyp aldy. Ózi Rátaı sekildi betimen ketken saıtan, shamasy. Aqyry ol shirkin Aıtýǵan atany da adaqtap, abyroıyn aırandaı tógip tyndy. Molda-soldalyǵyna túshkirmedi de.

Áńgime bylaı edi...

Ol kúni Samattar aýylǵa jar sala kirdi: «Kolhozǵa Almatydan artıser kelipti. Keshke mektepte konsert qoıady eken». Artıs dese, kolhozymen qosyp Empirtke deıingi shal-shaýqan, kempir-kepshik, jigit-jeleń, qyz-kelinshekter qyrylyp qalady. Zastavada eki-úsh kúnde bir qoıylatyn kınoǵa bala bolmasa, úlkender jaǵy attap baspaıdy. Shúldirlegen oryssha kınodan ne uqsyn. Kóbine sartyldaǵan kop soldat pen jarqyldaǵan pogondardan jasqanady. Al artıs dese, tik turady. Jylyna bir-eki ret soǵatyn olar «Shıli ózen, qamys-aı», «Záýresh», «Aqtamaq», «Ýgaı-aı» ánderin tamyljytyp aıtyp, shal-kempirlerdi egiltip, alǵystaryna qosyp shúberek túbine túıgen aqshalaryn qosa alyp ketedi.

Kóp sóz ne kerek, qyr astynda Semeıge aıdalatyn qoıdy baǵyp, qos tigip jatqan İzet, Qanapıadan basqasy Empirtke kesh túse kolhozǵa kósh bolyp qozǵaldy. Bári Boqaıdyń syqyrlaýyq yrdýanyna úıilip-tógilip minip, áıdá, tarta jóneldi. Syımaǵan Samat, Rátaılar arbadan ozyp, quıyndatyp barady. Itterge deıin tyshqan qýalap, arly-berli shapqylap, yrdýanǵa ere ketti. Delbege Boqaı ıe. Keshke taman kolhozdan «gradýsy kóterilip» kelgen be: «Oı, baıaǵyda men de ártis bolyp kete jazdadym ǵoı. Myna aıaqty oq julyp ketpegende, qatyratyn em», — dep daýdyrap sóıleı beredi. Ara-arasynda: «Aqa-ooý, Semeı!» — dep baryldap, daýsyn kóterip qoıady.

Empirtte qaraýyl qaldy. Ol — Aıtýǵan ata. Ishanbaı halfeniń qolyn alǵaly ol kisi artıs túgil, úı arasynyń áý degen oıyn-saýyq dúrmegine bas suqpaıtyn kirpıaz minez tapqan. Bylaısha aıtqanda, «jyn-saıtannyń oınaǵyna bola.keshki namazyn qaza qylmaq emes».

Sonymen, Empirt kolhoz ketti. Kóz baılanǵasyn shamy jaǵylmaǵan úı terezeleri bir-bir úńireıgen kórsoqyr kózge aınaldy. Qoradaǵy qoı-eshkiniń, sıyrdyń yńyranǵany ǵana kóńilge medet. Basqa tuıaq qybyrlatqan tiri jan joq. Kúnde aýlada sýyp turatyn qyzyl bıe ekesh qyzyl bıe de saýyq izdep, yrdýan arbaǵa jegilip, kolhoz tartqan. Aýyl syrtyndaǵy qalyń zırattan baıǵyz suńqyldap shaqyrady. Batyrǵa da jan kerek, al Aıtýǵan ata batyr emes, bar bolǵany aýyl arasyndaǵy molda — Stambýldan dáris almaǵan dúmshe molda. Birtúrli órepkigen júregi loblyp, aýzyna tyǵylǵandaı. Kópti kórip, kóp jasasa da, qorqynyshtyń aty qorqynysh, o l páleń kári-jasqa birdeı. Qora syrtynda dáret alyp jatyp, empeńdep, qozǵalaqtap kelip qalǵan qalyń shıge kóz salyp edi, qarańdaǵan áldene qubyjyqtar kelip qalǵan ba, júgirip-júgirip ótti. Túlki me, qarsaq pa, ony bir qudaı biledi: «E, jasaǵan, óziń qoldaı gór!» — dep, minájat qaıyra ishke kiredi, qoly dirildep júrip, kárásin sham jaǵady, jaınamazyn alaqanymen sylap-sıpap jaıa bastaıdy. Saýsaqtaryn qos qulaǵynyń ushyna aparyp, kózin jumyp, aǵýzbilláni bitiredi. Tize búgip, jaınamazǵa mańdaı tıgize bergende, esiktiń topsasy syqyr ete qalmasy bar ma. Tiri adamǵa jan kerek. Moldekeń jany tipten aıaýly. Júregi sý etip, ókshesine aǵyp túsedi. Eńkeıe bere moınyn sál buryp, kóz quıryǵyn tý syrtyna salsa, o, táńirim, qoldaı gór, esik kózinde sary kóılekti kelinshek seksıip tur. Astyńǵy erni jybyrlap, ústińgi erni qybyrlap, birdeńe deıdi. Ata dym uqpaıdy. Kúlimsireı me, nemene? Aıtýǵan atanyń jelkesi tartyp, aldy buldyrap sala berdi. Sasqany sonshalyq, tili kúrmelip, bismildaǵa ıkemi kelmeı qalypty. Alaıda arǵy atasy qalmaqty qan-josa qyrǵan kereı Arqalyq batyr, jas kezinde ózi de júgen-quryq tımegen talaı shý asaýdy shyńǵyrtyp basyp úıretken Aıtýǵan jylqyshy atanǵan emes pe. Ornynan atyp túregep, terde ilýli turǵan dyraý qamshyǵa umtylady. Qamshy qolǵa tıgesin, keremet kúsh bitip:

— Á, albasty, záý-zatyń, qara keshti jamylyp kelip qaldyń ba? Basynaıyn degen ekesiń! Al endeshe, sazaıyńdy! — dep, kelinshekke atandaı aqyryp umtylady. Kelinshek pe, sıqyr saıtan ba, ımany tas tóbesine shyqqan álgi sylqym sulý:

— Oıbaı, ata, onyńyz ne? — dep basyn qos qolymen búrkep, buǵa beredi.

— Atashylyn... Atań seniń sary saıtan! Má, má! — Ashýyna ábden mingen ata burylyp, úıden atyp shyǵa bergen kelinshektiń jon arqasynyń tusy dep, óler jeri osy dep, qamshyny basyp-basyp jiberedi. Jan alyp, jan berisken arpalys ústinde burymyna qol da sozǵan eken. Qudaı urǵanda teńgesi ilikpepti. Zar eńiregen sary kóılekti saıtan qulperen qý talqan qashyp, qalyń shıge kirip ketedi.

...Sodan bors-bors jelgen qyzyl bıe jegilgen yrdýan tún ortasyna jete Empirtke de jaqyndady ǵoı baıaǵysynsha. Áńgime gý-gý.

— Oıbý, anaý ártis kelinshek betine bor jaǵyp alǵan ba?

— Uzyn shashty seri jigit «Záýreshti» úzilip turyp aıtty, obaly ne kerek.

Delbe ustaǵan Boqaı:

Zarlanyp saýly ingendeı kelgenimde,

Basyńdy bir kótershi tym bolmasa, —

dep ańyratyp bergende, zaty sypaıy Shahıǵa apaı titirep ketip:

— Il-laı, abzı, qoıyńyzshy, tóbe quıqany shymyrlatpaı, — dep, aıaǵyna jyǵylǵandaı jalynyp jatyr.

Shókeı bolsa:

— Aqaqý-sákákýge jylap ketken on teńgem-aı! — dep ernin sylp etkizdi.

Bir ýaqytta búlkektep artta kele jatqan Quttyaıaq shapqylap alǵa túsip, abalaı jóneldi. Ótken kúzde synǵan aldyńǵy oń qoly ishke qaraı ıile bitken. Kem boldym, qatarymnan qaldym dep qaıǵyryp júrgen Quttyaıaq joq. Úsh aıaqtap shapqylaǵanda saý ıtińnen ozyp ketedi. Jáne de aıaǵy synǵaly qurby-qurdastary ózinen qorqatyn boldy. Nebir qotıyn tóbetter: «Myna elden erek úsh aıaqty peri tegin emes, ne de bolsa, bas amandap, aýlaq júreıik», — deı me, Quttyaıaq kókiregin soǵyp kep qalsa, quıryqtaryn butyna qysyp, bet-betine zyta jóneledi. «Já, ıt nege úrdi?» — degen oımen bári osharylyp úńilip edi, bireý aı astynda oramalyn qolyna alyp, yzǵytyp keledi.

— Munysy kim?

— Tún ishinde bezip júrgen qaı beıbaq?

Álgi adam jaqyndaı bere shashy burqyraǵan kelinshekke aınaldy. Kele Shahıǵa apaıdy bas saldy. Pora-pora jylap:

— Táte-aý, qaıda júrsiz? Qor boldym ǵoı, qor boldym! — dep syńsýǵa basty.

Sút pisirimnen keıin mán-jaı anyqtaldy. Aıtýǵan atanyń qamshy astyna alyp sabaǵan «saıtany» İzettiń aýdan ortalyǵynda turatyn Qadilbek degen balasynyń kelinshegi, baıaǵy pysyq Kúlándanyń sheshesi eken. «Kempir-shaldyń (elýdi jańa ortalasa da, İzet aǵa men Shahıǵa apaı kelin túsirgesin, kempir-shal atanypty) halin bilip qaıt», — dep, Qadilbek jeńgeıdi túske taman joldas shoferiniń mashınasyna salyp jibermeı me. Saldamasy shyqqan eski mashına jol ortada buzylyp, kolhozǵa jetkenshe kesh túsipti. Kolhoz ben Empirttiń arasynda onsyz da yza qysyp kele jatqan shofer: «Empirt, áne, tıip tur. Kolhozǵa artıser kelipti, konsertten qalyp qoıamyn», — dep kelinshekti túsirip, ózi shańyn burq etkizgen. Júregi sýyldap toqtamaǵan kelinshek Empirtke dedektep jetse, tastaı qarańǵy. Aıtýǵan atanyń terezesi ǵana jyltyraıdy. Kelinshek jaryqty kóńiline medeý tutyp, esikti asha berse...

Ar jaǵy belgili.

Erteńine el betine qaraı almaǵan Aıtýǵan ata tańsáriden atqa qonyp, malshylar aýylyna tartyp ketipti. Sodan aı júrip oraldy. «Moldalyǵy da, saıtan-sapalaǵy da ózimen qurysyn, bárin tárk etip, tastadym», — dep moınyna oramal salyp otyr. El ne desin, durys dedi.

II

Jigit burynǵy tórt úı, qazirgi tórt tómpeshiktiń ortasynda tur. Bul jerde shırek ǵasyr buryn ómir aıańdap jaı aǵynmen ótip jatty, tútini birde túzik, birde úzik tórt úı arasynda tompalańdaǵan eki bala asyr salyp oınap júr...

İrgeles jatqan eki kolhoz bir sovhozǵa aınalyp, kózi ashylyp, kókiregine jel kirgen qalyń el: «Bala oqytamyz, toqytamyz, adam qusap qalyń jurttyń arasynan qonys tebemiz», — dep sol jyldary otyz shaqyrymdyq ortalyqqa údere kóshken. Qytaımen áýeli qarym-qatynas, sonan keıin saýda toqtaǵasyn, arǵy betten shańdy aspanǵa kóterip ýlap-shýlap keletin otar-otar qoıdyń aldy qaırylǵasyn, Empirttiń kóshi qaıtyp túzelmep edi. Kóbeńsigen eldiń aldy Samattyń úı ishi bolyp, Empirtti qar aralas jaýyndy qara keshte tastap shyqqan. Empirtte ósken sol bala búgingi kúnde alys-alystaǵy astanada turady. Qar, jaýyny aralas qara keshten beri týǵan jerdiń topyraǵyn basyp otyrǵany osy. Eski jurttyń ornyn sıpap, kúlin sapyryp qaldy. Saıtanyna deıin saǵynyp kelip edi. Oqyǵan jurt saıtanǵa senýdi qoıǵan soń, kim bilsin, bul ólkeni tastap ketti me álde kóbeıip ketken traktor, mashınanyń gúrili qulaq tundyryp, jol bermegesin: «Qoı, jer betinen tynyshtyq qashypty, ash qulaqtan tynysh qulaq, bas amanda jolymyzdy tabaıyq», — dep, qaıǵy basyp, qusa bolyp, aspanǵa ushyp ketti me?

Týǵan jerdiń saıtany da ystyq eken. Radıo, televızor, elektri joq mylqaý aýylda erigip, tıiserge qara taba almaı júrgen Samat pen Rátaıǵa saıtandar úshinshi oıyn balasyndaı sezilipti. Kózderi kórmese de, syrtynan ton piship, áńgime etip, qaradaı úrkip, álek-shálekteri shyǵypty. Qajetinde ózderi de saıtan bolypty. Saıtan bolǵan emeı, nemene, baıaǵy peshten shyǵyp, sheshesin shoshytqan albasty Rátaı eken. Shókeı men Samattyń sheshesi Shahıǵa apaıdyń kúreń shaıyn soraptap otyrǵanda terezeniń onsyz da sylqyldap turǵan bos áınegin alypty da, úıge kirip, peshke jyp beripti. Rátaıdyń ózi aıtqasyn baryp el sanyn soǵyp qalǵan.

Iá, saıtan túgil, sapalaq joq demekshi, el túgil, Empirt joq. Erte kóktemde kóldeneń kók atty jolaýshy laqtyrǵan tuqyldan ot ketken be, Samattardyń tusynda ıin tiresip, sary qoldaı syńsyp turatyn shı de órtenip tynypty. Myna boı túzep úlgermegen qıaq shı — bıyl kóktegen balaýsa shı.

— Shyqylyq, shyqylyq!

Jigit selk etip basyn kóterip aldy.

Ózen ıreńdep jatqan saıdan kóterilip ushqan qos saýysqan astyrt qabaǵynan qylt etti. Bermen qaraı salyp kele jatyr. Jigit umsynyńqyrap, eki-úsh qadam basty. Quıryq tistesken saýysqandar ekpindep taıaı berdi de, jalt berdi, baǵytty basqa jaqqa túzedi. Muny tústep tanymady... Tanymady degende, ókpesi qara qazandaı. Bilýge, tanýǵa tıis saýysqandardyń kózin Rátaı ekeýi qurtpap pa edi. Qara boıaýǵa salyp, quıryqtaryn keskesin pushaıman bolǵan paqyrlar mysyqtardyń tyrnaǵynda shyryldap kete bardy. Mynaý ekeý sol beısharalardyń balalary, áıtpese nemere, shóberesi shyǵar. Quıryqtaı kerek músheden aırylǵan saýysqandar úı-úıdiń arasynda tońqańdaı shoqaqtap júrip, tóbesinen óbekteı shyqylyqtap aınalyp ótken áke-sheshe, týǵan-týysqan, dos-jarandaryna zar aıtyp, muń shaqpady deımisiń.

Jigit tómen qarady.

Sol saýysqandar túgil, nemere-shóberesine qaraýǵa bet qalmapty.

Qarasýdan beri qalyń shıdi qaq jaryp, aýylǵa, durysy, aýyl ornyna jete jyǵylatyn aıdaý joldyń ústinen jalǵyz qara kórindi. Jigit kún salyp, uzaq tesilip edi, atty ma, jaıaý ma, poshymyn aıyra alǵan joq. Áıteýir tunyp turǵan qalyń nýdy bel ortadan keship, bir joǵalyp, bir kórinip, udaıy úlkeıip jaqyndap keledi. Ien qula dúzdi kezgen kim eken? Áı, osy... saıtan bolyp júrmesin!

Jigit asyǵa basyp, ilgeri júrdi.

Jaz — jaılaý

Muztaýdyń qar qonaqtaǵan quzar shyńyna qaraǵyń kelse, qalpaqty sheship, qolyńa al; óndirshek úzile shalqaıǵanda basyńnan túsip qalmasa, qolyńdy beri ákel. Aspanǵa atylyp, jeke-dara oqshyraıǵan shyńnyń etegin basqan alasa taýlar birinshi klastyqtar qusap buǵyp-buǵyp qalǵan. Muztaý ǵumyry stol qasyndaǵy oryndyqqa quıryq baspaı túregep júretin — tórt klasqa jalǵyz ezi sabaq berse, jaılanyp otyrý qaıda — Kárim aǵaı tárizdi oqshaý, ór. Qabaǵyna qar qatyp: «Áı, ekilik qoısam ba, joq pa?» degendeı tunjyrap, qońyraıady da turady. Qıalata nóser soqsa, zańǵar keýdege bitken zor daýyspen jer-dúnıeni kóshire kúrkireıdi-aı kep. Ondaı alamat kúrkir beles-beles taýlardyń astynda qalyp qoıǵan Empirttegi Rátaıdyń da qulaǵyn shýlatyp jatqan shyǵar. Qalyń bultty najaǵaı jarqyraǵan aq semsermen tiginen de, kóldeneńinen de tilip-tilip, bult arasynda dıýlar aıqaı-súren salyp, shaıqasady da jatady. Samat: «Dıýlar gúrzi shoqparmen salyp-salyp ketkende, Muztaý qum, tasqa aınalyp, byt-shyty shyǵyp, shegip ketken shyǵar», — dep záre-quty qalmaıdy. Muztaý shógip, tóbeshikke aınalsa, ar jaǵynan arqyraǵan qubyjyq bas salatyndaı kórinedi de turady. Erteńinde shaıdaı ashyq kún astynda bet-aýzyn keshegi jańbyr sýyna shaıyp alǵan Muztaý jasaryp, burynǵydan da óńi kire túsip, miz baqpaı tóbeden tónedi.

Samattar kıiz úıdi Muztaýdyń qoıyn-qonyshynan sapyrylyp tógilip jatqan ózenge quldılap, túıetaıly qabaqtyń jelkesin ala jatqan jazyqqa tikken. Bıik taý, ný orman yǵyn panalaǵan oımaqtaı kıiz úı samuryq tastap ketken jumyrtqadaı dop-domalaq. Kún kúrkirese, kıiz úı qoryqqanynan selkildep sala beredi: sypyra soqqan jel ekpinine tótep bara almaǵan ýyq syqyrlap, shańyraq shaıqalady. Áıtse de, kıiz úıdiń jany siri: tań ata búlk etpeı jýsaǵan qalyń shalǵyn arasynda montıyp otyrady.

Bıylǵy jaz jańbyrdy tobyqtan keship júr. Aıdalada kókjıekke bult ilinse, birden kóresiń de, aldyn ala qam jasap, úıge jetip alý úshin tura júgiresiń. Dalanyń ondaı keń qoltyq zańy jaılaýǵa áste júrmeıdi. Shýda bult onsyz da aspannyń jartysyn alyp turǵan taýdyń ıyǵyna túıdektele dúrkirep shyǵa kelip, naǵajaıyn jarqyldatyp, kóz jasyn tógip-tógip tastaǵanda, túndikti áreń jaýyp úlgeresiń. Ol kezde kıiz úı tóńiregi qym-qýyt. Apasy basqurdy tartyp baılap, asha baqanmen túndikti túrtkilep jatady. Samat sý bolyp qalmasyn dep, ishke qý tobylǵy men maı shilikti qoltyqtap kirgizedi, dódesi — Samat atasyn dóde deıdi — úıdi aınaldyra jeroshaq qazyp álek; bul órden qashqan jańbyr sýynyń irgeden úıge kirip ketpeýi úshin erte bastan jasalǵan qam. Dódesi: «Al Qatıma, qazan-aıaqqa ıe bolyńdar!» — deıdi. Sosyn jıren bestige aıaq arta berip, kúrkildep jótelip alady da, óristegi qoıǵa tepeńdeı jóneledi. Otarǵa bıyl kelinshek alyp, áke-sheshesinen bólek shyqqan Ábilqasym ıe. Nege ekeni belgisiz, kómekshi shopan uıqyshyl. Otar shetinde aýzynan silekeıi shubyryp, silesi qatyp uıqy soǵyp jatqanda, ferma basshylary ústinen túsip, dódesi sóz de estip qalǵan. Áneýkúni tobylǵy túbine jatyp qalǵan aqsaq saýlyqty dódesi taýyp ákeldi. Sodan beri dódesi jaýyn-shashynda otar aldynan shyǵyp, bar qoıdy birindep kóz aldynan ótkizbese, ishken asy boıyna batpaıdy. Jáne bir qyzyǵy, otardaǵy bar saýlyqty tústep tanıtyn ǵalamat zerek. «Shirkin, partaǵa otyrǵyzyp oqytsa, kileń bestik alyp, Kárim aǵaı bek rıza bolar edi», — dep oılaıdy ondaıda Samat. İle dódesi oqyp ketse, klasta bárinen de ozyp ketetinin, Samattyń «eń, eń ozyq oqýshy» degen bedeli túsetinin taǵy esepke salady da: «Jas balalardyń ortasynda saqaly sapsıyp qalaı otyrady, odan da qoıyn baǵyp júre bersin», — degen sheshimge keledi.

Jaýyn-shashyndy kúnderi aıý qutyryp ketedi. «Bálensheniń otaryna shaýyp, qoı súırep áketipti, túgenshe qoıshynyń ózine qarsy umtylypty» degen alyp qashty sóz dúrkin-dúrkin estilip jatady. Myltyǵy shoshaıyp, Oıqaraǵaıdyń barlyq aıýyna ses kórsetip bara jatqan dódesiniń eki búktetilip otyrǵan keıpine Samat ishteı ári kúledi, ári aıaıdy: jaıshylyqta kesirtkeden qorqatyn dódesi mal amandyǵy dese, janyn qoıarǵa jer tappaı quraq ushady, óıtkeni, dódesiniń shybyn jany murnynyń ushynan ushyp kete barsa, apasy men Samat, Samattyń sheshesinen basqa eshkim shurq etpeıdi. Otardyń jany kolhozǵa tıesili, odan shetin shyqsa, dódesinen bastap, ferma meńgerýshisi, kolhoz dırektoryna deıin ulardaı shýlaıdy. Qysqasy, kolhozdyń artyq buraýynyń da suraýy bar. Áıtse de, atasynyń da jany jeme-jemge kelgende aıaýly eken. Ony jaılaýǵa kóship kelip, shańyraq kótergen kúnniń erteńinde, eleń-alańda bilgen...

Sol túni Oıqaraǵaıdyń tunyp turǵan qoınaýlaryna ubap-shubap kep qonǵan malshylar úıge jıylyp, bylbyrap pisken marqa qozynyń basyn jep, kesh taraǵan. Dódesi — qol-aıaǵy jerge tımeıtin aıtýly qıssashy dombyrasyn tyńqyldatyp, «Baqtıardyń qyryq butaǵyn» túgendep, taýysam degenshe, tún ortasynan aýǵan. Qatty talyǵyp, aıqasqan kirpikterin jazýǵa murshalary kelmeı, qalyń uıqynyń qushaǵyna qystyǵyp kep qulaǵan.

Samat bireý túrtip qalǵandaı oıanyp ketti. Ýyq pen kerege syqyr-syqyr etip, kıiz úı shaıqalyp turǵandaı mezgil eken. Jabylmaı qalǵan túndik jelpildep, úzikbaý ýyq syrtynan sart-surt soǵady; tóbedegi sóne bastaǵan solǵyn juldyzdar bıleńkirep ketedi.

— Tur, shal! Daýyl, ushyryp daýyl kep qaldy! Qasqyr mańaılap júr me, óziń shyqpasań, otar úrkip, maǵan qaıyrý beretin túri joq. — Túngi kúzetten kelgen apasynyń daýsy qarlyǵyńqy. Qobyraıtyp kúpi kıip alypty. Kórpe astynan syǵalap jatqan Samat: «Apam Tolstoıdyń «Úsh aıý» áńgimesindegi apa aıýǵa uqsaıdy eken», — dep oılaı berip edi, dódesi ahylap qoıa berdi:

— A! Ne deısiń? Balaq baýym qaıda? — Kıiz ústine salǵan tósekte bobyrap, tóńiregin sıpalap otyr. Shoq-shoq, ózine de sol kerek, túnde «Baqtıardyń qyryq butaǵy» dep, dombyrany sabalap, ózine de, jınalǵan jurtqa da, aqyr aıaǵy, apasy men Samatqa da uıqy bermeı qoıyp edi. Syqyrlaǵan ýyq synyp túserdeı maıysyp-maıysyp ketkende seskenip qalǵan Samat kórpesin serpe berip edi, ataqty qıssashy jatqan irgeden aq kóılek delbeńdep kóterile berdi.

— Jaý! Oıbaı, jaý! — dep barqyraǵan jaman ún shyqty. Aǵarańdaǵan dódesi ortadaǵy oshaqty, kópsip jatqan kúldi attap, syrtqa atyp ketti.

— Qaıdaǵy jaý? Myna shaldy jyn qaǵyp ketti me?

Kórpege oranyp alǵan Samat pen apasy apyr-topyr syrtqa shyǵyp edi, balaǵy jelpildegen aq dambal men jel úrlegen arqasy kúmpıgen kóılek quıyndatqan kúıi saı tabanyndaǵy qalyń qyzylqat pen kek boıaýdyń arasyna súńgip barady eken. Ábilqasym otaýynan basyna shapan jamylyp shyqqan jas kelinshek Rábıǵa (kómekshi shopan daýyldy mızemeı, uıqynyń kókesin tanytyp jatsa kerek):

— Betim-aı, dódem be mynaý? Uıat boldy-aý! — dep, shyqqan izimen ishke jyp berip súńgip ketti.

Jelke tús oıran-topyr. Tas tebe taza. Esesine batystaǵy kermıyq jotanyń qalyń qara shashy tik turyp, jaıyla jelbirep tur. Endi bir aınalyp qarasa, qara shash degeni órip shyǵyp, saýlap kele jatqan túıdek-túıdek bult eken. Qotandaǵy qozy, saýlyqtar jarysa mańyrap, ý da shý. Quıryqtaryn qaıqaıtyp alǵan Alypsoq pen Aqtós abalap, jaǵy tynbaıdy.

Esik aldynda kózin ýqalap shyqqan borbas Ábilqasym:

— Ne boldy? — degenshe, saı jaqtan:

— Qatıma, a, Qatıma! Barmysyń, badalyp qalǵyr! Ápkel beshpent, shalbardy! — degen dódesiniń barlyqqan daýsyn jel jetkizdi.

— Ne, ne? — Kekeshtenip qalǵan Ábilqasymǵa jaýap qatýǵa shamasy joq apasy kózinen aqqan jasty súrtkilep: — Aljypty myna shal... Balaq baýyn izdep, jerdi sıpalasa, qolyna sup-sýyq áldene ilige ketpeı me... Júrgenge jórgem iligedi... Ireńdegen jyltyr kóz jylan eken... Uzynquıryq dese, shaldyń tóbe shashy tik turyp, Tesken taý ótip ketpeı me. Óı, qaqbas! Qaı tesikke kirip ketti jylany... Basyna aq quıyp jiberetin! — deıdi.

Daýyldyń demin júz shaqyrymnan sezetin jylan qorǵalap kep, adam tynysy jylytyp turǵan kıiz úıge irgeden jorǵalap kirip ketse kerek. İrge áli ashyq-shashyq, etegi topyraqpen bastyrylmaǵan. Dódesi qashannan qoryldap uıyqtaıdy. Sasqan jylan qoryldy es tutyp, aıaq jaqqa ıretilip jata ketken. Jylandy daýyl emes, dombyranyń tyńqyly men dódesiniń túni boıy barqyrap aıtqan qıssasy jetelep ákelýi yqtımal. Zastavada áneýkúni kórsetken úndi kınosynda qaýǵa saqal, oraq muryn, daǵaradaı sáldeli shal sybyzǵy oınatyp edi, quıryǵynyń ushymen tik turǵan jylan myń buratylyp bılep bergen. Sáldeli shaldan atasynyń qaı jeri kem. Qos ishekti, bir tıekti, on eki perneli jýan qaryn, shómish bas dombyra oqtaýdaı ǵana sybyzǵyny jolda qaldyrmaı ma.

— Jańbyry jıi jaılaýdyń jylanynda qaýqar az. Shep basy qataıyp, kúz túskende kezdesip kór, ýy sespeı qatyrsyn. Qaıda álgi ıreńbaı? — dep, apasy mosymen tósekti túrtkilep, kórpeniń qora-qopasyn shyǵaryp jatsa, saı jaqtan:

— Ólimisiń, tirimisiń, Qatıma?! Álgi páleni kerseń, basyna aq quı da, jaıyna qoıa ber! — dep dódesi «ata jaýyna» jany ashyp, suńqyldap otyr.

Jylan sol joqtan iz-túzsiz joǵaldy. Áneýkúni qıssa aıtyp berip, onymen qoımaı, daýylda pana bolǵan dódesin qorqytyp alǵanyna qatty qysylyp, taıyp otyrypty.

...Jańbyr quıyp tur. Kóı-kóılegen dódesi men Ábilqasym kóz baılana qoıdy qotanǵa ákep ıirdi. Apasynyń shapanyn ıyǵyna ilgen Samat otardyń bir shetine shyǵyp, pysyqsyp júr. Aqtós pen Alypsoqta ún joq, ánsheıinde shúıirmekteı ıirilip turatyn quıryqtary qazir salbyraǵannan salbyrap, jer ıiskep qalypty. Ózderi kip-kitteı. Saýlyq, qozylar da sonyń kebin kıgen. «Bul qalaı?» Tań qaldy. Baıqastap kórse, tań qalatyn túgi joq; ıtterdiń de, qoıdyń da kún ashyqta jel úrip, qobyraıyp, kópsip turatyn júni sý tıgesin basylyp qalypty.

Kire ahylap-ýhilep tórge qulaǵan atasynyń kúlápáráli shekpenin apasy qaǵyp-silkip aldy.

— Urynyp qalypty dódeń. Qaýqıǵan keýdesi bolmasa, ne densaýlyq bar deısiń. Men shaı qoıyp jibereıin. Boı jylytyp, ústi-basy kepkenshe qoıǵa ıe bol, qulynym. Áıtpese, yǵyp keter. Qoryqpa. Áýeli qudaıǵa, sonan soń ózińe syıyn! — Apasy Samatty alys jolǵa attandyryp turǵandaı eljirep betinen ıiskedi. Iyǵynan shapandy sheship, sýlyq shekpendi ildi. Dódesi: «Iá, apań durys aıtady, urynyp keldim, qoıǵa bas-kóz bolǵanyń jon» degendeı, kúshene jótelip qoıady. Saǵan qaraǵanda, apasyna eptep erkelegisi kele me, nemene?

Jaryq úıden qarańǵy syrtqa shyǵyp edi, shekpeni byldyrlap sóılep qoıa berdi — kúláparaǵa tamshylar dybyrlap tynymsyz qulap jatyr. Biriniń qoltyǵyna biri basyn tyǵyp alǵan qoı onsyz da ıirilip alǵan. Syrt qaraǵan adamǵa basy joq qoılar syǵylysyp turǵan sıaqty. Bir ýaqytta byldyrlaǵan shekpen barabandata jóneldi. Lezde aq tútek ornady. Burshaq sartyldap tur. Ieginen tamǵan tamshy jaǵasynyń ishine qulap, kindigine qaraı syrǵyp berip edi, Samat shekpeniniń etegin qarnyna qysa qoıdy. Tamshy toqtady. Shet qalǵan qoılar qıalaı dúrkiregen burshaqtyń tegeýrinine tótep bere almaı, mańyrap jiberdi. Jaý joqta adyrańdap, alshańdaı basatyn Alypsoq pen Aqtóstiń jany tym tátti eken, qyńsylap, kıiz úıdiń yǵyna qoıyp ketti. Kenet soqqan burshaq tez basyldy. Jańbyrdy ózimen birge ala ketti. Biraq apam ketse, jezdem bar eken. Alyp ańǵarlardan jer baýyrlap jorǵalap shyqqan tas qarańǵylyq bir ýys otar men kúlápara, taıaǵy shoshaıǵan jas balany tórt qubyladan qorshap, qos búıirden qysyp berdi; úıý, netken qorqynyshty! «Empirttegi kóp saıtannyń bireýi bizge erip, jaılaýǵa kelip qalmady ma?» Sýyq oıdyń susy seskentken Samat:

— Aıtaq, aıtaq, Aqtós! Alypsoq! — dep qalaı aıqaılap jibergenin bilmeı qaldy. Sengen Alypsoq pen Aqtós jerden baýyryn kótere berip, jalqaý úrip, «qaıt deısiń, shama-sharqymyz osy» degendeı, baýyryna basyn tyǵyp, ıirilip jata ketedi. Qý ózderi! Astyna basyp jatqan qurǵaq jerdi sý qylǵysy kelmeıdi. Esiktiń japsarynan jalpyldaǵan ot qana jubanysh: onyń ózi keıde janyp, keıde óship, ólimsirep qana túr. Sóıtip, es ketip, jan shyqqanda qos tóbet atyp túregep, saı jaqqa alaman tasyr shapqylaı jóneldi. Arsyl óshińkirep baryp, qaıta kúsh aldy, sheginshekteı úrgen eki ıt jaqyndaı kele burylyp alyp, kıiz úıdiń yǵyna jyp berdi. Samatqa da keregi sol, shekpeniniń zildeı etegin súırep, kıiz úıdiń jabyǵyn aıqara ashyp jiberdi de, taıaǵyna shalynysa-malynysa ortadaǵy otqa túserdeı entelep kirip keldi. Eki kózi sharasynan shyǵyp ketken. Kese shaıdy alaqanynda dóńgeletip otyrǵan dódesi men apasy:

— O ne?

— Ne boldy? — dep, bastaryn julyp-julyp aldy.

— Aıý! Otarǵa aıý shapty!

Syrtta qoı dúrildep úrikti. Atasy aq jaýlyq shetin qaıyra saldy, ornynan turdy, keregede ilýli turǵan on altyny julyp aldy da, jabyqqa aýzyn suǵyp jiberip, basyp saldy. Myltyq shańq etti. Itter oıbaıyn salyp qyńsylap, úrikken qoı úıdi basyp kete jazdady.

Apasy oń alaqanyndaǵy qyzyl gúldi keseni áspettep kótergen qalpynan tanbaı, ıreńdep ushqan kúlimsi kók tútindi sol qolymen jaıqaı jasqady.

— Óı, anturǵan, úıdiń ishin sasytyp... Erteń kúıe túshkiretin boldyq. Myqtylyǵyńdy kóreıik, tym bolmasa tumsyǵyńdy jabyqtan shyǵaryp atpaımysyń? Qyrym eti joq qaýqıǵan jaman shaldy aıý qaıtsin. Qoıdyń semiz bireýin jetektetip jibershi, jylany qaıtar ma eken? Mazany aldy ǵoı myna maı taban, — degen apasy shaıyn ári qaraı soraptaı berip.

Jabyqtan Ábilqasymnyń qup-qý bir ýys beti kórindi. Shalyq shalǵandaı, yrjalańdap kúle beredi.

— Oı, ata, at-typ tastaı jasdadyńys... Myna bursaqta, — dep, qoryqqanynan tili kúrmelip qalǵan ba, «sh», «z»-nyń ornyna «s» dep qańǵydy. — Qoı yǵyp keter dep, jyly ornymdy sýytyp, syǵa sapsham... Taqtóbemnen sý- ý... Ehe, ehe! — dep, sý sorǵalaǵan qalpaǵyn sheship, aýdaryp-tóńkerip, qarap aldy. Sosyn tyqyr quıqasyn sıpap tastap, alaqanyna úńildi. — Eh, eh, tımepti, tımepti.

Áńgime bylaı eken. Qylshyldaǵan jas emes pe, Ábilqasymdy jańbyr moıyta qoımapty. Kezeń astynda otyrǵan Japabaı erteń oıǵa túsedi degen sybys estigen soń, sirińke, qant, shaı tapsyrmaq bolyp, otardy qotanǵa ıirip, keshtetip atqa qonypty. Japabaı birazdan beri áńgimelesetin kisi tappaı, erigip otyrǵan ba: «Qaltańa shoq salyp ala kelgendeı asyqqanyń ne?» — dep, bary men joǵyn Ábilqasym aldyna jaıyp salypty. Jańbyr burshaqqa ulasyp bara jatqasyn, otyrǵan jerinen sý shyǵyp, atyn qyzyl maı ǵyp beri shaýypty. İship otyrǵan shaıy sol kúıi qalypty. Qazyqbaý shalyp, atyn baılap tastap, úıge kire bergende ot jarq etip, oq tóbeden zý et-ken ǵoı...

* * *

...Tyrsyl da, syrtyl da joq, typ-tynysh... Tórde kórpe ústine shekpen, kúpini qabattap jamylǵan atasy «húh! húhilep», tasyǵan sútti úrgilep jatqandaı tynys alyp, uıqynyń kókesin tanytyp jatyr. Keshegi jaýynda urynǵany ras eken. Aıqara ashýly turǵan esik aýmaǵy ramkedegi sýretten aýmaıdy; qarsy qabaq qaraýytqan qorym jartas, jartas tóbesinde eshkimdi betine qaratpaı jarqyraǵan kún óz-ózinen balqyp, jaılap dóńgeleıdi. Neshe túrli hosh ıis kıiz úı ishin kernep alǵan. Jeroshaq qasynda júrelegen apasy shóp mashınasynyń pyshaǵymen qazan qaspaǵyn shaqyr-shuqyr qyrady. Áldebir qıyrdan qozysyn izdegen qoı baryldap mańyraıdy. Úsh sıraqty qara mosyǵa asylǵan sháýgimnen burqyldaǵan bý qaqpaqty kóterip-kóterip tastap, eki ıininen dem alyp tur. Mosy astynan kók oramalyn bulǵaı kóterilgen tútin joǵary kóterile berip, siltige salǵandaı tez ydyrap, aýada erip barady.

Syrtqa shyqqasyn quıylǵan kún sáýlesine betin tosty, esinep, kerildi. Tańerteń kún ashyq, shýaqty bolsa, ánsheıin ondy-soldy kerile bergiń keledi eken. Kerilip-sozylý bir jaǵy apasyna: «Apa-aý, men turdym ǵoı, shaıyń men toqashyń, qant-kámpıtiń ázir me?» — degeni. Jeńin qaryna túrgen apasy búgin nemeresi degende ishi-baýyry ezilip túr eken:

— Turdyń ba, qulynym? — dep jeıdesiniń etegin kóterip, kindiginen qushyrlana ıiskep tastady da, oıda joqta shyrt etip: — Túriń qurǵyr... Jý ana satpaq-satpaq betińdi! — dedi. İle qaıta meıirlendi. — Uıqyń ashylsyn degenim ǵoı. Keshe Ábilqasym Japabaıdyń úıinen qaltasyna qulaq sala shyǵypty, betińdi jýsań, týrap beremin. — Qulaqty estigende Samat shala baıyp qaldy.

Kıiz úıdi aınalyp edi, jelkedegi nar jotanyń jap-jasyl beti shup-shubar núkteler. En shalǵynǵa tisteı qatyp jabysyp qalǵan myńǵyrǵan qoı. Tas ústinde shoshaıyp otyr ma, Ábilqasymnyń: «Kóı, kóı! Áı, qaıt keıin, kebenek! Kebenek kelgir, aıaǵyńdy syndyramyn!» — degen úni talyp jetedi. Aıaǵynyń synatynyn bilmeı, saqalyn súırete otardan ozyp ketip júrgen kók serke baıaǵy. «E, men de qasyńdamyn, aıqaıyńa túp-túgel qosylamyn. Kók serke me, kók serke kebenek aıaǵynyń synatynyn bilmeıtin esalań ǵoı» degendeı, Aqtós pe, Alypsoq pa, áıteýir, qos kózeldiń biri taý jańǵyrtyp úredi. Muztaý taqıa etip kıgen qar appaq, ondaı shaǵyrmaq appaqty Samat ǵumyrynda kórgen emes. Jasyl maýyty shapandarynyń óńirin ashyp jibergen qaraǵaılar alysty kózdep, sereıip-sereıip tur. Arasynan saýysqan shyqylyqtaıdy, ular quryldaıdy. Saı tabanynda tastan tasqa sekirip, josylyp jatqan ózenniń gúrili kúsheıe túsken, túndegi qalyń nóserden soń eselene, elire tasyp jatyr.

Kóńil qatty ósip, basyn kóterse, apasy qyrǵyshty qazan túbine apara berip, ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy qulama jartasqa qarap qatyp qalypty. Kóleńke uıalaǵan tik betkeıge bu da kóz salyp edi, dym kergen joq, tek ıyqtan qulaǵan jolaq-jolaq sáýle ishinde qyzyl, jasyl sheńberler yrǵatyla oınap, kóship júr.

— Apa, o nemene?

Apasy moıyn burmastan:

— Elikti qara! — dedi.

Jańa kórdi, shynashaqtaı elik kóleńke qushaǵynda qıa betti qıyp ótip jatyr. Eliktiń sońynda ebelek qaqqan tyrnaqtaı laǵy bar! Bylaıda da ózinen ózi tas qulap, ózenge kúmpildep túsip jatatyn tik betkeıden shań ushyrmaı sekektep barady. Qıalaı salyp, jotaǵa shyqty da, jalǵyz-aq qylt etip, ıyqtan ári asyp ketti.

Túni boıy qaraǵaı yǵyn panalap, ábden jaýraǵan boldy. Degdip qalǵan kúngeı betti izdep barady. Qos qoltyǵynan qos perishtesi kótergen ǵoı, áıtpese, shybyn yzyndasa, saldyr-kúldir tas domalaıtyn qulamadan aman-esen ótý tórt aıaqty janýardyń mańdaıyna jazylmaǵan qıamet. Esinde júrsin, qarǵam, jer ústinde jybyrlaǵan janýar ataýlynyń qoldap, qorǵap júretin ıesi bolady.

— Apa, apa, endeshe, Muztaýdyń ıesi kim?

Apasy qazandy shaıyp jatyp:

— Esińnen eki eli shyǵarma, qulynym, osy ólkedegi jan-janýar, ósimdikke aldymen Muztaý ıe. Anaý jatqan sireý muzdy kórip turmysyń? Muz astynda paıǵambar zamanynan uzyndyǵy alpys alty qulash aıdahar qatyp jatyr, — dedi kómeski únmen. — Isa paıǵambar aıtyp ketipti: osy taý-tasta órip júrgen jan-janýar quryp taýsylǵan kúni muz da erip bitedi. Áne, sonda qatyp jatqan alpys alty qulash ajdahaǵa jybyrlap jan kirip, bas kóterip, etekke ıretilip túsedi eken de, aldyna kelgendi qaqshyp, aýzyna tastaı beredi. Ne qoımaıdy, ne toımaıdy. Aıtýǵan atań aıta beretin aqyr zamanyń sol.

Samat titirep ketti.

— Apa, apa deımin, jan-janýar nege taýsylady?

— E, qaıbir taýsyla qoıaıyn deıdi. Adam nıetinen tabady. Arany ashylǵan óz qomaǵaılyǵy ózine jaý. Adamzat buzyldy: kóbiniń qolynda bir-bir qara kóseý. Sońynan ergen jan-janýarǵa qasqyrsha tıip, qyryp bara jatyr. Kóldeneń kelgendi, kózine kóringendi tarsyldatyp atyp, jyǵa beredi. Kúrs-kúrs kók tútinnen kóz ashpaıtyn boldyq. Qyrylyp jatqan kóp arqar, eliktiń kıesi kúnderdiń kúni aınalyp kep soqpas deımisiń. Qyz kezimizden osy... — «Apam da qyz bolypty...» — dep oılady. Oǵan apasy qashan da óstip beli búgilip, qazan túbin qyryp otyrǵan kempirdeı kórinetin. — Oıqaraǵaıda maral ókirip jatýshy edi. Tas-tasynda tarǵyl barys arqar ańdyp, syǵalap jatatyn. Bul kúnde ár saıda domalap jatqan qý bas pen arbıǵan múıizderin sanap qaldyq. Jeti atasynan týk kórmeı ósken mundar nemeler qozy-laǵyna deıin tym-tyraqaı qýyp, taza qyryp barady. Soqyr Sársen ekesh Sársen de aldyńgúni aıý atyp jyǵyp, Zaısannyń bazarynda etin satyp, jyrǵap qalypty. Analyq aıý eken. Qonjyqtaryn esik aldyna ıt ornyna baılap qoıǵan kórinedi. Bireýin tóbet talap óltiripti.

«Ajdaha tirilse, tirilsin... — dep oılady Samat, mana titiregenin tas umytyp. — Tirilse, elik qýǵan ańshylardy qylǵı salar edi, soqyr Sársendi myltyǵymen qosyp, basyn aıaǵyna bir-aq búktep jutyp qoıar edi. Aldymen dódesi, apasy, Ábilqasym, Rábıǵa, Alypsoq pen Aqtós jáne ózi jaılaýdan oıǵa túsip bolsyn».

* * *

...Laǵyn ertken elik qulama jartasty qıalaı ótip ketken kezde Samattyń boıy tobylǵydan aspaıtyn. Qazir, shúkir, qyzylqatpen birdeı. Óıtkeni Samat dódesiniń artyna mingesken. Kise belbeýdiń — onyń ózi dódesine ákesi Ahmetten, Ahmetke ákesi Jylqaıdardan, Jylqaıdarǵa ákesi, ıaǵnı Samattyń babasy Súleımennen qalypty — kemerinen mytyp myqtap ustap alyp, ernin jymqyryp otyr. Apasy: «Úıbaı, janym, Samataı, kún saıyn aýyrlap bara jatyr ma, belim kilt ete tústi», — dep qoıyp, muny qoltyǵynan kótere bergende, atasy at ústinen eńkeıip, artyna dik etkizgen, dik etkizgende: «Kózińe qarap otyr. Bashpaıyńdy attyń shabyna tıgizbe, tıse, móńkip jyǵyp ketedi», — degen. Ol degendi Samat umyta jazdap otyr. Jańbyrdan soń jaınap turǵan tabıǵat ózine qaratpaı, basqany umyttyrmaı qoımaıdy.

Jıren besti kekilin jıi jelpip, áredikte qı tastap, jel shyǵaryp, qorq-qorq jeledi. «Jıren besti Kárim aǵaıdyń qolyna tússe, bálem, myna qylyǵy úshin tártibine ádemilep turyp «eki» qoıar edi. Dódemdi qoıshy, bul kúnde kórip júrgen quqaıy, eti úırenip ketken. Menen uıalsaıshy», — dep ishteı kijinip qoıady. Atasy basqa kúnderi «Arqalyq batyrdy» muryn astynan yńyldap, jıren bestini aıańnan asyrmaıtyn. Búgin Sarqaıqańdy jaılaǵan Qýat aýlyna asyǵyp bara jatyr. Dúıdeı kolhoz bastyǵy, bildeı ferma meńgerýshisi bar, bar atqaminer sol ordendi shopannyń úıine búgin, aıt kúni úıilip-tógilip túsip, bas qosady eken. Qoıdyń órisin taýyp, jaqsylap jaıýǵa, bastyqtardyń jaıyn taba bilýge bar da, án-kúı, saýyq-saıran, kúpildek jel sózge joq Qýat keshe Ábilqasymnan sálem aıtypty: «Bastyqtar jınalmaqshy. Úsh qoıdyń basyn kestim, chortý. Dódeńniń bir-eki qaıyrmasy bar. Sálemim túzý edi. Qurban aıt — qudaı joly, bizge erteń bas suǵyp, mynalarǵa birdeńe dep bersin. Chortý, murynǵa sý jetpeı júrgende, sharýadan qaldyrdy. Chortý!» — dep, naýaǵa túz jaımalap turyp, basyn jerden kótermeı kóp kúńkildepti.

Qýat chortý ne dese, o desin, Samat kóńildi. Túnde ózin kıiz úıge qýyp tyqqan aıý oqıǵasy, jalmaýyz abjylan hıkaıasy qazir umyt. Taýsylyp bitpeıtin cap dalada saý jelgendeı emes, taý joly raqat! Ár asýdy asqan saıyn aldyńnan beıtanys sýret kórkem jazý dápteriniń sıa tamyzbaı ádemi jazylǵan betterindeı syrǵyp ashylady da otyrady. Kárim aǵaıǵa kórsetse, qyzyl qaryndashpen kil «bestik» qoıatyn jaqsy sýretter... Jota-jotany qıalaı salyp urǵan jalǵyz aıaq soqpaq, shetin ala sapta turǵan jasyl kıimdi shekarashylardaı sap túzegen sylyńǵyr da suńǵaq qaraǵaılar... Tarǵyl jartastar jol tosyp jatqan kezde dáldep atqan mergenniń oǵy tıip, ólip qalǵan qabylan sıaqty ár betkeıde tyrp etpeı buǵyp-buǵyp jatyr. Aspandy búrkit syzady. Ireńdegen soqpaq syp berip ný qaraǵaıǵa kirip ketse, Empirttegi úıdiń kartop salatyn salqyn urasyna túsip ketkendeı, qaradaı titirkenip, jıyrylyp qalasyń. Túni boıy sý bolǵan qanat, qaýyrsyndaryn kúnge keptirip úlgergen qarǵa, saýysqan, ular, torǵaılar yraqaı-tyraqaı bet aldy shýlap máre-sáre.

Al ıyq tiresip tize qosyp, maldas qurǵan mylqaý taýlar dódesi men jıren bestige, Samatqa eńkeıe túsip, úńiledi-aı kelip. Zańǵar bıikten qaraǵan soń, qumalaqtaı domalaǵan jalǵyz attyǵa kózderi jetpegesin, eńkeıip-eńkeıip qalsa kerek. Áýege qaraǵan arqash-arqash azýlary aspanmen tistesip, qatyp qalǵan. Ózderi úlkendi-kishili. Taý ishinde ózińdi myna jotalardaı alpamsa uldary, anaý Muztaýdaı alyp ta batyr atasy bar, tútini tik berekeli semányń arasyna túsip qalǵandaı sezinedi ekensiń.

Dódesi qaqyryndy da, sabyn buraǵan jezben qaptaǵan segiz órme dyraý qamshymen oıdy nusqap:

— Áne, qıadan qulaǵan kóshtiń qańqasy! — dedi.

Jıren beti jaınamazǵa qulaǵan Aıtýǵan atadaı quryqtaı sozǵan moınyn ızeńdetip, ıtinip órge tyrmysyp kele jatqan. Kúsh túskesin, artqy sıraqtarynyń atlas teri astyndaǵy urshyqtary Samattyń qos jambasyn kezek túrtkilep, kóterip-kóterip tastaıdy. Áýestik jeńgen bala taban astyndaǵy tereń shatqalǵa moınyn sozyp qarap edi, qaraǵany qurysyn, qıraǵan shańyraqtyń qap-qara bolyp shirigen qańqasy, qaı múshe ekenin tanyǵysyz súıekter aıqysh-uıqysh shashylyp jatyr.

Asý ústine kóterilgesin atasy qol jaıyp, kúbirledi de: «Tıe bersin!» — dep betin sıpady.

— It jyly sıyrshy Muqamǵalıdyń eki balasy túıe-múıesimen osy qıada mert bolǵan. «Jylan jatyr! Jylan jatyr, aıaǵyń astynda!» — dep, túıeni saýmalaı jetelep, áreń túsirip kele jatady ǵoı. Teńnen ushy shyǵyp turǵan ýyq shabyna tıip, asaý jas túıe móńkıip bergende, qıadan ushyp ketipti. Muqamǵalı sodan: «Kórmegenim taý bolsyn!» — dep, sıyryn ótkizdi de, aýdannan túbegeıli kóship ketti. Ataqty Qyzylqıań, qandy qıań osy, balam. Qandyqıa deýge aýyzdary barmaı, Qyzylqıa degen.

Samattyń kóńili taýdan qalaıyn dedi. Muztaýdyń basynda qar erip bitisimen jahandy jalǵyz-aq qylǵyp salaıyn dep, alpys alty qulash aıdahar jymsyp jatyr. Qyzylqıada túıe-múıesimen eki birdeı bala opat bolypty.

Asýdyń jurt quldılaıtyn arǵy qabaǵyna at tuıaǵy iligýi muń, Samattyń tap ázirde jasyp qalǵan kóńili qaıta kónshidi. Baýyzdar tamaqtyń astynda tereń saı tyǵylyp jatyr. Saı tabanynda myń buratylyp aqqan aqjal ózen Rátaıdyń shot mańdaıyndaı áne bir jartasty aınala bere jym-jylas jutylypty. Bas aınalar bıikten qaraǵanda, ózen zamandardyń zamanynda saı tabanynda bireý umyt qaldyrǵan kúmis kiseden aýmaıdy. Ózen jaǵasynda oımaqtaı alty qanat aq úı domalap jatyr. Taıaq tastam jerde shaǵyn ǵana qońyr úı qońsy qonǵan.

— Sarqaıqanyń osy. Alty qanat úı Qýattiki. Qaz jumyrtqasyndaı ǵyp dóńgeletip kóterip ala qoıǵanyn qarashy. Sharýa dese, túsip ketetin ólermen jigit ózi de.

Alty qanat tóńiregine baılanǵan at qaramy edáýir. Kirip-shyǵyp júrgen adamdar alasapyran. Esik aldyna qatar qazylǵan qos qazandyq tóbesine ıreleńdep tik kóterilgen qos sabaq kók tútin baılanypty. Empirtke qysta kelip ketken Kúlándanyń shashyna taqqan lentasyna uqsaıdy.

Qaıda júr eken sekeńdep? Jazǵy kanıkýlda Empirtke qaıtse de kelemin dep edi. Kelse, Rátaımen oınap júrgen shyǵar... «Samat qaıda?» dep Rátaıdan surady ma, joq pa, bilse ǵoı.

— Basty úıitip jiber, kelin!

— Qatyn, qymyzyńdy pise tús! Shıkileý eken, chortý!

Sańqyldap shyqqan daýysty keshegi jańbyrdan sońǵy saf aýa ala qashyp, bulardyń qulaǵyna qalybyn buzbastan dálme-dál jetkizip tur...

Dastarqan basy dyr-dý. Ájimderi aıǵyz-aıǵyz, saqal, samaılary appaq, ózderi myqshıyp kelgen aqsaqaldar tórge ıe. Odan tómenirekte olarǵa qaraǵanda eńseleri tik, saqal-murttaryn býryl shala bastaǵan qyrmasaqal «jastar» otyr. Aqsaqaldar da, qyrma saqaldar da kelisip qoıǵandaı shashtaryn tyqyrlatyp alǵyzyp tastapty. Saqal-murtqa tımepti. Aıaq jaqty alǵan jigit-jeleńder, kerisinshe, saqal-murtty tıpyl qyryp, artqa qaıyrǵan shashtaryn uzyn-uzyn qoıa bergen. Shashty aǵalar onsha kóp sóılemeıdi, tórdiń aýzyn baǵyp, montanysyp otyr.

Qanapıa shamalas bozbala ıyǵyna oramal asyp, otyrǵandardyń qolyn jaǵalaı sý quıyp keledi. Bilek sybanyp, qara quman astynan alaqan tosqan shaldar bozbalaǵa: «Ómir jasyń uzaq bolsyn!», «Órkeniń óssin!» «Áı, sen Qýat chortýjannyń tuńǵyshy Rysbek emespisiń, jaza baspasam», «Dáp ózi!», «Kelin túsiretin jasqa kep qapty», — dep qaýqyldasyp qaldy. Qyp-qyzyl bolyp uıalǵan bozbala tis jaryp, jaq ashpaıdy.

İshke kirip jatqandar da bar:

— Aıt qabyl bolsyn!

— Aıtsyn! Tórlet!

— Ay, jalba shash qaıny, aıaǵyńdy jınashy bylaı! Jumagúldiń oń tizesine salyp qoıyp jatqan joqsyń ǵoı! — degen astarynda birdeńeler bar shymshyma ázilder bosaǵa jaqtan shyǵyp jatsa, tórdegi aqsaqaldar et týraý men súıek mújýdiń arasynda:

— Aı, sonda Arqalyq batyr bylaı dep eńiregen eken de: Ólmegeni qashty endi taýǵa qaraı, Qanjarǵa osqylaǵan shydaı almaı. Jaý ketti, attan sonda túse qalyp, Óldiń dep zar jyladym, qaıran Jubaı!

— Alda erim-aı!

— Joldastan aıryldym — jarty jannan aıryldym degen-aı! — dep batyrlardyń qaıǵysyna qaıǵy qosyp, qabyrǵalary qaıysyp ketip edi:

— Aı, baıaǵyda súıegi qýrap qalǵan Arqalyqtyń basyn mújigenshe, myna qoıdyń basyna ıe bolyńdar, chortý! — dep, manadan beri sóz tımeı qańtarylǵan Qýat tótesinen saldy. Kolhoz bastyǵy men ferma meńgerýshisi Arshatynyń aýzynda otyrǵan jáne bir ordendi shopannan asa almaı, jolda qalypty. Sol sebepti de Qýat qońtorǵaı. Bireýler: «Qýattyń qulaǵynyń múkisi bar», — dese, basqalary: «E, ol ádeıi isteıdi ǵoı. Kerek adamy sóılese, kúndik jerden qaǵyp alady», — deıtin. «Bastyqtar kelmeıdi» degen habar jetkende de aıqulaqtanyp qalyp: «Qap, ákeń, ıtke tastańdar ana etti!» — dep, shala búlinip baryp basylǵan. Eń ǵajaby, bastyqsyz da dastarqan basy kóńildi. Qonaqtar ózderin kelmeı qalǵan bastyq pen ferma meńgerýshisinen kem ustap otyrǵan joq.

Úıme tabaq ettiń dóp ushar basyna shyǵyp alyp, býy burqyraǵan bas tisi aqsıyp, tilin shyǵaryp, Samatty mazaqtaıdy. Shuntıyńqyrap ketken qara qulaǵy tilim-tilim. Atasynyń oń tizesin basa otyrǵan Samat qos qulaqqa jyltyńdap qarap qoıady. Qulaqtyń bireýi sheti jyrymdalyp, búrisip qalǵany bolmasa, bútin de, ekinshisi otqa kóp ustalyp, kúıip ketipti. Kúıesin qyrǵanda pyshaq júzi bata tıip, ushyp túsken be, teń jartysy úshti-kúıdi joq. Qulaq dámi men qadirin biletin balaǵa bul úlken shyǵyn. Samatqa salsa, bútin qulaqtan dámetip otyr. Biraq ol qulaqtyń ózine tıe qoıatynyna kúmáni qatty. Dódesiniń oń tizesin basa jalmańdap aǵylyp sóılegen, betiniń as shaınaıtyn bólikteri qatty damyǵan jún saqal byrtyq qara shaldyń arǵy qoltyǵynda basyn tabaqqa bere qısaıyp jatqan qara bala da Samattyń oıyn oılap otyr ma, eki kóziniń qurty bútin qulaqta. Jyltyńdaǵan tanaýyn súrtýdi de umytypty. Jáne de bútin qulaq sol bala jaqty nusqap, erbıe qalypty. Samat kúızelip qaldy. «Ananyń atasy aýyzdyǵa sóz bermeı, lepildep otyr. Qulaqty da eshkimge bermeı, qara shunaǵyna usynatyn shyǵar. Dódesi aı qarap otyr ma ózi? Bylaı da, alaı da sóılep-sóılep tastap, qulaqqa qoldy sozyp qalmaı ma?»

Aıdalada, joǵa, aıdalasy nesi, taý arasynda jalǵyz úı otyrǵasyn salystyratyn basqa shal joq bolǵasyn, myna qaýqyldaǵan kóp qarıalardyń arasynda dódesiniń bedeli bir súıem bıik ekenin Samat bilmeı júripti. Qol jaıyp bata jasap jiberetin bir qaıyrymy bar, dombyra tyńqyldatyp, qyryldańqyrap qıssa soǵatyn qoly men aýzynyń ıkemi bar, sonyń bári qazirgi kópshilikke: «Dódesi, as aldynda bata qaıyryp jiberińiz!». «Qymyz alyńyz, aqsaqal!» — degen ylǵı bir «yz» «izdi» kóbeıtip otyr. Qoıdyń basy sol ekpinmen atasynyń aldyna tartyldy. Samattyń kózi shyradaı jandy: «Aý, qandy basyńdy beri tart, qulaqjan!» Atasy ol úmitti aqtamady. Quıqadan bir kertip, aýzyna sala saldy da:

— Áı, Jartybaı, jolymdy saǵan berdim. Jastabandaı beldi rýdyń qara shańyraǵyna ıe bolǵan jaqsy jaǵdaıyń bar, jasyń da úlken, ıe bol myna basqa! — dep, basty lepildetip sóıleıtin myqyr shalǵa qaraı uzatyp saldy. Samat ań-tań. Jaılaýǵa kelgeli shaldardyń úlkeni dódesi dep uǵatyn. Tań qalyp bite bergende ókinish ózegin órtedi. Jastaban Jartybaı qarıaǵa bas ketti, qulaq tanaýyn qos-qostan tartyp, tabaqqa jyljı túsken qara balaǵa buıyrdy.

Myqyr qara shal qatyrdy. Kesip alǵan bútin qulaqty pyshaq ústinde dirildetip ustap turyp:

— Áı, dódesiniń sary pushyǵy! Kel beri! Ash aýzyńdy! Qaýjańdap otyr! — dep, aıaq astynan aǵynan jaryldy. «Bul qalaı?» degenshe, alaqany óz-ózinen pyshaq astyna jyp berip baryp qaldy. Saly sýǵa ketken qara bala temen qarady.

— Zdravstvýıte!

— Assalamalakı! Aıt kabýl bolsýn!

Shyqshyttary búlkildep, tuqshyńdaǵan bastar ázer kóterildi. Ústi-basy, saqal-shashyna deıin saryala eki orys kıiz úıge eńkeıip kire bergen eken. Samat atasynyń qoltyǵyna tyǵyla tústi. Uzyn boıly, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı eńgezerdeı bireýiniń pogony altyn da, ekinshi qýshyq ıyq jas jigittiń ıyǵy jaı ǵana qatyrma jasyl shúberek. Jas jigit aýzy tómen qaraǵan karabındi ıyǵyna ilipti. Altyn pogonnyń belinde pıstolet salatyn bylǵary qap salaqtap júr.

— O, kápitan Nekalaı! Joǵary shyq!

— Kópten kórinbeı kettiń ǵoı, kápitan! — dep, nege ekeni belgisiz, atasy bastaǵan tórdegiler altyn pogonǵa jalpyldap, qoshýaq bolyp qaldy. Altyn pogon kitteı de saspady, shyǵatyn tórin de jaqsy bile me, turmaq nıetpen kezekpen qozǵalaqtaı bastaǵandardyń ıyǵynan basyp:

— Otr! Sád! — dep, jelke jaqty ala bir qyryndaı ótip, lepildek myqyr shaldyń qasyna jaıǵasty. Samat sart-surt ete qalǵanǵa qarasa, altyn pogonnyń bórenedeı eki etigi aıqasyp, maldas qura qalypty. Shaldyń arqasyna shyǵyp, súze qaraǵan qalqan qulaq qara balaǵa qarap arqyraı kúldi:

— Kel, bas pstı. Kýlak jeıdi!.. — Samattyń taqymy tolmaǵan tilik-tilik syńar qulaqqa qaraı ıegin kóterip, kózin qysyp qoıdy. Sosyn aǵash atqa mingendeı qobyrap, bosaǵa jaqqa yǵylysyp-syǵylysyp jaıǵasqan jas soldatqa: — Derjıs svobodno! Segodná ý nıh bolshoı prazdnık. Ne ýnyvaı, derjı hvost pıstoletom! Mogýt obıdıtsá, ý nıh obychaı takov! — dep ursyńqyrap tastady da, shaldarǵa qaıta býryldy. — Kolhoz bastyq qaıda? Zavferma qaıda? Menı konak shakırdy, ózderı joh...

— Kápitan Babkin, Arshatydaǵy Arǵynǵazy ekeýine jata jabysyp, tizginge oralyp alyp qalypty. Byltyr narýshitil ustaǵan Arǵynǵazyny bilesiń ǵoı, sol. Qadalǵan jerinen qan alady, bátshaǵar narýshitilge de qadalyp, sózinen shı shyǵaryp baryp, ózińe ustap berdi emes pe.

«Kápitan Babkin» qarq-qarq kúldi:

— Bledı, bledı... Horoshıı tamyr!

— Biz de halyqpyz, qaraǵym. Oıqaraǵaı, Sarqaıqańnyń aqsaqal, qarasaqaly túgel jıylyp qappyz. Kirgen ekensiń, qonaq kádesin jasa. Ulyq bolsań, kishik bol.

— Kópten kórinbediń, ishki jaqqa baryp keldiń be? Barsań, ne habar, aıta otyr, — dep myqyr qara shal nyǵyzdanyp, saqalyn saýmalady.

Altyn pogon aıylyn jımady:

— O, men barbır. Barı tamyr, dos, tovarısh. Rabota mnogo. Nachalnık Ýst-Kamen baryp keldı. O, kýmys! — Aldyna kele bergen kárlen kese qymyzdy basyna bir-aq kóterip, qylq degizdi. Mańdaıyna shyp-shyp shyqqan terdi kádimgi qazaqtaı alaqanymen sypyryp tastap, dereý tabaqqa qol sozdy.

...Dúnıeniń jartysyn jalmap jibererdeı qarny shurqyraǵan Samat et toly tabaq dirildep kelgende: «Oı, qandaı kop! Osynyń bárin biz jeımiz be? Taýysa alamyz ba?» — dep biraz qınalyp edi. Ettiń «bárin jeı almady». Lepildegen shal men Qýat ettiń maılysyn terip, qara bala ekeýine qos-qostan asatyp edi, júregi kilkip shyǵa keldi. Etke bettemek túgil, qaraı almady. Jańaǵy eki shekarashyny baıqastap edi, shúberek pogon úsh saýsaǵynyń basyn búristirip, tabaq toly et emes, beınebir lapyldaǵan jalyndaı ár jerden shoqyp otyrsa, «kápitan Babkin» aıýdyń qolyndaı bilegin sybanyp tastap, barbıǵan bes saýsaǵyn salyp jiberip, apandaı aýzyna tastaı saldy.

— O, jaksı! Vkýsnyı! — İshine el qonyp, toıǵasyn, qolynyń maıyn etiktiń qonyshyna súrtip edi, shaldar múldem tánti bolyp qaldy.

— Biledi ózi!

— E, bizdiń Nekalaı emes pe. Ákesi qazaqpen kúni keshege deıin aıaq-tabaǵy aralasyp ketken omartashy Ósip qoı.

Kapıtan baqshıyp otyrǵan Samatqa kózin qysyp qoıdy da, mana kirgende moınynan alyp, oń jaǵyna qoıǵan dúrbisine qol saldy.

— Na! Kara! Tak regýlırýesh! — Dúrbini kózine tosyp, jińishke jaǵyn burap-burap qoıdy. — Tolko syndyrma!

Kınodan ǵana kórgen mundaı asyl zat qolyna tıgesin, Samattyń esi shyǵyp ketti. Qaspaq tanaý qara da atasynyń arqasynan basyn qyltıtyp, kózin satyp qaraı qalypty. Nıkolaı neshinshi kese qymyzdyń túbine jetip tynǵasyn, qara balanyń jaýrynynan jaılap qaǵyp-qaǵyp qoıdy:

— A ný-ka, begıte, smotrıte na ýdovolstvıa! Tolko ne zabýdte raqmet skazat!

Ekeýi dastarqan shetin basa-masa syrtqa umtyldy.

Úı ishinde atasynyń qasynda tálimsip otyrǵan qara bala uzaı bere shataq bastady. Kún kórinetin qalqan qulaǵy qyzaryp shyǵa keldi:

— Beınekildi ber!

— Nege?

— Men ustap júremin!

— Kapıtan maǵan berdi. — Samat ta ońaı jaý emes, jeńistik bermeı jatyr.

— Kimge «Anýkybegısmotrı» dedi? Maǵan! Ber!

«Qaıtedi-eı!» dep, betine kóz júgirtse, zári shyǵyp, daý órshise, tóbeles salaıyn dep tur. Kishkene judyryqtaryn tas túıip alǵan. Qoı, myna noqaıdy aldap qutylmasa qıyn. «Tóbelese qalsa, jeńýin jeńip ketemin (qaı bala ózin jeńilemin dep oılaýshy edi), Rátaı da kúrese ketkende astyna túsip qalatyn. Tóbeleskenimdi dódem bilip qalsa, keler joly qasyna ertpeı qoıady». Ertpeı qoısa, qoıdyń qulaǵyndaı tátti, dámdilerdiń kózden bulbul ushatyny onsyz da belgili.

Amal tabyldy.

Dabaı, sen beınekildiń bir kózinen qara. Ekinshisin men qaraıyn.

Sóıtse, amal tabylmapty. Bastary qazandaı úlken neme me, bir-birine qarbyzdaı dúńk-dúńk soǵylyp, dúrbiniń aıasyna syımady. Týra joldy aqyry qara shunaq tapty:

— Kel, órge qaraı júgireıik. Tebe basyna kim buryn jetse, beınekildi sol birinshi kórsin. Etekke de júgirip túsemiz. Kim alǵa shyǵady, beınekildi sol kóredi. Kelisti.

Jaılaýǵa kóship qonǵaly Samat ózin jelge jetkizbeıtin jelaıaqqa sanaı bastaǵan. Ylǵı jalǵyz júgiretin. Jalǵyz júgirgen bala ózin sumdyq júırik ekemin dep oılaıdy. Básekelesi aldyna túsip, qaldyryp bara jatpaǵasyn solaı oılamaǵanda. Samat sol sebepten sózbuıdaǵa salmaı, tez kelisti. Jarysa jóneldi. Qara basqanda, qalqan qulaq er basyna birinshi jetti. Samat ońbaı aldandy. Jarysaıyq degende jastaban bala ozyp ketetinine kámil sengen eken. Sonshalyq urys-talastan soń qolyna áreń tıgen dúrbini qara bala kózine jabystyryp turyp qarady. Kenet dúrbini kózinen julyp aldy da, Samatqa ustata berdi.

— Qaramaımyn.

— Nege?

— Atekem mylqaý ból-lep qalypty! — dep myrsyldap, eńiske aǵyp túsip ketti.

Samat dúrbiniń ár jerin qysyp, burap, áspettep kózine aparam degenshe, qara bala lep belgisine aınalyp, kıiz úıdiń qasyna jetti. Dúnıe tarylyp, búıirleri jabysqan qos sheńberdiń ishine syıyp kete bardy. Mine, quıryq shıpańdatyp, bas shulǵyǵan attar... Oho! Tentek qara bala týra qasynda tur. Jalań aıaǵynyń búgip alǵan bas barmaǵymen ekinshi aıaǵynyń qyzyl asyǵyn qasyp, shapanyn jelbegeı jamylǵan atasyna bir kózin qysyńqyrap qarap, birdeńe dep jatyr. Shal eńkeıip, torsyq shekesinen ıiskedi. Qara bala shaldyń balasy emes, nemeresi eken, óıtkeni áke balasyn sırek ıiskeıdi, máselen, Boqaı Rátaıdy ǵumyry ıiskemeıdi. Samattyń sheshesi de aıyna bir ıiskeıdi. Onda da ıiskese. Al atasy men apasynyń qolyna kelip edi, ıiskeý men súıýdiń shegi bolmaı, uzap ketti. Atalar men apalar ǵana nemeresin ıiskep, kóńili tússe, súıip alady.

Qara balanyń erni jybyrlap tur. Samatjaqty nusqap, qolyn siltep qoıady. Samatty atasyna jamandap turǵan joq pa, eı, ózi! Qara bala endi saýsaqtaryn dóńgelektep, dúrbi jasady da, kózine aparyp, ár tusqa qarap qoıdy. E, dúrbiniń jaıyn sóz etip jatyr. Ne dese, o desin. Biraq shalda da, balada da ún joq. Bári mylqaý. Qazandyq basynda kúıbeńdegen apaılar da solaı. Áne, súıekke talasqan Aqtós jyryq qulaq bir ıtti astyna burap alyp uryp, keýdesine aıaǵyn qoıyp turyp: «Qoıasyń ba, joq pa? Áıtpese bar ǵoı, ana jyryq qulaǵyńnyń qalǵan tuqylyn shaınap tastaımyn» degendeı azý tisterin yrjıtady. Bul da maqaý. Dúrbiniń bir shetine dódesi ilikti. Qoly erbeńdep, erni jybyrlaı berip edi, Samat dúrbisin jyljyta qoıdy. Aıaq asty til-aýyzdan aırylyp qalǵan dódesiniń beıshara halin kórgisi kelmedi. Jalpy, jaqsy kóretin, tonnyń ishki baýyndaı jaqyn-jýyqqa dúrbimen qaramaǵan jón sekildi. Máselen, Samat sondaı jaqsy kóretin dódesi qoly erbeńdeı, saqaly sháýshıip, erni qybyrlap, bireýmen, áıtpese, Samatpen úndemes oıyn oınap turǵandaı birtúrli. Dúrbimen negizinen jek kóretin adamdarǵa qaraǵan jón-aý. Oǵash qylyqtaryn kórip, qyzyqqa batyp qalasyń. Al Samat kimdi jek kóredi? Dódesin be? Oıbaı, joq degende, joq. Aqtósti me? Atama. Aqtóske: «Áı, seni jek keremin!» — deseń, ózin erkeletip tur eken dep, keýdege asyla ketip, alyp soǵyp, ıt áýreńdi shyǵarady. Jasyl taýdy, suńǵaq qaraǵaılardy, aq jal ózendi, qazan-oshaq basyndaǵy apaılardy, Qýat aǵaıdy jek kóre me? Qudaı saqtasyn. Dúrbi bergen «kapitan Babkin» de, lepildep sóılegen shal da, qara bala da buǵan zıan istegen joq. Shal mana bútin qulaqty óz nemeresine emes, buǵan kesip berdi.

Qoı, dúrbini kózińde ustap tura berseń, oıyńa qaıdaǵy joq birdeńeler túsedi eken.

Dúrbini qoltyǵyna qysqan Samat etekke quldılady.

...Sıyr sáske. On shaqty salt atty taýdy qıalaǵan jalǵyz aıaq soqpaqty qýalaı tyrnasha tizilip keledi. Dódesi eń alda. Artyna mingesip-ushtasqan Samat dódesiniń belinen tas qushaqtap, qalǵyp-shúlǵyp keledi. Uıqy kózine tyǵylyp, ólip barady. Oqta-tekte murny ıa samaıy qyshıdy. Bir kishkene qumyrsqa betin sharlap, alaı da, bulaı da shapqylap júrgen sekildi. Dódesiniń kún ıisi shyǵyp, qyza bastaǵan shekpeniniń arqasyna amalsyz betin úıkep-úıkep alady. Qymyzǵa qyzyp shyqqan qarttar áńgime ústinde. Dódesiniń sózi anyq, basqasy artta kele jatqasyn ba álde olardy da uıqy basyp kele me, bir sóz estilse, ekinshisi jetpeıdi. Daý taǵy da Arqalyq batyr tóńireginde. Qaı-qaısysynyń sózin baqsań, qalmaqtan jıi-jıi jylqy barymtalap, qýyp keletin sol batyrǵa altynshy, besinshi atadan qosylyp qalatyn jaqyn rýlas eken. Quryǵanda batyrdyń nemere-shóberelerimen qudandaly, súıek-shatys, esebi, endi alys emes bári de.

Áńgime syqpyty mynaǵan tireldi:

— E, Toǵyz ishinde Tuzaqshy desedi ǵoı.

— Ras pa?

— Tuzaqshyń jańaǵy Qýat chortýyń. Kereksiz adamnyń sózin estimeı, kereń bolyp qalýshy edi, buny bilse, múldem sálem almaıtyn boldy.

— Ottapsyń! — dedi aýyldan shyqqaly beri óz-ózinen boqtanyp, bul jerde joq bireýlerdi sógip kele jatqan áldekim. — Tuzaqshy, tuzaqshy... Tuzaqshy esektiń artyn jýyp, mal tapqan pirkánshik Ánápıa ma? — dep ekilendi. — Arqalyq qalyń Kereıdiń ishindegi kóp Qaraqastyń biri. Arqalyqtaı atasy ana taýdyń ar jaǵynda jatqan Aqqolqadaǵy Qaraúńgirdi mekendegen Qaraqasty izdeseń, myna qasyńdaǵy Muqataı aqsaqal! — Tili ýdaı kisi túıilip kep, qamshy ushymen qara balanyń lepildek atasyn nusqady.

Arqalyq batyrdyń myqyr, lepildek shóberesi qopańdap:

— Oý, Qaqasy, aıtpaısyń ba, osynyńdy manadan? — dep jaıylyp ketken etek-jeńin jınap, at ústinde qazyqsha qaqaıyp, tiktelip aldy. — Ie, ákemiz jaryqtyq aıtýshy edi...

Arqalyq batyrdyń shóberesine Samattyń qarny ashyp qaldy. Batyrdyń da urpaǵy lepildep sóılep, tisiniń arasynan tili jyltyńdap turady eken. Shóberesi sóıtse, Arqalyq batyrdyń da tili sóılegen saıyn jyltyńdap turýy ǵajap emes.Sol kezde qara shaldyń qoltyǵynyń astynan: «E, atam Arqalyq babamnyń shóberesi bolsa, men nemenesi shyǵarmyn» degendeı, dúrbiden qashatyn balanyń eki kózi synapsha jylt-jylt ete qaldy. Samat balaǵa osy joly shuqshıyp qarap edi, tili tisteriniń arasynan jyltyńdap turǵan joq. Al atasy aýyz ashyp, sóılegen saıyn jyltyldaıdy. Samat: «Úıge barǵasyn, dódemniń ákesi kim eken, ońashada surap alaıyn, — dep sheshti. — Lepildek qara shaldyń atasy Arqalyq batyr bolǵanda, ózi qıssashy, ózi ánshi, tisiniń arasynan tili de jyltyńdamaıtyn dódemniń arǵy atasy neǵyp batyr emes?»

Samat qalǵı bastap edi, art jaqtan jan daýys shyqty.

— Aıý! Aıý!

Jalt qarasa, ókirip-baqyryp, atyn basqa-kózge sabalap kele jatqan lepildek shal — Arqalyq batyrdyń shóberesi eken.

— Oıbaı, ne deıdi! Qaıda? Jaý qaıda?!

— Órde! Órde! Qaraǵaı arasynda!

Shaldar osy ispette bir-bir aıqaılap, soqpaqty qýalap shapqylaı jóneldi. Dódesi jıren bestini borbaılata tartyp jiberip edi, Samattyń qalǵyp otyrǵanda salaqtap ketken oń baltyry tyz etti. Jasqa shúpildep tola qalǵan kózin órde samsap turǵan qaraǵaılar sapyna salyp edi, súıkimdi qońyr aıý aǵash dińin qushaqtap turǵan qalpy bularǵa jaıbaraqat qarap qalypty...

Aldy-artty qymtap, asý ústinde shoqtaı úıirilip alǵan aqsaqaldar: «Túgel me? Eshkim qalyp qoıǵan joq pa?» — dep, es jınaǵasyn qaıta dúrildeı berip edi, Arqalyqtyń shóberesi:

— Oý, órde sekıip turǵan aıýdan nesine úriktik? Aıý órge júırik te, tómen túse alýshy ma edi, — dedi syr ashyp. Bir jaǵy, batyrdyń shóberesi ekeni esine jańa tússe kerek.

— Sózińniń jany bar. Aldyńǵy aıaǵy moltaq qoı aıý jaryqtyqtyń. Tik órden oıǵa qadam bassa bitti, tońqalańdaı domalap, jónep beredi. Sony bile me, eńiske qıa baspaıtyn kórinedi.

Torysyn qıalata tepeńdep jańa jetken álgi sybaǵysh jigit:

— Bu da oıda júrgen is edi, kórim bitip qaldy. Taý ıesi — aıýdan qashyp, atqa shaýyp, jeldep qaldyq. Aıta júretin is tyndyrdyq, — dep taý jańǵyrta keńkildep kúldi.

Arqalyq batyrdyń shóberesi bastaǵan biraz aqsaqaldar tómen qarasyp, at jalyna uıysyp jabysqan tikenekti qamshy sabymen qaǵyp ketti.

Samat bıyl jazda myqtap ósti. Onda da, basqa múshesi emes, qol-aıaǵy sereıip ketti. «Moınyń qylqıyp, júdep ketipsiń, qarǵam!» — dedi apasy áneýkúni shalbarynyń qaltasyna qurt tyqqyshtap jatyp. Bas salyp taqymynyń arasyna qysyp, sypyryp tastaıtyn Aıtýǵan atasy joq, shashy piltelenip jelkesine tústi. Qysqasy, Oıqaraǵaıda budan basqa ósip jatqan eshkim joq. Taýlar qaz-qalpy. Bul ósken saıyn atasy, apasy, Ábilqasym kelinshegimen qosa alasara túskendeı. O basta shańyraǵyn qolshatyrsha kóterip turatyn kıiz úıde qazir ol kókirek joq, sál-pál jalpaıyp jatyr. Qaraǵaılar da burynǵydaı kók tirep turǵan joq. «Búıte berse, kúzde klass esiginen kire almaı, kirsem, shyǵa almaı júrermin», — dep jelpinip júrgende, boı-soıy jaǵynan eki oraıtyn ǵajaıyp jan jaılaýǵa sap etip kele qaldy.

...Aýyl jelkesindegi qalyń byq qaraǵaıdyń ishinen byqsyǵan shala aralas qyzǵyltym shoqqa toly jez legendi kótergen kúıi shyǵyp kele jatqan. Oıdan bes-alty kósh alys jatqan aýylda sirińke tapshy. Atasy sonsoń qaı jyly jaı túsip, omyryla qulap, ábden qýrap, dińi aqsóńke taqtaıǵa aınalǵan qaraǵaıdyń shirigen ózegine ot qoıa bergen. Qaraǵaı, mine, eki apta boıy saı ishin sasyǵan tútinge toltyryp, syzdyqtap janyp jatyr. «Ottyq — túnde otarǵa aıý, qasqyr shapsa, taptyrmaıtyn ses», — dep mardamsyp, murtyn sıpap atasy júr.

Sonymen, qaraǵaıdyń qoınaýynan shyqsa, kıiz úı aldyna qaǵylǵan qazyqta baılaýly turǵan jıren bestiniń qasyna at qosylypty; basymen alysyp turǵan bıik kók atty buryn kórmegen, bóten. Kók atqa teńdep salǵan qor jynnan qos qobdıdyń shekesi kórinip tur, jyltyrlyǵy sondaı, shekelerinen eki kún jarqyrap qonyp alypty. Aqtós qobdılardan kóz aıyrmaı, quıryǵyn bulǵańdatyp otyr. Eń aıaǵy, ol da munyń ne pále ekenin bilmeı, áńki táńki bolsa kerek.

Kıiz úıge taqaı bergende, bireý qaıyrýly turǵan esikten eki búktetilip shyǵa berip, boıyn jazyp qalyp edi, naızadaı uzyn jigitke aınaldy. Qulashyn eki jaqqa jaıyp jiberip, ókshesin kóterip, kerilip aldy. Eki qoly oń, sol jaqtan tónip turǵan taýlardyń betine tıip-tıip ketti. Bul da áneýkúngi kapıtan Babkınnen aýmaıtyn sary shashty, kók kózdi.

Boı jazyp alǵan uzyn sary qorqa-qorqa jaqyndaǵan Samatqa sıqyr kózben arbap qarady; kerek adamyn kórip qalǵan jan óstip qaraıdy. İshi alap-jalap bara jatqanda aldyna burqyraǵan tabaq et oınap kele qalsa, Samat ta ústine túsip keter edi. Sonda apasy: «Tek! Ashtan kelgendeı kóz satpaı otyr!» — dep jekip tastaıtyn. Uzyn sary Samatqa kózin satyp qarady. Samat qaradaı qýystanyp, legendegi shoq pen shalany elep-elep tastady. Munysy jaqyndaǵan janǵa kók serkeniń tuıaǵymen jer teýip, aıbat jasaǵany sıaqty birdeńe edi.

Jigit saspady:

— Podoıdı súda, paren, ne boısá! Vot kakoı ty... bolshoı djıgıt! — dedi kúlimsirep. — Kak tebá zovýt? Kajetsá, Samat?

Samattyń degbiri qashty. Teg-in emes... Kózin satqan ústine, esimin bilip alypty. Kerek bolmasa, Samat dep syzylyp qaıtedi? Jaqyndatyp, ózine shaqyrǵanda ne istemek? Shybyn-shirkeı qasha jónelse she? Ári-sári tolqyn turǵanda, syrtqa dódesi qorbańdap shyqty. Samat júgirgennen júgirip, dódesiniń eteginen ustaı alyp, dereý arqa jaǵyna tyǵyldy. Dódesi bes tal kekilin maıpazdap sıpap qoıady:

— Doǵdyr emes pe, qoryqpa. Anaý oıdan, Qarataldan at sabyltyp, ózińdeı baldardy izdep kelipti. Ókil salamyn deıdi. Arǵy bette jaman aýrý shyǵypty. Sonyń aldyn almaq. Maǵan da jańa ókil saldy. Apańa da sóıtti. — Dódesiniń qońyrjaı, beıbit úni dúkildeı qalǵan júregin ornyna túsirdi. Ókildi dódesi men apasyna da salypty. Endeshe, qorqatyn ne bar? Apasy: «Seniń tabanyńa kirgen shógir meniń mańdaıyma qadalsyn», — dep otyratyn jaqsy kórip ketken shyraıly shaqtarda. «Ókil» shógirden qıyn bolmas. Uzyn jigitke atasynyń qoltyǵynyń astynan kóz toqtatyp, barlaı qarady. Oıpyr-oı, osyndaı da uzyn adam bolady eken. Samattyń bıyl jazda tym jedel ósken qol-aıaǵy men moıyn, shashy mynaǵan sálem bere almaıdy. Moıny qazdaı ıirilip, aýyzdyǵyn shaınap, qazyq tóńireginde alasuryp toqtaı almaı turǵan kók attyń da jalyna qol jetpeıdi. «Oıdaǵy Qarataldan qol-aıaǵy salbyrap, tepeńdep jetkenshe myna jigit óstip ósip ketken shyǵar», — dep bir oıǵa ketti. Áıtse de, at qol-aıaqty ósiretin bolsa, ǵumyr boıy attan taqymy bosamaǵan dódesiniń aıaǵy sozyla-sozyla jerde súıretilip jatpaı ma?

Tamaǵyn kenegen dódesi:

— Dom paıdým! Úıge kireıik! — dedi.

Bári qotarylyp tabaldyryq attasa, kúıbeńdegen apasy dóńgelek ústeldiń betin ári qaratyp, keregege súıep jatyr. Samatqa qaramaýǵa tyrysyp, betin ári alyp qasha beredi.

Atasy ala kózimen qarap:

— Áı, Qatıma, pyshyldama deımin! Qobdıyńnyń túbin qaq. Ustat balaǵa baryń men joǵyńdy, — dedi daýsy qataıyp. Aýyz toltyryp aıtqan «bary men joǵy» ne dese, álemish qaǵazǵa oralǵan jastyq kámpıt! Tátti... Tek aýyzǵa túse erip sala beretini jaman. Tas tárizdi erimeı, urttan urtqa domalap tura tursa ǵoı. Uzyn aǵaı tórge júrelep otyryp, jyltyr qobdıdyń qaqpaǵyn tyrs ashty da, ishinen qoıdyń sharby maıyna uqsas juqa rezeńkeni sýyryp aldy. Urtyn qompaıtyp, rezeńkeni úrlep qalyp edi, kıiz úı ishine kishkene kún kirip ketti. Jylýy, sáýlesi joq demeseń, kádimgi sap-sary kún! Aǵaı kúnniń tómengi jaǵyn saýsaq ushymen qymqyryp ustap turyp, sabaq jippen baılady da, alaqanymen qaǵyp qalyp edi, kún domalańdap, qalqydy kep. Kún qaıda do mal asa, Samattyń kózi sonda, moınyn qylt-sylt buryp otyr.

— Eto shar. S nım ıgraıýt detı, kak ty! — dep qoıady uzyn aǵaı. Ony apasy ózinshe joryp:

— Ókil salǵyzsań, úrlegen qaryndy saǵan qaldyryp ketemin deıdi. Salǵyza ǵoı, meniń balam aqyldy, eh, eh! — dep mekinerip jatyr.

Áp-sátte sıqyrlanyp qalǵan Samat basyn ızep-ızep jiberdi. Uzyntura aǵaı da jadyrap qoıa berdi.

— O, ıa ponál, prekrasno ponál! — dep qaýqalaqtaıdy.

Sosyn apasy Samattyń kóıleginiń etegin basyna túrip jiberip, arqasyn jalańashtady da, moınyn eki aıaǵynyń arasyna qysyp, eki bilegin tastaı mytyp ustap turdy. Kóńili bos dódesi shydamaı, betin ary saldy. O basta kónýin kónip qalsa da «Mynalar ne istegeli júr?» degen oı úıirilýi muń, Samatekeńniń jany murnynyń úshine sol mezette lyp etip kele qaldy. Arqasyn sup-sýyq birdeńe qaryp bergende ánge de, jylaýǵa da kelmeıtin tyń áýendi aqyryn syńsyp bastady. Jony shym etkende qaıqaıyp, siresti de qaldy. Aýzy toly aıqaı.

— Spokoıno! Týnysh! — dep qoıady uzyntura shúldirlep.

Jaılaýdaǵy, oıdaǵy, qyrdaǵy bar balaǵa belgili «O-oýý!»-dy odan ármen soza berip edi, doǵdyr álgi domalańdaǵan kishkene kúndi shubatylǵan jibinen súırep, kóz aldyna ákele qoıdy.

— O, nastoıashıı djıgıt! Etot shar teper navechno tvoı! Na, berı!

Kún qolyna qondy.

Sál keshikse, uzyntura sary sózinen taıyp ketetindeı jipten myqtap ustaǵan Samat kúndi syrtqa súıreı qashty. Apasynyń:

— Oý, bar bolǵyr, yshqyryńdy kóter! Arqańdy jap! — degenin qulaǵyna ilgen joq, shardy aldyna salyp qýyp, suq saýsaǵymen de, támpish murny, ıegimen de, mańdaıymen de, tóbesimen de álsin-álsin túrtkilep, bel ortadan keletin qalyń shalǵyndy keshe jóneldi.

Bir aspanda eki kún dóńgelep júr...

* * *

Arada apta ótti. Dastarqan basynda qolyndaǵy kesege úńilip, maldas qurǵan dódesiniń qabaǵy túsińki. Álden ýaqytta kúńk etti:

— Áı, kempir, estidiń be, estimediń be?

— Neni, bátir-aý? — Apasy qulaǵyn japqan kımeshek jıegin keıin ysyrdy..

Dódesi apasyna jaqtyrmaı qarady:

— Osy bar dúnıeden qur qalyp júretin sen ekensiń.

Apasy kese toly shaıyn ortaǵa oınatyp ysyra saldy:

— Neden qur qalyppyn?

— Rasymen estigen joqpysyń?

— Oıbaı-aý, neni qońyrsytyp otyrǵanyńdy qaıdan bileıin.

Shal kesege úńildi.

— Jaıshylyqta jer astyndaǵyny eń aldymen sen bilýshi eń.

Apasy kımeshegin ilgeri tartyp, qulaǵyn jaba saldy.

— Neni ezip otyrsyń, aıtyp óltirshi, patsham! At basy altyn suraıtyn bolsań, bátir, aıtpasań, aıtpa. Qaıdan bileıin, aýzyńa marjan salyp alǵandaı...

Únsizdik. Shal birazdan soń, kómekeılete «Qah!» dedi.

— Álgi... lóktir balany bilesiń be? Samatjanǵa ókil salǵan lóktir bala da... Attan jyǵylyp, mert bolypty. Óziń kórgen kók besti júgendi basyna jańa ilgen asaý eken. Shylbyrmen alysyp, oınap turýy jaman edi. Taqymy bos bala ǵoı, pyr degen kekilikten úrkip ala jónelgende aýyp qalypty. Basy jerde, aıaǵy úzeńgide ketipti. Zavpermi de keńkeles, syryn bilmeıtin adamǵa asaý atty kóldeneń tartyp...

Apasy shaınektiń kúıe tutqan qara qojalaq túbin ersi tońqaıtyp, qyzyl shaıdy kesege erneýinen asqansha quıyp otyrdy da, estiler-estilmes:

— Imandy bolsyn! Jaqsy bala edi... dini basqa bolsa da, — dedi.

Dastarqan shetinen quıryǵymen jyljı-jyljı tabaldyryqqa jetken Samat ushyp turyp, syrtqa ata jóneldi. Júgirip keledi, jyǵylyp-súrinip keledi. Mańdaı aldyndaǵy jalǵyz kún qosa sekeńdep, sekiredi kep. Dirildeı balqyp, qorytylyp jatqan altyn kúnniń syńary — sary shardy úsh kún buryn Samatpen oınaǵan Aqtós jalǵyz-aq qaýyp, tars etkizip jaryp tastap edi.

III

Geometrıanyń zańdaryna eshqashan da baǵynbaıtyn kógildir taýlar, áne, qat-qat kúıi kóz ushynda qatyp jatyr. Oqshaý, ór turǵan Muztaýdyń mańdaıynda teńbil qar aǵarańdaıdy. Bala kezinde seńseń túrikmen bórikteı qalyń qar shet-sheti jalbyraı kózin basyp turýshy edi. «Jer sharynda aýa raıy jyl saıyn jylyp bara jatyr», — deıdi álem meterologtary. Teńbil qar erip bitse, apasy aıta beretin alpys alty qulash aıdahar kóp uzamaı tirilip qalar. Sol kógildir taýlardyń qoınaýynda dódesi men apasy, ózine ókil salatyn, kishkene kún syılaǵan doǵdyr jigit jatyr. Jasyl shalǵyndy saılarynda, ıreleńdegen jińishke soqyr soqpaqtarynda Samattyń kishkene izderi áli saırap jatyr ma eken, joq pa eken?

Samat Qumarovıch taýǵa qaraı lekite jóneldi. Eki ókpesin qolyna alyp júgirgen saıyn taýlar ońdy-soldy teńselip, qarǵyp-sekirip, udaıy alystap bara jatyr. Bazarly balalyqtyń jelbiregen kishkene aq týyn qoınyna tyǵyp alǵan taýlar tońqańdaı qashyp, jetkizer emes.

Kúz — mektep

Bıylǵy kúz Samat ómirine kóp ózgeris ákeldi.

Eń aldymen Empirt pen kolhozdyń arasy qansha, sony naq bilip alady. Bul da mamasy aıtqandaı «adam bola bastaǵannyń» belgisi. Áneýkúni jaılaýdan Aqsıyrǵa kúzeýge túsken dódesi Samatty Empirtke artyna mingestirip ákep tastap, qaıta attanarda: «Quldan týyppyz ba? Bizdiń tuqymnan da bir oqymysty shyqsyn. Erinbe, balam. Oqyǵannyń beti jaryq, oqymaǵannyń beti sharyq. Oqý ınemen qudyq qazǵandaı», — dep biraz uǵyndyryp kelip, atqa minerde bilegin munyń jelkesine oraı salyp, betin sırek saqal-murtymen úıkelegen. Sonsoń jırendi bir uryp edi, qamshy ushy shabyna tıip ketti me, at qos aıaqtap móńkigen. At ústinde eki búktelgen atasy qyr asqansha bir burylmaı kete bardy...

Sol tapsyrmaǵa oraı, ázirge «tórt» pen «bes» alyp júr. Dódesi: «Oqý ınemen qudyq qazǵandaı», — degende, ántek ótirik aıtyp qoıdy ma dep oılady. Eptep sezedi, úlkender ózara ótirikke qıa baspaıdy da, balalarmen sóıleskende qysylyp-qymtyrylmaı, soqtyryp jiberedi.

Aıtpaqshy, áńgime kolhoz ben Empirt jaıly... Batystan quldılap kelip, tikeden tik salǵan kúıi, Qytaı asatyn tas jol boıyna kılometrajdyq shubar baǵandar ornaǵan kezde: «Osy kolhoz ben Empirttiń arasy qansha kılometr?» — degen oıǵa tirelgen. Úlkenderdiń aýzynan da eki ara mynansha degendi estimedi. Úziliste Rátaıdan surap edi: «Eı, basymdy aýyrtpashy. Ózi kesheden ishim aýyryp...» — dep keıip tastady. Oý, eshkim bilmese, ózi nege ólshemeske? Myńǵa deıin sanaı biledi. Adymdap shyqsa, jetip jatyr. Sóıtip, balalardy bylaı qoıǵanda, eresekterdiń oıy túgil, túsine kirmegen jańalyq ashady.

Tek tańerteń ólshemeý kerek. Sabaqtan keshigip qalmasam ıgi dep, til salaqtap jele jortyp kele jatqanda, qazir sanaǵanyńdy qazir umytyp qalasyń. Jańalyq ashqyń kelse, esh nárseni umyt qaldyrma, qatelik jiberme. Máselen, tańerteń zirkildep shaýyp kele jatqanda, keshe túnde kórkem jazý dápteriniń betine sıa tamyzyp alǵanyń eske túse qalady. Iaǵnı saýsaqty qansha maıystyryp jazsań da, ary tartqanda «tórt», beri alǵanda «úshtiń» qulaǵy qyltıyp tur. Sút betindegi qaımaqtaı uıyp kele jatqan kóńil kúıi álgi jerde aırandaı buzylady. Sondyqtan mektepten qaıtar jolda asyqpaı-saspaı sanaǵan jón. Jáne de Rátaıdy aldap-sýlap, aldyǵa salyp jiberý kerek. Rátaı qasyńda bolsa, eki arany ólshep shyǵý, jaqsy oqyp, tártip buzbaý jaıly oılaı qoıý qıyn. Ári-beriden keıin, qalaı alysyp-julysyp, mysyqsha mıaýlasyp, tóbelesip júrgenińdi bilmeı qalasyń. Kúz — ólsheý-sólsheýge qolaıly ýaqyt. Kóktem men jazdaǵydaı qustar saırap, ara yzyńdamaıdy. Aldyńnan oıda joqta qanaty qatpaǵan balapan dalpyldap usha jónelmeıdi, ony eki qolyńdy alǵa sozyp, qýa jónelmeısiń de, qýatyn boztorǵaı, bábisekter keter tústigine baıaǵyda ushyp ketken. Qystap qalatyn qarǵa, saýysqandardyń balapandary qazir shıqyldaǵan sary aýyz balapannan áldeqashan qarǵa, saýysqanǵa aınalyp, aǵashtan aǵashqa qonyp, ushyp júr.

Klass jýatyn búgingi kezek Samattyń moınyna tústi. İzdegenge suraǵan. Qutyla almaı júrgen Rátaı sabaqtan shyǵa sala sómkesin súıretip, Empirtke tabanyn jaltyratqan. Ol sabaqtan keıin mektepte bir mınýt te qalmaıdy, tordan bosaǵan torǵaıdaı Empirtke taıyp turady. Kósheniń Rátaıdy, Rátaıdyń kósheni tartatyn «magnıti» bar. Klasty aıdaqtatyp, aıǵyzdatyp shala-sharpy jýa sala, shelek, shúberekti úı sypyrýshy búkir kempirge tapsyrdy da, syrtqa atyp shyqty. Kúzdiń shýaq kúni jyly alaqanymen bet-aýzyn sıpalaıdy. Lúp etken jel joq, dúnıe beıjaı, aýa taza sýdaı tunyp tur. Jan-janýar da salǵyrt tartqan, jazda quıryqty tik shanshyp tastap, aýylǵa oqyralap kirip, qazan-oshaqty tóńkerip kete jazdaıtyn sıyr, taıynsha, torpaqtar ózenniń arǵy qabaǵyndaǵy áli de túsin bermeı, kúzben taıtalasyp jatqan kógalda tisteı qatyp, tompıyp-tompıyp jaıylyp júr.

Mekteptiń úgitile bastaǵan irgesine ókshesin tirep, alǵa adymyn kere tastady da: «Bir, eki!» — dep sanamalaı jóneldi. «Mekteptiń Empirt jaq shetke salynǵany qandaı jaqsy! — dep oılap qoıdy ishinen. — Áıtpese, kolhozdy qaq jaryp ótem degenshe, úı-úıdiń arasynda asyr salyp júrgen balalar túrtip, shalyp qalyp, esebinen jańyldyra salar edi». Rasynda da, aıaǵyn kótere-kótere alyp, astyńǵy erni jybyrlap, ústińgi erni qybyrlap bara jatqan Samatty: «Áı, saǵan ne boldy, esińnen aýystyń ba?» — dep toqtatyp almaý, aldyna aıaqty tosa qoımaý oıyn balasy úshin ete-móte qıyn sharýa edi.

Adym júz elýge jetkende sıyrdyń ash ishegindeı shubatylǵan ózen qarsy aldyna buralańdap, kóldeneń jata ketti. Taıaz bolsa da, kádimgideı jalpaq. Jalpaq ólshem emes. Samatqa jalpaqtyq emes, ózenniń bergi jaǵynan arǵy jaǵyna deıin qansha adym, sol kerek. Báteńkeni sheship alyp, keship ótýge de bolady. Biraq basyn taýdan alatyn ózen tastaı sýyq. Ana jyly kúzde jalań aıaq keship ótkeni de bar. İle muryn bitip, ystyǵy kóterilip, áýeli mamasynan jyly-jyly sóz, saýyǵa bere urys estigen. Byltyr qysta qaǵynyp, Qarasýǵa shomylyp shyqqaly mamasy sý keshýge, sýǵa túsýge úzildi-kesildi qarsy. Ózen enin ózderi kúnde ótetin selkildek uzyn taqtaıdyń uzyndyǵymen shyǵara salýǵa bolar edi, áıtkenmen, ol qurǵyryń qıys jatyr. Oǵan deıin qıys ólshep, ótkennen keıin Empirtke baǵyt túzeseń, qateleskeniń — jol uzarady.

Samattyń basy qatty.

Tapty, tapty! Ózen jaǵasyna tamyryn jaıyp jabysyp jatqan tyrbyq taldyń eń uzyn shybyǵyn syndyryp aldy. Bir ushynan ustap turyp, ekinshi ushyn arǵy jaǵaǵa sozdy. Shypyldaǵan shybyq arǵy qabaqqa tıisimen beri tartyp alyp, ustaǵan jerine bákimen kertip belgi saldy. Sosyn jaǵaǵa sulatyp salyp, basynan aıaǵyna deıin adymdap ólshep edi, týra bes qadam shyqty. Endi selkildek kópirden ótý kerek te, júgirgennen júgirip osy tusqa jetip, arǵy jaǵadan 150... 155, 160 qadam ketken jon. O, ol qýlyqty Rátaı da oılap taba almas edi. Kil úshke oqıtyn bala qaıdan tapsyn. Rátaı terezeniń áınegin alyp, peshke kirip, saıtanǵa aınalyp, aýyldy úrkitkenmen, kolhoz ben Empirttiń arasyn esepteı almaıdy. Esepsiz júretin áýleki bala.

Adym myńǵa jetkende, kózi shubaryp, basy aınaldy. Tili de dórbıip isinip, aýzyna syımaı barady. Kárim aǵaı ursyp júrip «R»-dy byltyr ǵana durys aıtqyzyp edi, talaı tabaǵa qaldyrǵan «l» pále aýzyna qaıta túse bastapty. Máselen, «toǵyz júz on bir» ornyna «toǵyz júz on bil» dep saldy. Ári-beriden keıin «L», «R»-lar shatysyp, shym-shytyryq bytysyp ketti. Myń degende kúrsinip, sońyna qarady. Kolhozdan sumdyq uzadym, kóz ushynda qaldy dep oılap edi. Sóıtse, mine ǵana tıip tur. Oıyn balalarynyń shańqyly sol kúıi buzylmaı estilip tur. Qatty júdedi.

Ekinshi ret kúrsinip, myńnan ári soza bereıin dese, tili kúrmelip, sanaı alsashy. Myńǵa jetkende biletin sany taýsylyp qalypty. Kárim aǵanyń úıretken sanynyń bar-joǵy osy. Ne istemek? Manadan bergi eńbegi esh ketkeni me? Oılap-oılap turdy da, úlken tasty domalatyp ákep, myń degen jerdi belgilep qoıdy. Bir myń adym osy. Qazir sanaýdy birden bastaıdy. Myńynshy adymǵa tastan taǵy belgi qoıady. Sóıte-sóıte Empirtke jetedi. Odan arǵysyn kóre jatar. Qınalyp bara jatsa, Kárim aǵasyna aıtar.

Kóp myńdardyń basyn qosyp, eki arany shyǵaryp beredi. Ol kisiniń jer betinde bilmeıtin esebi men sany joq.

Bes júz degende sary qoldaı samsap turǵan qalyń shıge kire berdi. Kenet jol shetindegi qomaqty kelgen úlken shıdiń túbinen adam kórgisiz albasty aqyryp atyp shyqty. Tyr jalańash. Tóbesine keltek úıirip, tónip qaldy. Qoryqqanynan qasha almady. Esep esek boldy. Sómkesi qolynan túsip ketti. Jaqyndaı kele birtindep, bet-aýzy túzelgesin, albasty bir jerde kórgen tanys balaǵa uqsaı bastady. Betpe-bet kelse... Rátaı.

Rekeń saıtandyqty áli qoımapty.

Shaqyldap kúlip, shyr aınalyp júr.

— Qorqaq, qorqaq! Qoraǵa tyshqaq! — dep sanyn sabalaıdy.

Zyǵyrdany qaınaǵan Samat Rátaıdyń sońyna tústi. Judyryǵyn túıgeni sonshalyq, alynbaǵan tyrnaqtary alaqanynyń jumsaq etine kirsh-kirsh kirip ketkendeı. Jańaǵy esepten jańylyp qalmaıyn degen oımen aıqaılap qoıady:

— Áı, qashpa! Bes júz! Toqta deımin... Bes júz!

Ekeýi bir-birin tórt-bes túıip, tarasty. Rátaı shı túbine sheship qoıǵan shalbar, kóılegin kıip, sómkesin moınyna asyp aldy da, Samatqa qarady:

— Seniń bes júziń ne? Aıdalada saıtan soǵyp, jyndanyp ketken joqpysyń óziń?

Samat oǵan nazar aýdarmady.

— Bes júz! — dep qyshqyryp qoıyp, álgi bes júzinshi adymynyń izin jol ústinen taýyp ala qoıaıyn degen oımen júgirip barsa, shym-shytyryq. Qashqan Rátaıdyń, qýǵan Samattyń izderi ybyr-jybyr battasyp jatyr. Kimniń izi ekenin aıyryp kór. Jylap jibere jazdady; bes júz adymdyq eńbegi esh ketti. Erteń esepti myń adymdyq tastyń qasynan qaıta bastamasa, bolmaıdy. Ońasha tursa, jylap ta alar edi. Rátaıǵa jylaǵandy bylaı qoıyp, kóziń jasaýrasa jetip jatyr, kúni erteń: «Men baıaǵysynda shı túbinen aqyra túregelip, jaǵasynan ala ketkende, Samat oıbaıyn da baıbaıyn salyp, shalbaryn dymdap qoıdy», — degen sóz mektepte jeldeı espese, qolyńdy beri ákel.

Amal ne, erteńinde tús aýa bir myńdyq tastan bastap, ár myń saıyn jol ústine tas qoıyp, Empirtke sharshap, áýpirimmen jetti. Tańerteń mektepke barar jolda belgi tastardy tóbesinen basyp sanap, shyǵyndysyn Kárim aǵaıǵa aıtsa, bitip jatyr, domalaq tastaryn keýdesine sólkebaı ǵyp qaz-qatar taǵyp alǵan shotqa salyp jiberse, kolhoz ben Empirt arasy shyǵa keledi.

Kelesi kúni Rátaıǵa ádeıi soqpaı, mektepke erte bettedi. Kóńildi. Quıqyljytyp-quıqyljytyp ysqyryp aldy. Rátaı joq jerde emin-erkin ysqyryp alatyn ádeti bar. Apasy da bıdaıdy qýyrar aldynda ushyryp turyp ysqyratyn. Samat balalar ǵana ysqyrady dep oılaıtyn. Al alpystan asqan apasynyń ysqyrǵany qystykúngi qarǵalardyń shyqylyqtaǵanynan kem soqpady. Tań qalǵan Samat ysqyrǵysh ájesine aýyz ashyp qarap otyryp: «Apa, nege ysqyrasyń?» — dedi. Sonda ájesi: «Ysqyryp jel shaqyramyn!» — dep edi. Sol ras pa, jelkeden salqyn samal soqty. Ara-tura ysqyryp qoıyp, tympyńdap áli keledi, keshe qoıyp ketken tastar kóriner emes. Kóńiline kúdik uıtqydy. Kolhozǵa da kóp jer qalǵan joq. Áne, anaý qalyń shıden ótse, tıip tur. Jol ústinde arba izderi saırap jatyr. Arqan boıy jer júrse, biri ońǵa, biri solǵa qısaıǵan dóńgelekteri ylǵı «8» jasap ketetin Boqaıdyń shıqyldaq yrdýany. Júgire jóneldi. Qalyń shıdi jaryp ótip edi, jýsandy jazyq jan-jaqqa jer baýyrlap eńbekteı jónelip, jazyla berdi. Dál aýyzda arba toqtap tur. Attaǵan saıyn oń jaǵyna aýyp-aýyp túsken Boqaı munyń belgi tasyn kóterip alyp, jol shetine shoqalaqtap barady. Tý syrttan kelip qalǵan Samatty baıqamaı, kúńkildep júr:

— Jol ústine tas qoıyp... Vot tı! Bul kim ózi frontovıkke qastyq oılaǵan? Saldama arbam shashylyp qala jazdady.

Samat dereý Boqaıdyń qolyna jarmasty.

— Tıispeńiz! Meniń tasym!

Boqaıdyń kózi jarq etti:

— Meniń tasym! Vot tı! Ay, aıdaladaǵy tas qaıdaǵy seniń tasyń? Basyńa qoısań, má, ala ber! Vot tı!

Sóıtip, bárin aıt ta birin aıt, ekinshi kúni de Samattyń esebi esek boldy. Yrdýannyń dóńgelegin tik kóterip tastaǵan saıyn qopańdaǵan protez aıaǵy janyn kózine kórsetkesin, Boqaı jol shetine laqtyra beripti...

Qaıtken jón? Úziliste de, sabaq ústinde de tolǵanyp, mıy sý bola jazdady. Kárim aǵaıdan: «Jylqaıdarov, aı qarap otyrmysyń? Beri buryl, esińdi jı!» — degen eskertý alyp, ol az dese, amaldy durys shyǵarmaǵan soń, «úshti» moıynǵa qonjıtty. «Maǵan ne boldy?» — dep ájeptáýir ýaıymdady. Áıtse de, eseptiń aty esep. Jáne basy bastalyp, aıaǵy kórinip qalǵan esep. Ýysynan shyǵarmady. Sabaq aıaqtala eseptiń emin tapty. Jol ústine tompıyp tas qoıyp qajeti joq eken. Ánsheıin ár myń adam saıyn qaǵaz betine belgi salý kerek. Ár myńdyq — bir belgi. Belgi qansha bolsa, kolhoz ben Empirttiń arasy sonsha myń adym.

Kelesi kúni mektepten shyǵa sanap, Empirtke jetkenshe álgi belgilerdi qaǵazǵa túrtip otyryp edi, on alty taıaq ta tórt júz tórt adym shyqty. Sonymen, kolhoz — Empirt arasy 16 ret myń 404 adym. Muny metrge, sosyn kılometrge aınaldyrý qajet. Bul Samat myń oılasa da shama-sharqy kelmeıtin sharýa. Buǵan Kárim aǵanyń eseppen tas bolyp qalǵan mıy jetedi.

Arıfmetıka atty pán balalardy kún saıyn qutqarǵan emes. Sabaq aıaqtala bere Samat qolyn kóterdi.

— Aıta ber, Jylqaıdarov! — Kárim aǵasy keshegi úshti umytpaǵan ba, búgin famılıasymen atady. «Bes» alǵanda Samat, Samatjan deıtin.

— Aǵaı, men kolhoz ben Empirt arasyn eseptep shyqtym.

— Eseptegeni qalaı?

Samat taıaqshalar jypyrlaǵan aq qaǵazdy aǵasynyń aldyna jaıyp saldy.

16 ret myń 404 adym aǵasyna da qıyn tıdi me, shekesin qasyp oılanyp qaldy.

— Qaptaǵan taıaqshalaryń ne?

Samat mán-jaıdy aıtyp berdi.

— Kılometrge shaǵamyz muny endi, — dedi Kárim aǵasy oq tıgen jaǵy qısaıyńqyrap. Aýyr oıǵa ketkende jaǵy qısaıyńqyrap ketetinin ózi de bilmeıtin bolsa kerek. — Eseptep kórelik. Tak, tak... Seniń adymyń qysqa. Otyz santımetrge jete me, jetpeı me? Káne, partadan shyqshy!

Samat partadan shyǵyp turdy.

— Keshe qalaı adymdap eń, qaz-qalpynan aýdarmaı kórsetshi bizge. Keshe qalaı júrseń, solaı adymda.

— Toqtap tur, sol adymyńmen toqtap tur. Men belgilep alaıyn.

Muǵalim bormen Samattyń adymyn belgilep aldy. Sosyn eki aq belginiń arasyn syzǵyshpen ólshedi.

— Dup-durys, otyz santımetr eken, — dedi esebiniń dálme-dál shyqqanyna qýanyp. — Muny jańaǵy 16 myń da 404 adymǵa kóbeıtelik. Tak, tak...

Aǵaıdyń oısha esepteýge qaýqary jetpeı, taqtaǵa jazyp edi, qara sharshy jybyrlaǵan sıfrǵa tolyp ketti. Balalar kóp jybyrdan basy aınalyp, arbalyp qaldy ma, taqtadan baqyraıǵan kózderin aıyrmaıdy. Ushqan shybynnyń yzyńy estilmeıdi. Rátaı tipti basyn silkip-silkip qoıdy.

— Oho, 244 myń da 40 santı! Ony metrge aınaldyrý úshin júzge bólemiz. — Kárim aǵaıdyń qolyndaǵy bor taqtaı betin barabandatyp, tynymsyz toqyldap ketti. Byjynaǵan sıfry taqtanyń syrtyna shyǵyp, asyp tógile jazdady. — Sonda 2440 metr de 40 santı! Kolhoz ben Empirttiń arasy, aınalaıyn Samatjan, dóńgelekteı kelsek, eki jarym kılometr eken. — Muǵalim keshegi «Jylqaıdarovtan» qaıta «Samatjanǵa» kóshkenin ańǵarmady.

Klass biraýyzdan:

— Oho! — desti.

Samat, kerisinshe, úndemedi. Esepke kóńili tolmaı otyr. Bir kılometrdiń qansha ekenin tas jol boıyndaǵy shubar ala baǵanalardan dolbarmen biletin. Osy sabaqqa deıin Empirt pen kolhoz arasy alys, alys, Kárim aǵaı shyǵaryp bergen eki jarym kılometrdiń ekeýindeı kórinetin. Ásirese, úshtik alyp, qaryn ashqan, boran-shashyndy, jaýyndy kúnderi jol ash ishekteı sozylyp, bitip bolmaıtyn. Sóıtse, bar bolǵany eki jarym kılometr! Bulaı ekenin bilse, aq ter, kók ter bolyp eseptemeı-aq qoıatyn edi.

Kárim aǵaı kóńildenip kelip, Samattyń basynan sıpady:

— Mine, jigit! Mine, matematık! Senen túptiń túbinde adam shyqpasa Kárim, e-e, Kárim aǵaı bolmaı keteıin! — deýge deıin bardy. Sonsoń: — Balalar! — dep, klasqa qatqyl qabaqpen qarady. Aýyl men aýyl, mektep pen úıdiń arasyn áli kúnge deıin eseptemeı júrgen kil taqyrbastarǵa ishteı renjip tursa kerek. — Sender de budan bylaı Samat qusap tóńirekterińe zeıin salyp júrińder. Ómir qyzyq oqıǵalarǵa, ǵalamat esepke toly. Onyń bárin bilý, túsiný úshin yjdahamen oqý kerek. Oqý ınemen qýdyq qazǵandaı. Bul — jalpy áńgime. Tapsyrma bylaı: Samattan basqalaryń erteń, mektep pen úılerińniń arasy qansha qadam, sony bilip kelinder. Al men ázirgideı shyǵaryp berem. Al Samat, — dep, muǵalim taǵy da kózinen «Jaqsy balasyń-aý óziń!» degen jazýlardy oqytty, — búgingi eńbegiń úshin badyraıtyp turyp «bes» qoıamyn. Keshe de osyndaı yntaly bolsań, «úsh» almaıtyn eń, — dep stolynyń qasyna baryp, jýrnalǵa tik turǵan kúıi sál eńkeıip, baǵa qoıyp jatty.

Meımanasy tasyp ketken Samat erkinsip:

— Aǵaı, aǵaı, keshe adymdardy eseptep, soǵan oıym bólinip, sizdiń esebińizdi shyǵara almadym, — dep saldy.

Burynǵy jibý jibý me, aǵasy endi ystyq tabaǵa túsken maıdaı eridi:

— E, solaı ma? Báse, buny ne qara basty dep, ózim de oılap em. Oqasy joq, oqasy joq. Endeshe, keshe adymyn eseptep, bizdiń esepke murshasy kelmedi dep, úshtigińdi bestikke bylaı túzeımiz. — Oryndyqqa jaıǵasyp alyp, keshegi baǵany ádemilep turyp «beske» túzep jatty.

Rátaı da qulaǵynyń túbinen:

— Soq ótirikti! Terezege telmirip, saıraǵan shymshyqqa sóz satyp otyrmap pa eń. Aıtaıyn ba osy? — dep ys etti. Qolyn shoshaıta qoıdy. — Aǵaı, aǵaı dese...

Muǵalim ıegin kóterdi:

— Ie, ne búlinip qaldy, Boqaev?

— Men bar ǵoı, erteń úı men mektep arasyn eseptep kelemin. Sonda ekiniń bárin beske túzetesiz be?

Aǵaı kúlip jiberdi:

— Sen meni óıtip arandatpa. Birinshiden, Samat eki emes, úsh alǵan. Ekinshiden, ol úshti beske túzetemin dep kolhoz ben Empirttiń arasyn eseptep shyqqan joq. Al saǵan esepteýdiń de qajeti joq, Samat-aq seniń ornyńa eseptep tastady. Ekeýiń birge turmaısyń ba? — dep, pysyqsynǵan Rátaıdyń moınyna bir shelek sýdy saryldatyp quıa saldy.

Ne dese, o desin, dódesiniń «Oqý ınemen qudyq qazǵandaıy» ras eken. Kárim aǵaı da jańa sóıdedi. Klass shýlap ketkende ashý qysyp, aqyryp qalǵany bolmasa, muǵalim bárin de durys aıtady. Dódesi de tegin júrgen jaı adam emes. At artyna qorjynyn óńgerip Empirtke kelgende, oqý jaıly taǵy ne biledi, surap qalý kerek.

Sonymen, Empirt pen kolhozdyń arasy 2240 metr de 40 santımetr!

Ekinshi jańalyqtyń sheti kınodan shyqty.

Kıno kolhoz ben Empirt arasynan qıystaý jatqan oıpattaǵy zastavada kórsetiledi. Fılmderdiń bári derlik ıtpen shpıondardy qoıdaı qýyp, qoımaı ustaı beretin shekarashylar, buryn-sondy ǵumyr keshken batyrlar jaıly. «Tısa ústinde», «Jolbarys», «Konstantın Zaslonov», «Sývorov», «Aleksandr Nevskıı», «Biz Kronshtadtanbyz», «Amangeldi» — bári-bári álgi batyrlardy marapattaıdy. Qysqasy, ish pystyrmaıdy, klýbtan shyǵa sala qaıta kirip, jańaǵy kınony taǵy kórgiń keledi. Sol kınonyń áseri me, balalar sabaqtan qoly bosasa bitti, kóbine soǵys oınap, «aq», «qyzyl» bolyp, aıqaı-súrendi salyp jatqany. «Shpıon» qýady. Shekarashy ekensiń, astynda at osqyrynyp turýy tıis. Ózen qabaǵyndaǵy buıra-buıra jas taldar bala ataýlynyń astyna túsip, «aýyzdyǵymen alysyp» shyǵa keledi.

Kıno eki-úsh kúnde bir ret zastava klýbynda qoıylady. Shekarashylarǵa arnap kórsetilgen fılmdi kolhoz balalary da kórsin degen zań joq. Biraq beline qanjar baılap, kire beriste kúzetetin soldat aǵaılar da mamalary «Ah!» degende aýyzdarynan jasyl fýrajka, gımnasterkalarymen túse qalmaǵan, olar da kezinde Rátaı, Samat sekildi jalań aıaq shapqylap, tártipke onsha mán bermeı, alysyp-julysatyn bala bolǵan. Sol tamasha alys-julysty áli kúnge umytpaı, álsin-áli eske alyp qoıa ma, áıteýir, kıno kúni qaratorǵaısha dúrkirep kelip qalatyn qaradomalaqtardy kúlimsirep qoıyp esh bógetsiz ishke jibere beredi.

Búgin jeksenbi. Jeksenbide kıno tal túste bastalady. Rátaı, Samat jáne Eleýke degen suńǵaq bala — úsheýi zastavaǵa saý jelip kele jatyr. Úsheýiniń de kóılek-shalbary jýylǵan, taza. Samattyń tońǵan syńaıy bar. Taza kóılek-shalbar kıseń, o basta tońatynyń ras. Bet-aýyz sabyndap jýylǵan, tanaý da «Brononoses Potemkın» fılmindegi zeńbirekterdiń uńǵysyndaı úńireıip túr, tap-taza. Sebebi, kúzetshi soldat kir bolyp, kıimin jyrtyp kelgen balalardy kınoǵa kirgizbeıdi. Kárim aǵaı aıtyp qoıǵan ba, ońasha jınalǵanda oılap-oılap mılary jetpeı qoıǵan.

Eleýke — nebir sáıgúlik attyń basyn eske túsiretin uzyn bet, shoshaq bas, sıdıǵan bala. Astyńǵy erni ylǵı da bireýdi mazaqtaǵandaı alǵa shyǵyp, salbyrap júredi. Kóp úndemeıdi. Balalarǵa tıispeıdi, qaqtyqpaıdy, soqtyqpaıdy, qotyr eshkishe bóten janǵa súıkenbeıdi. Qasyna baryp, alda-jalda qolyńdy kóterip qalsań, tap bir soǵyp jiberetindeı basyn qolymen qalqalap, buǵa qalady da: «Atama aıtam! Alla-aı!» — dep syńsı jóneledi. Munysy Rátaıǵa jaqsy boldy. Erige qalsa, qolyn kótere qalyp, qumarynan shyǵady. Eleýkeniń atasy Samattyń dódesimen Aqsıyrda qońsy qonyp otyr. Dódesi ana joly oqý, ıne, qudyq qazý týraly aıta kelip, aıaǵynda: «Bas-kóz bol ana Eleýke qurdasyńa. Ózi sútke jarymaǵan aryq qozydaı solbyraıǵan neme, taıaq jep qalyp júrmesin. Sen bolsań, kolhozda ósip, kepti kórip, oqyp, kóziń ashylyp qalǵan balasyń», — dep, ótirigi me, shyny ma, astyna kópshik qoıyp ketken. Eleýke kolhozdaǵy alys jamaǵaıynynyń úıinde jatyp oqyp júr. Samattan jas úlkendigi bar, al mektep esigin bıyl ashqan. Atasy Eleýkeniń jasyn durys esepteı almaıtyn qarańǵy adam, múmkin, áke-sheshesi bir jylda qaıtys bolǵan nemeresin qımady, qysqasy, uzyn basym bıyl toǵyzda. Sebepsizden sebepsiz: «Atama aıtam! Alla-aı! Alla-aı!» — dep syńsı qalatyny kolhoz balalaryna jaqpaı qalǵan ba, nuqyp, túıip, shetke shyǵara beredi. Kil usaq balalardyń arasynda jalǵyz ózi óńkıip, basy úshkireıip otyrǵasyn, árkim: «Oqýǵa nege kesh keldi, múmkin, kemis shyǵar» degen túrli joramalǵa saldy ma, Eleýke saıaq qaldy. Jamaǵaıyny qasyqtap qaǵyp isher asqa jarytpaı, aptasyna Empirtke qashyp kelip, Samattyń qasyna jatyp ketedi. As ishisi de qyzyq. Jaıshylyqta: «Uıalma, Eleýke, al, ish!» — dep, Samattyń sheshesi jik-japar bolsa, syqsıyp uıalyp, dastarqanǵa qolyn tym sırek sozady da, kózdi ala bere kómeıletip-kómeıletip jiberedi. Qaltasyna birer japyraq nandy súńgitip tastap, týk bilmegendeı tympıyp otyratyny da bar. Aýzyna sý toltyrǵandaı sóılemeıdi. Sóıleı qalsa, aıtatyny kileń asyq, sasyr, búldirgen, qotan kúzetetin Maılyaıaq, Joldyaıaq atty ǵajap ıtter jaıly. Buryn kınony estimek túgil, kórmepti. Osy mınýtta qoıdan jýas, qozydan qońyr qalpynan aýmaı, Rátaı men Samat ekeýiniń izin basa búlkektep keledi. Túrine qarasań, júze bilmeıtin balanyń tereń sýǵa sekireıin dep turǵan beıshara sıqy. Ondaı sıyqtaǵy betke qaraǵyń da kelmeıdi.

Samat ta, Rátaı da solaı. Ekeýi kóbine keshegi soǵys oıynynyń qyzyǵyn aıtyp taýysa almaı, aýyz jappaı keledi. Óıtkeni bular «aqtardy» oısyratyp jeńgen. Qalyń shı arasynan zastavanyń qyzyl shatyry qylt etkende, Eleýke astyńǵy salbyraǵan ernin jıyńqyrap, til qatty:

— Samat, á, Samat!

— A?

— Kıno degen nemene?

— Kıno ma... Kıno! Qazir ... klýbqa kiremiz. Klýbta soldattar tizilip otyrady. Onda shahmat, gázıt-jornal bar...

Samat múdirip qaldy. Kınonyń qalaı kórsetiletinin bir aýyz sózben túıip aıtpaq edi, ol qıynyraq eken. Qysqa sóılemek bolyp, oıyn tıanaqtaı bastady. Kıno máselesi Eleýkeni qatty mendetken-aý, meńireıgen bette taban astyna úńilip kele jatyp kúńk etti:

— Klýbta gázıt oqyta ma?

Samat kúle berip edi, Rátaı búıirinen solq etkizip nuqyp qaldy. Bul — «Turyp tur, qazir búırekten sıraq shyǵaramyn!» degen belgi. Samat siltideı tunyp qaldy. Rátaı bıazy únmen:

— Gázıt oqımyz, kezekpen gázıt oqımyz, Eleýke, — dedi.

Eleýke: «Senen kim surady?» degendeı, Rátaıǵa astyńǵy ernin shyǵaryńqyrap, Empirtten shyqqaly túńǵysh ret kóziniń alasymen bir qarady da, basyn jerge salyp jiberdi. Rátaıdyń quıtyrqy oınap, jaınańdaǵan kózine kóp qaraýǵa dáti jetpedi. Salbyraǵan astyńǵy erni múldem túsip ketti.

— Men kázıt oqı bilmeımin. «Qa-la», «da-la» dep qana oqı alamyn.

— O, onda ońbadyń. «Qa-la», «da-la»... Bolmaıdy, bolmady! Gázıtti sýdyratyp oqı almaǵandardy soldattar jelkeden nuqıdy, kartop arshytady, qazan túbiniń qaspaǵyn qyrǵyzady. Taǵy ne? E, bylaı... shala arshyp, ala qyrsań, kertoqaı alady. Mine, búıtip... — Búgile qalǵan balaly úıregin Eleýkeniń ustaramen qyrylǵan aınadaı basynda oınatyp-oınatyp alyp edi, Eleýke basyn qalqalap:

— Atama aıtam! Alla-aı, alla-aı! — dep sarnap qoıa berdi.

— Sosyn kúrestiredi, — dedi myna jaqtan Samat ta eligip qalyp.

Eleýkeniń eki kózi atyzdaı:

— Kimmen? Soldattarmen be?

— Joq, komandırlerdiń eziń sekildi baldarymen.

Eleýkeniń betine qan júgirdi. Tuzdaı kózi kógere qalypty:

— Ras pa? Jaqsy boldy. Aýylda Tóleý, Qaldybaılardy ishten shalyp jyǵyp júrgemin.

Rátaı taqymdap qoıar emes:

— E, seniń jyqqandaryń mektepke barmaǵan Balapan Shıborbaıychtar. Sen ne, ylǵı pomıdor, kolbasaǵa toıyp, tyńqıyp alatyn komandırlerdiń baldaryn kim dep eń? Olar qaǵyp qalsa, qalpaqtaı túsetin Qaldybaıyń emes. Jyq, jyq! Onda: «O, uzyn balań qaıtedi ózi, eı? Biz de kúresip kóreıikshi!» — dep, soldattardyń ózderi kirisip ketedi. Olardy jyǵa almasań, kertoqaıdyń kókesin kóresiń. Tóbeńdi qashaǵanda týra tesip jiberedi. Áne, ana soldatty jyǵamyn dep aıtyp kórshi, — dep, zastavanyń jasyl boıaýly temir qaqpasynyń janynda qanjaryn beline asyp, arly-berli teńselip júrgen soldatty nusqady. Samat kúlip jibere jazdap, aýzyn basyp, jym boldy — álgi soldat jaýyryny qaqpaqtaı bir dáý sary eken.

Záresi zár túbine ketken Eleýke ıegi kegjıip, tartynshaq attaı artymen sheginip barady. Qulaǵyna shybyn kirgendeı basyn shaıqap-shaıqap qoıady:

— Bul baladan jyǵylyp qalamyn. Murnym qanasa, qaıtemin. Ondaı kınońa kirmeımin.

Eleýkege Samattyń jany ashydy. Toǵyz jasyna deıin oqý oqymaı, kıno kórmeı, Joldyaıaq pen Maılyaıaqty ertip, alyp taý-tas kezip júrse, oǵan kináli Eleýke emes. Kináli — jasyn durys esepteı almaǵan atasy. Rátaıǵa jaman kózimen qarap tastap:

— Qoryqpa! — dep Eleýkeniń ıyǵyna qolyn saldy. — Ártistiń kónsertin kórip pe eń?

Anaý basyn ızedi.

— Kıno da sol sıaqty. Barǵan soń kóresiń. Rátaı senimen jaı qyljaqtap keledi.

Eleýke beriser emes:

— Olla, bille de! — deıdi Samatqa.

— Olla, bille!

— Anaý da estip qarǵansyn! — Rátaıdy kóz quıryǵymen nusqady.

«Anaý» da yrjyńdap kúle turyp, keńirdegin suq saýsaǵymen arly-berli orǵylap, qarǵanyp jatyr. Rátaıǵa salsa, qarǵanbas ta edi, áli de Eleýkeniń es-aqylyn shyǵara túser edi, oǵan úsheýi de kınodan qalyp barady.

Eleýke sendi. Ekeýine sengenmen, kertoqaıshyl soldattarǵa senbeıdi eken, qanjar taqqan dáý sarynyń qasynan jyp berip, Samattyń yq jaǵyna shyǵyp aldy. Qyrsyqqanda kók kóz soldat kógendegi jelideı tizilip qaqpaǵa kire bergen bularǵa kúlimdep (álde Eleýkeniń kók kózi jyly ushyrap, derevnádaǵy inisin eske túsirdi me):

— E, etot s dlınnoı golovoı, chto za pasan? Otkýda? — dep, tertedeı uzyn qolyn sozyp, Eleýkeniń basynan sıpap edi, ol tóbeni tesetin kertoqaı bastalyp ketti dedi me, shókelep otyra qalyp, «Atama aıtam! Alla-aı! Alla-aıyn!» bastap jiberdi.

— Chto, chto? — Dáý soldat ań-tań.

Rátaı alaqanymen aýzyn basyp qyq-qyq kúledi. Shaqyldap kúlse, soldat mazaqtady dep, kınoǵa kirgizbeýi de yqtımal. Samat zastava balalarynan úırengen shala-pula orysshamen:

— Jaılaý prıshol... Ýchıt prıshol... — dep baldyr-batpaqtap jatyr.

Soldat:

— Ýchıs, ýchıs, barashka! Bolshım chelovekom stanesh! Atamanom býdesh! — dep Eleýkeniń úshkir basyn ýystaı, mytyp-mytyp qoıa berdi.

Zastavaǵa kirip, soldattan sál uzaǵasyn, Eleýke ytyp alǵa tústi. Tuzdaı kózine jas úıirilipti:

— Oqymaımyn! Atama qashyp ketemin!

Klýb zastavanyń naq ortasyna qonjıǵan kóp terezeli qyzyl shatyrly bıik úı-tin. Qaqpa kúzetken dáý soldat tik kúıi emin-erkin kirip kete baratyn bıik eki esigi bar. Taza aýa úshin ámanda ashyq turatyn bireýi kınomehanıktiki de, ekinshisi kórý zalyna bastaıtyn esik. Anadaıdan baıqady, zal esigi jabyq. Iaǵnı kıno bastalyp ketken. Jelbir-jeken jelip esikke kelip qalyp edi, baýyzdap jatqannan qatty ishten bireý dóreki daýyspen baqyrdy deısiń. «Soldattar balany baqyrtyp, kertoqaı alyp jatyr», — dep oılady ma, alda búlkektep kele jatqan Eleýke jalt berip edi, úshkir basy irkes-tires kele jatqan Samattyń shekesin soǵyp, tesip kete jazdady. Qany qaınaǵan Samat:

— Kip endi, úı! — dep esikti ıterip ashyp jiberdi de, Rátaıdyń ústine shalqalap jatyp alǵan Eleýkeni ishke ıterip jiberdi.

Úıdiń ishi kózge túrtse kórgisiz. Tórdegi tórt burysh ekran ǵana sútteı jaryq. Ý-shý, dańǵyr-duńǵyr. Ekranda kózi aqshıyp ketken soldat — anyq patrıottyq taqyryptaǵy fılmderdiń biri — qolyndaǵy kóseýdeı vıntovkasyn, ne óshi, ne qasy qalǵanyn kim bilsin, bularǵa úńiltip, atyn qos ókpege tepkilep, yzǵytyp keledi. Jáne soldat at-matymen qosa barǵan saıyn úlkeıip, sartyl da surtyl sekýnd sanap kúsheıip barady. Aqyry búkil ekrandy oń kózin syǵyraıtyp qysyp alǵan soldattyń sharyq tabaqtaı beti men vıntovka uńǵysynyń úńireıgen dóńgelek aýzy jaýlap aldy. Ba-ah! Myltyq gúrs etti. Talaı kınonyń túbin túsirgen Samattyń ózi dir etip, ántek shalqaıyp qaldy.

İle Eleýkeniń:

— Oıbaı, oıbaı! Ata-oý! — degen suńqyly estildi. Qarańǵyda Samat qolynan shyǵyp ketken Eleýke esikti shalqasynan ashyp tastap, aldy-artyna qaramaı qaqpaǵa bezip barady. «Ata! Atalap!» mýzykalatyp qoıady anda-sanda. Rátaı sahnaǵa shyǵyp ketipti, nemis tankisiniń uńǵysyndaı sholaq tanaýyn sińireıtip kóterip tastap, ekranǵa qadalyp otyr. Samat Eleýkeni qaıyryp kelmek oımen buryla berip edi, otyrǵandardyń bireýi eteginen julqı tartyp qaldy.

— Zakroı dver, da sád!

Kıno aıaqtalyp, qyzyl jeńip, aq ataýly jer betinen quryp bitkesin, Rátaı ekeýi qaqpa syrtyna shyqsa, Eleýke túgil, saıtan da joq. Úıge kelse, zym-zıa. Sheshesi: «Álgi bala qaıda?» — dep edi, qoryqqanynan: «Kolhozǵa ketti», — deı saldy.

Erteńine Eleýke sabaqqa kelmedi. Keshegi oıyn osylǵan dep, árqaısysy ózinshe oılap qaldy. Sabaqta astarynan sý shyqqandaı qypyqtap, áreń otyrdy. Qorqynysh adamdardy biriktire me, mektepten shyqqasyn ekeýi tatý-tátti jaǵdaıda Empirt pen zastava arasyndaǵy qalyń shıdi kóp aralady. «Shoshynǵannan júreginiń qaby jarylyp, shı túbinde qyljıyp jatpasyn!» degen sózdi ózderi aıtpasa da, baqyraıǵan kózderi, tym-tyrys únsizdikteri aıtyp tur. Rátaı sońynda shydamaı: «Sen ǵoı kınoǵa ertip ákelgen», — dep kúńkil bastap edi, Samat jalt qaraǵanda, sózin juta qoıdy. Tegi, kınodaǵy soldattyń kózinen kem bolmasa kerek.

Kitap-dápterin qoltyǵyna qysqan Rátaı sol kúnniń keshinde Samatqa kirip, sabaqty ómirinde túńǵysh jáne sońǵy ret tanaýy pysyldap birge ázirledi. Buryn Rátaı: «Esebimdi shyǵaryp ber!» — dep qylqyldaǵanda kergip, kónbeı qoıatyn Samat osy joly esep túgil, qazaq tiliniń jattyǵýlaryna deıin ádemilep jazyp berdi.

Rátaı men Samat eki kúnnen keıin Eleýkeni aldyna salǵan uzyn bet, shoshaq bas shal mektep aýlasyna qunjyńdaı kirgende ǵana «ýh!» dedi. Áńgime bylaı eken. Eleýke sol shoshyǵannan shoshyp, zastavadan shyǵa on bes shaqyrymdyq Aqsıyrdaǵy atasy men apasyna bir-aq syzypty. Ol syzǵanmen, on bes shaqyrym qysqara ma. Qasqa jol, sýsyz dala. Tańdaıy keýip, qany qoıylyp kele jatqan balanyń aýzyna taýǵa qaraǵaıǵa ketip bara jatqan shoferlar sý tamyzyp, Aqsıyrǵa aparyp tastapty.

Keıin kıno qoıylsa, Eleýkeniń shoshaq basy klýbtyń eń aldynda úshkireıip otyratyn boldy. Kıno dese, qalpaqtaı túsedi. Samat, Rátaıǵa ıt kórgen eshkikózdenip, qaıtyp jýymady. Uıat álde yza, múmkin áneýkúngi masqarany balalarǵa aıtyp qoıady dep qýystana ma, ol arasy belgisiz. Ekeýi oǵan ólerdeı kúızele qoıǵan joq. Oqý oqyp, Samat «tort» pen «bes», Rátaı «eki», «úsh», ara-tura «tórtin» alyp, oınap-kúlip júre berdi. Ońashada: «E, sol úshkir basty qoıshy. Atalap, allalap Aqsıyrǵa qashty. Odan ne shyqty? Attyń baýyryna alyp, qaıta qýyp tastady mektepke. Shoq-shoq, ózine de sol kerek», — dep kijindi.

Biraq basy úshkir bolsyn, jumyr bolsyn, ekeýiniń Eleýkedeı joldastan aırylǵany anyq edi.

* * *

Qarashanyń aıaǵyna qaraǵan bir kúni Samat mektepten sómkesi qolyn úzip, qarny shurqyrap kep esik ashqan. Shúberek sómkesindegi dápterdiń arasynda Kárim aǵaı ádemilep qoıyp bergen eki «bes», bir «tórt» jatyr. «Tórt», «bester» ádette sómkeni túbine tas salǵandaı aýyrlatyp jiberedi. Sol eńbekke oraı Samatqa da aıaq astynan kúsh bitip, qabaǵynan qar jaýyp, qatty tútigip kiretin. «Úsh» alǵan kúnderi, árıne, kerisinshe. Qarny ashpaıdy. Sharshap-shaldyqpaıdy da. Empirt pen kolhoz arasyndaǵy qalyń shıdi shıyrlap, joldy barynsha uzartyp baǵady. Bóksesi bultıǵan, jelkesi shodyraıǵan órmekshi ispettes súıkimsiz baǵa úshin mamasy mańdaıdan sıpamaıdy. Kıkiljińniń aldyn alý qamynda shı ishinde qıaqty tilmen oraı tartyp jaıylyp júrgen buzaýdyń «tártibin» baıqastaı qaıtady. Tabaldyryqty attaı, jerden jeti qoıan tapqandaı jaıtańdap: «Mama deımin, qońyr buzaýdy kórip qaıttym. Qasqyr kórinbeıdi. Jaıylyp júr, alysqa uzaǵan joq», — dep daýdyraıdy. Áıtpese, aryq jaǵasyndaǵy sarǵaıa bastaǵan kógaldyń qyzyǵymen aýyldan alystap ketken on shaqty úırek, qazdy qańqyldatyp, qarqyldatyp, úı tóńiregine ıirip tastap kiredi. Mamasy bilgish, sezgish-aq. «E, sen qaıbir úırek, qazdyń amandyǵyn joq jerden oılaı qaldyń? Kárim aǵań búgin bastan sıpamaǵan eken», — deıdi.

Sodan eki «bes», bir «tórttiń» býymen úıge entelep jetip kelse, stol shetinde eki kózi alaqandaı, tyǵynshyq kelgen, súdini sýyqtaý qara bala alaq-julaq etip otyr. Jasy on jetiniń ar jaq, ber jaǵy. Sheshesi pesh tóńirgende kúıbeńdep júr. Teris aınala bere aljapqyshynyń etegimen kózin úıkep qoıady. Al júzine qarasań, jylap júr dep oılamaısyń: bet úshine qyzyl júgiripti, qabaǵy ashyq. Samat ekiudaı: jylap júrip qýanǵany qalaı, qýanyp júrip jylaǵany qalaı? Úı ishi tap-tuınaqtaı: qobyrap, kóldeneń jatqan zat joq, esh qozǵalmaıtyn stol jýylyp, súrtilip, al qozǵaýǵa keletin jeńil-jelpileri ornynan bir saty joǵary qoıylypty. Qos qulaǵy edireıip, pesh aýzynda qalaı bolsa, solaı tiginen de, etpetinen de, tóńkerilip te, sheshesi ashýlanǵan kúni búıirinen de jatyp qalatyn legen búgin iship kelse, qaqpasyna mańdaı tirep, biraz oıǵa ketetin Boqaıdaı qabyrǵaǵa súıenip, ıtinip tur.

Qara bala shyny ústinde otyrǵandaı, eki qoly aldyna syımaı, qozǵalaqtaı beredi, álde bir zamanda joǵaltyp alǵan birdeńesin Samattyń betinen taýyp alǵan sıaqty júzine oqtyn-oqtyn bajyraıyp qarap qoıady. Onyń ózi Samattyń tártipsizdik jasap, klass taqtasynyń aldynda turyp qalǵandaı yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrdy; stol qasyna jolamaı, sómkesinen kitap, dápterin sýyryp, qaıta salyp, alakóleńke buryshtardy saǵalap, tympıyp júrip aldy. «Kim eken?» Álde Aqsıyrdaǵy dódesinen sálem-saýqat ala kelgen bireý me?» Óıtkeni úıge kire tór jaq buryshta tońqıyp jatqan toq qorjyndy kórip qalǵan, — bosaǵadaǵynyń kózi tórde degen osy. Onyń ústine, sálem-saýqat salynǵan qorjyn ylǵı da osy úıdiń qadirli qonaǵyndaı tórde shyntaqtap jatatyn, bosaǵa jaqqa jolamaıtyn. Úıge eresek adam bas suqsa, dódesinen keletinine, qur qol salańdamaı, qurt, maı, irimshik, et (bul endi apasynyń eńbegi) sekildi tiske jumsaq tátti-dámdini teńdeı keletinine Samat dándep alǵan. Ári peshke qonjıǵan qara qazan búlk-búlk qaınap jatyr; úı ishin tanaý tartqan saıyn aranyńdy asha túsetin súr ettiń hosh ıisi kernep alǵan.

Qolyna «Ana tilin» alyp, eki aıaǵyn astyna jıyńqyrap, ernin jymqyryp, buryshtaǵy oryndyqqa tompıyp otyra qalyp edi, stolǵa bir búıirleı batylsyz jaqyndap baryp turǵan mamasy aljapqysh etegin ýmajdap, qaıta jazyp turyp:

— Samataı, kelshi beri! — dedi kópten estilmegen maqpal únmen. Selk etti. Oılamaǵan jerden shyqsa, maqpal ún de selk etkizedi eken. Bir basyp, eki basyp, stolǵa jaqyndady. Mamasy munyń bileginen qapsyra ustap turyp:

— Ulym, myna otyrǵan alystan kelgen aǵań. Týǵan aǵań. Aty Máken. Soǵystan keıingi qıyn jyldary aırylyp qalǵamyn. Er jetkesin sheshem bar, Samattaı inim bar dep izdep kelipti. Túpkilikti keldi, — dedi jaıshylyqta sózdiń túbin túsiretin mamasy kibirtiktep sóılep.

Samat ne desin, úndemeı qutyldy. «Týǵan aǵań... Soǵystan keıingi qıyn jyldary aırylyp qalǵamyz... Túpkilikti keldi...» — Uqsa, buıyrmasyn. Basy yń-dyń. Aǵasyna bir sát qarap turdy. Bul kóz qarasqa oıda joqta tabylǵan aǵasy shydamady ma, qozǵalaqtap otyrdy da, ornynan turyp, qorjyn qasyna bardy, aýzyn sheship, jalt etkizip bir zatty sýyryp aldy.

— Samat, ala ǵoı, saǵan arnap ákelgen bazarlyǵym, — dep, stolǵa ákep qoıdy. Samat qaltyrap qoıa berdi. Sary aıylbasy bar, jez qulyby jarqyraǵan bylǵary portfel! Kárim aǵaıdyń tórtinshi klasta oqıtyn qyzy Sábıra ǵana jaltyldatyp ustap júretin portfel! Júregi bulqynyp, ornynan aýnap tústi, áıtse de, ózi qýanǵanyn, ıakı tań qalǵanyn aıyra almady, shamasy, ekeýin de bastan qosa qabat keshken bolar. Portfel tutqasyna qol soza da qoıǵan joq. Tek tesilip qarady da turdy.

— Samatjan, al, alsańshy. Ózińe dep ákelgen buıym. — Sheshesi álgini qoltyǵyna tyqpalap jatyr.

Sóıtkenshe aıadaı bólmeni daýdyraǵan adamdar aýzy-murnynan shyǵaryp, toldy da ketti. Búkil Empirt taıly-taıaǵymen kelipti. Qansonar bolsa bitti, kók tóbel bestimen qasqyr qýyp, taý asyp, qyr kezip, eki-úsh aı boıy úı kórmeı joǵalyp ketetin, qysyna tórt-bes qasqyr soǵyp alatyn, sol sebepti de ózin keremet sabyrly, salmaqty ustaıtyn İzet aǵa da úıge qańqıyp kire berip edi, alasa mańdaıshaǵa tóbesin ońdyrmaı soǵyp qaldy. Seri adam Ertiske aǵyp bara jatsa da syr bere me, qabaǵyn sál ǵana shytty, tóbesin de sıpamastan oryndyq shetine otyra berdi de, seriligine basyp, oqtaý jutqan adamdaı tikeıe qaldy. Semeıden kelgen gúldi jibek oramaldy mańdaıyn basa tartqan Shahıǵa apaı, İzet aǵanyń kelinin saıtan dep qamshynyń astyna alǵaly Aıtýǵan moldadan qaıtadan Aıtýǵan ataǵa aınalǵan aqsaqal, Boqaı, Shókeı — bár-báriniń tórt kózi túgel. Shókeıdiń qoltyǵynyń astynan jyltyńdaǵan Rátaı jymyrańdaıdy. Nemenege masaıraǵanyn kim bilsin, já, ony qoıshy, keıde eki alsa da shekesi sherýen atyp júretin Rátaıdy kim bilmeıdi. Bul joly kózin qysyp, bas barmaǵyn shoshaıtady. Onysy ne «Vo!», ne «Malades!», áıtpese, «Qatyrdyń!» degeni, áıteýir, mazaqtap turmaǵany anyq.

— Kózaıym bolyp jatyrsyń?

— At aınalyp qazyǵyn tabady...

— Samatqa dyrdaı aǵa tabyldy.

— E, alla, bergenińe shúkir!

— Qaıyrly bolsyn!

— Toıǵan qozydaı tompıǵan túrińnen aınalaıyn! Betińdi ákeshi, bermen! — dep, elden erekshe shurqyraı qalǵan Shókeı, tartynshaqtaǵanyna qaramaı, «aǵasynyń» betinen súıip jatyr.

Kúlimdep turǵan sheshesi kenet aljapqyshymen betin basyp, óksip-óksip jylap jiberdi. Shahıǵa apaıy qushaqtap ákep, oryndyqta manadan beri shalqaıýdan jazbaǵan İzetti bóksemen qaǵyp tastap, «taǵynan» túsirip jiberdi.

— Jeti jahandy bılegen patsha bolsańyz da turyńyzshy, jigitim!

İzet aǵa betiniń ár sharshy santımetrine komanda bere alatyn berik adam bolǵandyqtan shetke shyqty da, stolǵa qolyn salyp, tip-tik qalypta qatyp turyp qaldy. Bosaı qalǵan «taqqa» sheshesi jaıǵasty. Jylaýyn qoısa da, oqtyn-oqtyn pyrsylyn úzbedi.

Aıtýǵan ata:

— Sabyr, sabyr, kelin! Tamam el qýanyshqa jınalyp otyr. E, alla... — deı berip, moldalyqty ada-kúde tastaǵany esine túsip ketti me, jym boldy.

— E, bul soǵys kimdi qýartpady? Balany anadan, anany ákeden aıyrdy!

— Qaıtsin baıǵus!

Aıtýǵan atanyń úıindegi ketik tis ájeı Mákenge qarap ernin jalap:

— Tympıǵan murnyńnan! Jaratqannan aınalaıyn, aýmaǵan Samatjan! Álgi bizdiń ul da habarlaspaı ketti. Ne quqaı kórip jatyr eken? Óh! — dep, tóndirip tastady da, qobyrap otyrǵan ataǵa ala kózimen qarady.

El jıylǵan, úıge qýanysh kirgenin jańa paıymdaǵan sheshesi súrinip-qabynyp, aıadaı bólmede zyr júgirip, sypaıylyq yrymyn jasap júr:

— Tórletińizder! Jaıǵasyńyzdar! Men ánsheıin... Et te pisip qaldy, dám tatyp ketińizder!

Empirttikter uzyn oryndyqqa jaıǵasyp, taýyqsha tizilip otyrysty. Boqaı poshymy tóńkerip qoıǵan samaýryndaı aǵash aıaǵyn, «Kórdińder me, eı, jaǵdaıdy!» degendeı, ortaǵa qaraı dúrs tastaı salyp:

— Áı, Álıma, joǵyń tabyldy, kemisiń toldy. Vot tı! Aq túıeniń qarny jaryldy. Magazınge bireýdi júgirtip pe eń? Keshke nol-nol beste jabylyp qalady. Sosyn Ánápıa sarańǵa ashtyryp kór! Vot tı! — dep, óz upaıyn túgendep bir qoıdy. Boqaı sóz bastaǵaly ernin qymqyryp alǵan Shókeı apaı burq ete qaldy:

— Osy seniń keńirdegiń kebetin kún týar ma eken! — dep óshige sybyrlap, búıirinen nuqyp qalyp edi, qopań etken Boqaı:

— Vot tı, — dedi.

Sheshesi pesh artyndaǵy qýystan Qarasýdyń qomaǵaı alabuǵasyna uqsap jýan bótelkeni sýyryp alyp, ortaǵa qoıdy:

— Nege bolmasyn. Bári de bar. Mákenim kelemin dep hat jazǵasyn qustaı ushyp, satyp alyp qoıǵamyn. Biraq kóńil qurǵyr anyq senbeı, jan adamǵa tis jarmap edim. Aıyp-aıbana menen!

Adam synamyn dese, bir mınýtta kúrt túsedi eken. İzet aǵa neshe jyl boıy bir basyna molynan jetip kelgen salmaǵy men syrbazdyǵynan oıda joqta jańylyp qalyp:

— Shahıǵa, otyrma! Ashymal syranyń bir shelegin alyp kel! — dep báıek bola qaldy. Boqaıdyń Rátaıǵa tartqan alaqan kózi aýdarylyp túsip, jarq-jurq etti.

— Vot tı! — dep, İzet aǵaǵa esepsiz súıispendikke toly kózben bajyraıyp turyp qarady.

Bul kezde Samat pen Rátaı syrtqa sytylyp shyǵyp ketken.

— Myna bala aǵań deıdi ǵoı. Bas terisi saǵan qaptap qoıǵandaı. Tek sen sary da, ol qara.

Samat til qatqan joq.

— Tátem aıtady: baıy ólip qalǵasyn, Álıma Samatty qoltyǵyna qysyp, tórkinine qaıtyp kelgen dep. Aǵańdy ájeń baýyryna salypty. Byltyr ol da ólip ketipti. Bir jyndy: «Shesheńniń kózi tiri. İzdemeısiń be?» — dep túrtpektepti. Qanyna tartqyshyn ózin.

Samat jerden jony dóńkıip shyǵyp jatqan jalpaq tasty báteńke tumsyǵymen teýip tur. Ári-sári... Atasy portfel alyp keldi. Odan basqa el-jurt shýlap, shúıinshi suraıtyndaı jańalyq joq sekildi. Aǵaǵa erip, ini jetektep kórmegen saıaq bala ómirine úlken ózgeris engenin qaıdan bilsin. Portfeldi esepke almasa, oǵan báribir. Rátaı aǵylyp sóılep tur. Mańdaıyna jazylǵan nesibe sol bolsa, qaıtedi: qasyndaǵy bala ne oılap tur, ózi kóńildi me, jabyrqaý ma, onymen sharýasy shamaly, Rekeń búgin sóılegisi kelgen eken, bir eli aýzyna eki eli qaqpaqty ózi de, Samat ta qoıa almaıdy.

— Jaqsy boldy. Qojańdap asyqty tartyp alatyn kolhoz balalarynyń kókesin tanytamyz. Aǵań shetinen byqpyrt tıgendeı sýǵa salyp sabasyn, bálem, — dep kijinedi.

— Sen baıqa! Tóbelesip qalsaq, aǵańa pish-pish dep ósek tasyp júrme. Mákenińdi uryp tastaıtyn aǵa mende joq. Neshestnyı bolady. Kókeme taıaq jedim dep kór, bas salyp, ózińdi sabap tastasyn.

* * *

Ómir ózgerdi.

Buryn keı kúnderi sabaqtan úıge arsy-kúrsi kirip kelgende pesh túbinde júrelep, kúl alyp otyrǵan sheshesi betin jalma-jan buryp ala qoıatyn: jylaǵanyn jasyrǵanmen, pysh-pysh tartqan murnyn qaıda qoıady. Ondaıda Samat ta tymyrańdap, sómkesin tósek ústine laqtyryp jiberip, esikti sart uryp, syrtqa shyǵyp ketetin.

Sheshesiniń kóz jasyna bireý kináli — ol anyq. Biraq kim? Ózi me? Samat pa? Sonda kim? Apta aralatyp Rátaıdy: «Jaqsy kórgenimnen uramyn, sony uǵasyń ba, eı, sen! Vot tı!» — dep qoıyp qalatyn Boqaıdaı ákesi joq — másele qaıda? Jylasa, Shókeı apaı jylamaı ma? Boqaı iship kelgen kúni tas-talqan ashýlansa da jylamaıdy. Qaıta artynan: «Álgi nemeni túıip qalyp em, sereń etip tósekke qulap túspesi bar ma. İshe bersin, qaltasy qalyń bolsa», — dep kúlip otyrady. «Kim?» degen jalǵyz suraqqa jaýap izdep, shı ishin betaldy kezip, qańǵyp kete barady. Basy qańǵyryp, tańdaıy keýip kelip, shı túbine jantaıa ketip, qolyn jelkesine jastaǵan kúıi aspandaǵy boztorǵaıdan kózin aıyrmaı uzaq jatatyn. Boztorǵaı jalǵyz, bul jalǵyz. Talyǵyp ketip, uıyqtap ta qalýshy edi. Rátaı aıta beretin saıtandar neǵyp soǵyp, bet-aýzyn qısaıtyp ketpegen deseıshi. Tegi, saıtandar aıdalada qabaǵyn kirbiń shalyp, júzin jel qaǵyp uıyqtap jatqan jas balany aıaǵandyqtan tıispeı: «Áı, bala, oıan! Kún ótip ketedi», — dep túrtip qalyp, quıyndatyp kete beretin bolsa kerek. Óıtkeni Samat ylǵı da bireý túrtip qalǵandaı shoshyp oıanatyn.

Qazir sheshesi yńyrsytyp qana ándetip júredi. Tósekten túske deıin turmaı, qabyrǵaǵa qarap toń-torys jatyp alatyn ádetin qoıyp, úı ishin tilmen jalaǵandaı taza ustaıdy. Zastavadaǵy telegrafıstik jumysyn tastap, úı sharýasyna birjola shyqty. Buryn Shahıǵa apaıdan da, Shókeıden de jas edi. Máken kelgeli kemi on jas qartaıyp ketti — basyna oramal tartty. Boqaı da qaljyńyn tyıyp, tilin tartyp sóıleıtin boldy. Burynǵydaı jumysqa asyqpaǵasyn, baıaý, naıqalyp basady. Jalpy, aýzynan «Samat qarǵam, Máken qulynym» degen sózder shyqqasyn-aq, shesheler birtindep apalarǵa aınala beredi eken.

«Basqa tússe, baspaqshyl» degendeı, tiri jetimdik balany pisirip-qatyryp tastaıtyn beton sekildi birdeńe me, Máken pysyq eken. Osy kelisinde tegin kelmeı, aýdandaǵy jol jóndeıtin basqarmaǵa kirip, Qytaıǵa asatyn tas joldy tegistep, kópir salatyn jumysqa turyp kelipti. Kúnmen jarysa turady da, kúrek-súımenin arqalap, bes shaqyrym jerdegi Qaraoıǵa tartady. Qaraoıda jol jóndeýshiler kóktemgi tasqyn alyp ketken kópirdi qalpyna keltirip jatyr. Sheshesi ana birde: «Mákenim jumysqa ornalasty. Mákenjanmen jarysyp qaıtemin. Mákenimniń kir-qońyn ýaqytyly jýyp, asyn ázirlep bersem de maǵan qanaǵat. Jas ta kelip qaldy. Mákenjan ázirge jolstroıda isteı tursyn. «Bastyqtarymen sóılesip, qysqa qaraı kolhozǵa aýystyryp alamyn ǵoı», — dep Shókeıge kósemsip, syr aıtyp otyrǵan.

Samat «Mákenim-Mákenjandardyń» jıilep ketkenine ishteı az-muz ókpeli. Buryn: «Samatymnyń býyny qatyp, beli bekisin. Qarǵymdy osy qarǵam shyǵarady áli-aq», — dep ońashada betinen súıip, qoltyǵyna sý búrkip otyratyn. Bul kúnde ol qolpash sıredi. Amal joq, aǵań bolǵasyn, arada aýys-kúıis bolmaı turmaıdy eken, tipti artyǵyraq berip qoıady ekensiń. Máken de portfel satyp ákeldim dep bálsinip, keıkıip júrgen joq. Endeshe, sheshesiniń «Mákenim» degenine Samattyń qyńyraıyp, aýyz bultıta bergeni durys emes. Aǵa, iniler shesheni teń bólisetin bolyp shyqty. Bolashaqta da solaı bolady. Osy bastan ózińdi soǵan úırete berý kerek. Samat ony uǵyp tur-aý, áıtse de, alǵashqy aptalarda baýyr etin aǵasyna berip qoıǵandaı sezimde júrgeni ras. Tisegen eresek bala ǵoı, túbi túsinedi ǵoı.

Qoly epti aǵasy topyraǵy saýlap turatyn sıyr qoranyń tóbesin ashyp, qaıta jaýyp aldy. Esik aldyna jolstroıdyń esebinen bir arba qaraǵaı tústi. Keler jyly, amandyq bolsa, jańbyr jaýǵan kúni tamshy aǵatyn, qys kelse, burysh-buryshyna kók aıaz qatatyn úıdiń tóbesin ashyp, taqtaılap almaq.

Al klass dý-dý... «Samattyń aǵasy tabylypty!», «Sómkesin qara sen áýeli, aǵasy sonaý Almatydan satyp ákelipti», — degen alyp qashty áńgime, sybyr-jybyr, árıne, qulaǵyna maıdaı jaǵady.

«Aǵań bul kezge deıin qaıda júrgen, biz neǵyp kórmegemiz?» — degen suraqtar ǵana Samatty qınaıdy. Kóbinese úndemeı qutylady. Taqa qysap bara jatsa: «Oqýda júrgen», — deı salady da, álgi suraq qoıǵysh qazymyr balanyń qasynan tezirek ketip qalady.

Kárim aǵasy da klastyń kózin baqyraıtyp qoıyp basynan sıpap: «Al, Samat, aǵań keldi, aǵasy bardyń jaǵasy bar, biz de qýanyp jatyrmyz. Soǵys salyp ketken jara jańa jazyla bastady... — dep aýa jaıylyp bara jatty da, muǵalim emes pe, onysyn túsine qoıyp, lezde óz jónin tapty. — Sabaqty endi beske oqy, aǵań aldynda uıatqa qalma», — dep aqylyn aıtty. Rátaı da kóp adyrańdamaıdy: «Aǵańa aıtyp qoımaımysyń, óı! Aıtyp kór, súıreńdegen ósekshi bolasyń, qan jalap qalsam da, men kókeme ósek tasymaımyn. Tek ózi bilip qoıyp sabamasa...» — dep, aıtpaıtynyna aldyn ala kóz jetkizip alyp, baıqap-baıqap tóbelesetin boldy. Aǵasynyń aıbary ma, Rátaı budan jyǵylyp qalyp júr. Ótirik jyǵyla ma, kim bilsin..

Kók tóbel bestini jaratyp, qasqyr soǵýdyń ázirligine kirisip ketken İzet aǵaı áneýkúni úıge bas suǵyp, Semeıdiń bazarynan satyp alǵan galıfe shalbaryna qonǵan suly qıqymyn tyrnaq ushymen shertip biraz otyrdy. Seri adamǵa bet aldy suraq qoıý da qıyn, sheshesi qazandyq jaqtan bas kótermedi. İzet aǵa frenchiniń alqymyna saýsaǵyn bir tıgizdi de, tisiniń arasynan syzdyqtata Álımadan keler jyly kartopty qaı jerge salatynyn surady. Sál tistenip otyrdy da: «Máken sharbaq toqımyn dese, Qarasýdyń boıyndaǵy taldan toqysyn», — dedi. Empirt pen kolhozdyń mańdaıyna jalǵyz bitken seri adamǵa qaıdaǵy bir sharbaq, kartop, kákir-shúkirdi qozǵaý ońaı tısin be, eki qulaǵy deldıgen galıfe qaltasynan aqshańqan oramal sýyryp, mańdaıyna shyqqan terdiń tamshylaryn jeke-jeke basyp, áspettep sorǵytty. Ádemilep búktep, tós qaltasyna saldy. Sonsoń:

— Siz, kelin, keler jyly balańyz maǵan erip, Semeıge mal aıdasa, qalaı qarar edińiz? Siz, kelin, renjimeńiz. Tapqan aqshasy — násip, jer sholyp, el kórip qaıtady. Siz, kelin, endi renjimeńiz, — dedi.

Sabaq qaraǵan Samat kózin esep kitabynan aıyrmasa da: «İzet aǵa qasqyrdy soǵar aldynda: «Siz, Qaseke, soıyl tıetin qara tumsyǵyńyzdy beri bursańyz qaıtedi. E, óstińiz. Siz, Qaseke, endi renjimeńiz», — dep baryp sulatyp salatyn shyǵar», — dep oılady.

Sheshesi shyr etti:

— Aǵasy, qolqa salmańyz. Eshqaıda barmaıdy. Onsyz da on jyl boıy kóz jazyp qalǵan balany alysqa shyǵara almaımyn. Ash bolsa da, toq bolsa da, kóz aldymda qalqıyp júrsin. Aıypqa buıyrmańyz, aǵasy!

Beti qaıtyp qalǵan aǵasy:

— Bolsyn, bolsyn! — dedi de, tumsyǵynan shybyn taıyp jyǵylatyn qurym etiginiń (Semeıden satyp ákelgen) qonyshyn qos qoldap kezektep tartyp, symdaı kerilgen kúıi túzý basyp shyǵyp ketti.

Al Samat pen Máken anaý aıtqandaı ishek-qaryny aralasyp kete qoıǵan joq. Ańysyn andyp júr. Áıtkenmen, portfel satyp ákelgen aǵaǵa qarlyǵashtyń qanatymen sý tasyǵanyndaı bolsyn septigin tıgizýi kerek. Tek qolǵabysty sheshesine de, Mákenge de bildirmeı jasaǵan durys. Áıtpese, portfelge bola jaǵympazdanyp júr dep oılap qalýy yqtımal. Máken jumystan sharshap kelip, murttaı ushqan kúnniń erteńinde ala kóbeńnen oıanyp, etigin balshyqtan tazartyp qoıdy. Aǵasy ony bildi me, bilmedi me, áı, balshyq etiktiń taza turǵanyn qalaı bilmeıdi, áıteýir, jumysqa ketip bara jatyp sheshesine: «Samatqa keler zarplattan báteńke almasaq... Mynanyń tumsyǵy ashylyp, tabany túsýge shaq qalypty», — dep saldy. Sheshesi: «O, aınalaıyn, osy bilgenińe raqmet! Samat áli oń-solyn aıyrmaıtyn bala ǵoı. Ne kıse de báribir. Ózińe aldymen ıyǵyńa iletin penjak satyp alshy. İzettiń Qanapıasynan kembisiń? Bylaı... jigit qusap júr. İnińdi sosyn kóre jatarsyń», — dedi. Samat kórpeni basyna tumshalap búrkenip, qaıta jata ketken. Báteńke degende búıregi búlk etti. Sheshesi «ne kıse de báribir» degende: «Iá, báribir. Ana Rátaı da jańa bátińke kıip júr», — dep kórpe astynda kúńk etti. «İnińdi» estigende baryp, ishinde birdeńe jyp-jyly bolyp erip sala berdi. «Aǵa, ini... Aǵasy bardyń jaǵasy bar... İnisi bardyń tynysy bar...» Samat tósekti syqyrlatpaı, eptep qana irge jaqqa aýnap túsip, aqkergish qabyrǵany tyrnaǵymen aıqysh-uıqysh syzǵylaı berdi...

* * *

Samat er jetip kele jatty.

Laqtyrǵan tasy zymyrap, byltyrǵydan uzaǵyraq túsedi. Bıyl Qarasýǵa aıaǵy taıyp kúmp berse, byltyr qystaǵydaı sý jutyp, maltyǵa qoımaıtyn shyǵar: júzýdi úırendi. Stol ústinde qabyrǵaǵa súıeýli turatyn synyq aınaǵa qarap, sýǵa shylaǵan qolymen shashyn basyp-basyp qoıatyndy shyǵardy. «Kúlánda bıylǵy qysta kanıkýlǵa kele me, joq pa?» degen oı da ara-tura mazalaıdy.

Bıylǵy qaıyrly kúzdiń sońǵy jańalyǵy mynaý.

Empirt pen kolhozdyń arasyn noıabrde qaıta adymdap shyǵyp edi, 16 myń 404 qadam emes, 15 myń 391 shyqty. Úsh ret ólshedi, báribir sol 15 myń da 391 adym!

Rátaı Kárim aǵasyna úziliste:

— Aǵaı, aǵaı, áneýkúni Samat Empirt pen kolhozdyń arasyn qate eseptegen, — dedi. «Sen aıt!» — dep qoımaǵan Samattyń ózi edi. Biraq bulaı súmireıtip aıt demegen. Rátaıdyń birdeńeni óz janynan qosyp jibermese, ishken asy boıyna bata ma, bul joly da Samatty kemitip tur.

— Ony qaıdan bildiń? — Suraq moınyn sozyp, Kárim aǵanyń aýzyn baǵyp turǵan Rátaıǵa emes, bir qyryndap, qabyrǵadaǵy «Oqýshylardyń ishki tártibin» erni jybyrlap oqyǵan Samatqa arnalyp edi. Muǵalim suraq qoıǵanda jaýap bermeske kúsh qaıda:

— Keshe ólshedim. Úsh ret ólshedim. Bar bolǵany — 15 ret myń da 3391 qadam! — dedi. Manadan artyna jasyryp ustaǵan, betin ybyr-jybyr belgiler sheshek daǵyndaı qaptap ketken tórt búkteýli qaǵazdy tómen qaraǵan kúıi usyna berdi.

Aǵasy qaǵazǵa kóz júgirtip shyqty da, jymıdy:

— Ol esep te, myna esep te durys, balalar! Sender myna jaǵdaıdy eskermegensińder. Ólshegen Samat pa? Samat! Jylqaıdarovtyń kóńil kúıi jaqsy qazir. Aǵasy keldi. Al kóńili ósken bala adymyn jaıshylyqtaǵydan keńirek, kóre-kóre tastaıdy. 16 myńnan 15 myńǵa túsip qalýynyń bir sebebi osy. Ekinshiden, Samat, kúnnen kúnge erjetip, eseıip kele jatqanyńdy umytpa. Boıyń da, oıyń da. Ondaı balanyń adymy da ósedi. Eki aı burynǵy 16 myń 404 adymnyń 14 myń, 14 myń da...

— 15 ret myń da 391 adym! — dep saq ete qaldy Samat.

— Iá, ıá, 15 myń da 391 adymǵa kemip qalǵany sol eki sebepten, — dedi. — Uqtyńdar ma?

Samat basyn ızedi. Dúdámal Rátaı úndegen joq.

— Al, bar, oınańdar! Búgin kún ashyq, aýa taza.

Kárim aǵaı arqalarynan qaqty da, kitabyn qoltyqtap, oq tıgen jaǵy bir jaǵyna qısaıyp, ne jylaǵany, ne kúlgeni belgisiz, klasqa kirip ketti.

Samat sileıgen kúıi oılanyp tur. Kárim aǵasy bes mınýtta bes kún oılanatyndaı sóz aıtyp ketti — sony biledi. Áı, qoıshy, keıin taǵy saralap jatar. Kúnnen kúnge ósip, er jetip kele jatsa, búgin uqpasa, erteń uǵar. Er jetip kele jatqan balanyń mıy búgingiden erteń jaqsy istemeı me? Jer ólsheımin dep, kesheli beri oıyndy tas umyt qaldyrdy. Rátaı oıyn jaǵynan muny shańyna kómip ketti. Dúr silkinip, tóńiregine qarasa, Rátaı Eleýkeni buryshqa tyǵyp: «Qurtyńdy toqashqa aıyrbasta!» — dep janalqymǵa alyp, qysyp jatyr.

Ekeýine arasha túsip, aıyryp jiberdi de, ý-shýǵa aýzy-murnyna shyǵa tolǵan aýlaǵa atyp shyqty. Rasymen kún ashyq, aýa taza eken.

IV

Bıik-bıik taýlar jigitke jetkizbedi. Óz osinen shyr-kóbelek aınalǵan quıyn beri qaraı zyr júgirip kele jatyr. Baıaǵyda Rátaı: «Quıyn ishine qolyńa pyshaq alyp kirseń, qan juǵyp shyǵady. Qan — saıtannyń qany. Bul quıyn emes, sanyn sabalap, saqyldap kúlip júrgen saıtan», — dep, qolyndaǵy jylan sap bákisin ala júgiretin. Sol sóz esine túskesin eligip qaldy ma, Samat Qumarovıch jol boıy konserv jaryp kelgen bákige qol júgirte berdi de, toqtalyp qaldy. Saıtan bolsyn, quıyn bolsyn, týǵan jerdiń topyraǵyn úıirgen quıyn ǵoı. Oǵan pyshaq ala júgiretindeı jyn qaǵyp ketken joq. Basyndaǵy qalpaqty quıyn ortasyna laqtyryp jiberip edi, qalpaqty qaqpaqyl ǵyp oınaǵan quıyn uzaı berdi. Qalpaq qaıda barar deısiń, Empirttiń bir tómpeshiginde ıa shıiniń túbinde Samattan qalǵan belgi bop jata bersin.

Alaqanyn qalta túbinde jatqan pyshaq júzi sıpap ótti. Pyshaq kimdi muratyna jetkizgen? Quıynǵa báki ala umtylatyn Rátaı aqyry sol kishkene bákini pyshaqqa aınaldyryp, quıyn emes, adamǵa jaratypty. Bes-alty jyl sýyq úıde otyryp, sol jaqta úılenip, qalyp qoıǵan kórinedi. Shókeı, Boqaı, İzet aǵa, Shahıǵalar qaıda, odan habar-osharsyz.

Bıik taýlar jetkizbegenimen, júgirisi qur ketpedi. Tas jol ústinde mańdaıyn kúnge tósep qańtarylyp turǵan jeńil mashınanyń qasyna kelip qalypty. Qapyryq kabınada oqyp otyrǵan jalpaq kitabymen betin jelpigen kelinshegi:

— Kóp aınaldyń ǵoı, — dedi.

Samat Qumarovıch kúldi:

— Byltyr tórkindep týǵan jerińe barǵanda bir aı taban aýdarmaı jatyp alyp eń. Maǵan bir saǵatty qımaǵanyń ba?

Kelinshek kúldi:

— Ras-aý! Jeńildim! Qalpaǵyń qaıda?

— Qalpaqty quıynǵa syıladym.

Kelinshek ań-tań.

Osy kezde artqy oryndyqta uıyqtap jatqan sary bala basyn kóterip, kózin ýqalady. Samat Qumarovıch «aýzynan túsip qalǵan» balasyna tesilip uzaq qarady. Samat Qumarovıchtiń dódesi men apasyn eske túsiredi eken.

Qalyń uıqydan oıanǵan balanyń ne ákesin, ne sheshesin izdeıtin ádetine basyp:

— Papa, papa! — dedi de, bóten tilde shúldirep qoıa berdi.

Túkke túsinbegen jigit kelinshegine ıek qaqty.

— Aǵylshynsha sóılep otyr. Muǵalimder: «Jazǵy kanıkýlda ózderiń aǵylshynsha sóılep, jattyǵa berińder», — dep tapsyrypty.

— Aý, ne dep otyr, sony aıtpaımysyń, bátir-aý!

— Ulyń: «Papa, týǵan jerge qashan jetemiz?» — dep otyr.

Samat Qumarovıch jaýap taba almady.

Buǵan ne aıtarsyń?

Tóńirekte qaraıǵan jalǵyz jan joq, tym-tyrys, tym qurysa ústiriktelgen taqtaıdaı tas jol shetinen jalǵyz mashına kórinseıshi.

Oılap qarasa, ulynyń sózi durys.

Týǵan jerdiń topyraǵyn basqanmen, týǵan jerdiń quıyn bolyp sanyn sabalap qashqan tórt mezgili — qys — qańtar, kóktem — saıtan, jaz — jaılaý, kúz — mektep endi qaıtyp Samat Qumarovıchke quıryǵyn ustata ma?

---