InfoHub Logo

Ál-Farabı kóptegen ǵylym men ónerdiń negizin salýshy. Shyǵystan shyqqan tuńǵysh fılosof bolyp sanalady.

N. Á. Nazarbaev

Al-Farabi is considered as  the first Eastern philosopher and of many arts and sciences.

N. Nazarbayev

Qazaq topyraǵynan shyqqan uly danyshpan Ábý Nasyr Muhammed ıbn Muhammed ıbn Tarhan Ál-Farabı babamyz 870 jyly qazirgi Otyrar dep atalatyn Farab qalasynda dúnıege kelgen. Ál-Farabı dáýletti otbasynan shyqqan. Uly oıshyl bala kúninen ǵylymǵa úıir bolyp, bilimin jetildirip, uly ǵalymdardyń eńbegimen tanysyp, jan-jaqty izdenip bilimge umtylǵan. Bilimin Samarqand, Buhara qalalarynda bastap, odan keıin Hamadan, Sham, Kaır, Damask elderinde jetildirip zertteýmen aınalysady. Ál-Farabı babamyz bilim alý jolynda jan-jaqty bolyp, bir elden ekinshi elge saıahat jasap bilimin shyńdaǵan.   Ǵulama oıshyl bar ómirin ǵylym men bilimge arnaǵan. Jáne osyndaı izdenisteriniń arqasynda oıshyl  Arıstotelden keıingi  “Ekinshi ustaz” atanady. Sonymen qatar oıshyl, uly ǵalymdardyń eńbegimen tanysyp, grek oıshyldarynyń biri Arıstoteldiń “Germenevtıka”, ”Rıtorıka”, “Metafızıka” eńbekterin oqyp, qoǵamǵa túsinikti bolý úshin túsindirme kitaptar jazǵan. Iaǵnı uly oıshyldyń kóp tildi meńgerip, bilim alý jolynda jáne bilim berý jolynda da, qoǵamǵa paıdasyn tıgizip, jas ǵalymdardyń bilimin shyńdaýǵa septigin tıgizgen. Ǵulama oıshyl 70-ke jýyq tildi meńgergen jáne kóptegen túsindirmeler, ǵylym salasynda eńbekter jazyp qaldyrǵan.

Ál-Farabı Arıstotelden keıingi dúnıe júzi bilimi men mádenıetiniń ekinshi ustazy atanǵan uly oıshyl, danyshpan, ensıklopedıst, ǵalym babamyz, astronomıa, astrologıa, logıka, mýzyka, medısına, sosıologıa, lıngvısıka, rıtorıka taǵy basqada fılosofıa ǵylymdaryn meńgerip, 200-ge  jýyq traktattar jazǵan.  Ǵulama  oıshyl ǵylymdy 2 topqa bólip qarastyryp ótken:

- birinshi teorıalyq ǵylymdar, ıaǵnı jatatylystaný ǵylymdary  men metafızıka

- ekinshi praktıkalyq ǵylymdar, ıaǵnı etıka fıqh, kálám(ıslamdaǵy ózekti máselelerdi qamtyǵan)ǵylym salalary.

Ál-Farabı “Ǵylymdardyń shyǵýy”, Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary”, ”Baqytqa jetý jaıynda” tektes traktattary ǵalamdyq oıdyń damýyna, jetilýine septigin tıgizgen. Oıshyldyń qaısybir eńbegin qarastyrsaqta alar maǵlumatymyz óte kóp jáne de bilim, ǵylym, mádenıet taǵy ǵylym salasymen tanysyp bilimizdi shyńdap ǵylymǵa úlesimizdi qosa alamyz. Ál-Farabı eńbekteri biz úshin qundy jádiger, óshpes tarıh, mol mura bolyp tabylady.

Ultty biriktiretin - memleket. Memleket bolyp qalýdyń bir ǵana amaly -Ulttyq birlik.   Óıtkeni birliksiz -Ult joq, ultsyz-memleket joq . Memleketsiz - bolashaq joq. Bolashaqqa jospar quryp, ultttyq qundylyqtarymyzdy saqtap, halqynyń bolashaǵyn, taǵdyryn oılaıtyn, memlekettiń birligin joǵaltpaı, memleketti ustap turýshy ol” basshy”.  Ál-Farabı áleýmettik-qoǵamdy jáne etıka salasynda da qalam terbegen. Oıshyldyń “Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary” atty traktaty birqatar qoǵamdyq, áleýmettik, etıkalyq máseleler qarastyrylady. Eńbeginde qala dep qarastyrǵan-memleket. Oıshyldyń bul shyǵarmasynda mńmlekettiń paıda bolýy, ondaǵy teńsizdik jaıly, ıdeal qala halqynyń moraldyq beınesi, qala basshylaryna qajetti adamgershilik qasıetter, turǵyndarynyń qaı kezde baqytqa qol jetkizetindigi baıandalady. Oıshyl qala basshylaryn “qaıyrymdy” jáne “nadan” dep ekige bóledi. Qala turǵyndarynyń qaı kezde baqytty bolatyndyǵy, oıshyldyń pikirinshe basshylarǵa baılanysty. Eger qala basshysy bilimdi, qaıyrymdy, adal, oıy taza bolsa, onda barlyq qala turǵyndary baqytty bolady. Al qala basshysy nadan bolsa, bilimsiz, halqyn aldap ótirik aıtsa, qala turǵyndary baqytsyz bolady. Ál-Farabı baqytqa jetý úshin adamnyń minez-qulqy jaqsy bolý kerek jáne únemi izdeniste bolyp, bilimin jetildirip otyrýy qajet deıdi. Ál-Farabı eńbekteri kúni búginge deıin óz mán-mańyzyn joǵaltqan joq.

Ál-Farabıdi qazaq dalasyna alyp kelgen qazaqtyń birtýar ǵulamalarynyń biri Aqjan Mashanov boldy. Ol Ál-Farabı muralaryn zerttep, qazaq halqynyń  ulttyq dúnıetanymymen sabaqtastyra zertteý nátıjesinde Farabıtanýdyń negizin qalady. Uly ǵulamanyń ǵylymı muralaryn jan-jaqty zerttep, ”Ál-Farabı”, ”Ál-Farabı jáne búgingi ǵylym” eńbekteri jaryq kórdi. Ál-Farabı  adamzat qoǵamynyń  damýyna ólsheýsiz úles qosyp, ǵylymdardyń irgetasyn qalap, keıingi urpaqqa mol mura etip qaldyrdy.

“Ult pen  ultty, halyq pen halyqty teńestiretin-bilim” Bilim men ǵylymnyń tereńine boılaǵan, ǵylym salalarynda óshpesteı iz qaldyrǵan Ál-Farabı babamyzdyń  esimi bilim ordasy Qazaq Memlekettik  Ýnıversıtetine   QazSSR Mınıstrler Kabınetiniń №629   Qaýlysymen  1991 jyly 23 qazanda berildi. 1993 jyldyń qańtarynda    №1059 Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń Qaýlysymen Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Memlekettik Ulttyq Ýnıversıteti ataldy.

2020 jyly uly oıshyl, shyǵystyń Arıstoteli atanǵan, ataqty jerlesimiz Ábý Nasyr Muhamed ıbn Tarhan ıbn Ýzlag ál-Farabıdiń týǵanyna 1150 jyldyǵy atalyp ótildi.  Aýqymdy sharaǵa baılanysty memleket basshysy Q. Toqaev ál-Farabıdiń mereıtoıǵa daıyndalý jáne ótkizý jónindegi memlekettik komısıa qurylyp joǵary deńgeıde atalyp ótildi.  Prezıdent bastamasymen bıyl uly ǵulamanyń mereıtoıy keń kólemde atalyp ótildi. IýNESKO qamqorlyǵymen bastaý alyp.  Ál-Farabı mereıtoıyna BUU, IýNESKO, Islam yntymaqtastyq uıymy, Túrksoı syndy birneshe halyqaralyq uıymdar men dıplomatıalyq mısıa ókilderi men belgili ǵalymdar qatysty. Uly oıshyldyń mereıtoıy aıasynda Túrkistan oblysynda ál-Farabı murasyn qaıta jańǵyrtý jáne Otyrar qalasyn týrısik klaster retinde qaıta qalpyna keltirýge arnalǵan is-sharalar júzege asyryldy. Jáne qazaq elinen basqa da memeleketterde, solarbyń biri  Damask qalasyndaǵy ál-Farabı mádenı tarıhı ortalyǵy men mýzeı úıin jetildirý qolǵa alynyp iske asyryldy. «Ál-Farabı mereıtoıyn atap ótýdiń basty maqsaty: ǵalymnyń murasyn zerdeleýge jańa serpin berý, álem tarıhyndaǵy onyń rólin aıqyndap, esimin ulttyq brend retinde ulyqtaý», – dedi Ábý-Nasyr ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵyn resmı túrde ashqan memleket hatshysy Qyrymbek Kósherbaev.  Uly oıshyldyń mereıtoıy aıasynda álemniń birneshe elinde, Qazaqstannan ózge Parıj, Italıa, Iordanıa, Túrkıa, Qytaı, Sırıa syndy elderde ǵylymı konferensıalar ótildi. Ál-Farabı muralary zerttelip eńbekter shyǵyp keń kólemde atalyp ótildi. Jas urpaqqa berilgen murany túsindirip kórsete bildi. Uly oıshyldyń ıdeıalary  qaǵıdattaryn qazirgi tańda zamanǵa saı paıdalanýymyz kerek.  Ǵulama ǵalymnyń muralaryn murasyn ózekti ǵylymı zertteýlerde jáne ınovasıalyq bilim berý úderisterinde keńinen qoldaný kerek. Sol sebeptide Ál-Farabı muralaryn qazirgi bilim júıesinde qoldanyp, rýhanı damýǵa, ınovasıanyń damýynda, mádenıet pen ǵylymnyń ushtasyp damýynda Ál-Farabı muralary tájirıbeleri qundy.

Ál-Farabı muralarynmen tanysyp, zerttep qyzyǵýshylyq tanytatyndar negizinde «Ál Farabı» ortalyǵy ashyldy. Ortalyq ál-Farabı murasyn zerttep, el ishinde jáne shetelde nasıhattaýmen aınalysady. Ol úshin arnaıy saıt ta jasalǵan. Ǵalymnyń ómiri men eńbegine arnalǵan zertteýler qazaq, orys jáne aǵylshyn tilinde jarıalanyp turady.

Ál-Farabı mereıtoıy qarsańynda kóptegen is-sharalar qolǵa alynyp, joǵary deńgeıde atalyp ótildi. Jáne bul mereıtoıdyń negizinde qoǵam uly babamyzdyń murasymen tanysyp, is-sharalardyń barlyǵy bilim men ǵylymnyń damýyna septigin tıgizdi. Mereıtoı aıasynda uly oıshyldyń eńbekterin aýdarý, ál-Farabı ensıklopedıasyn shyǵarý, derekti fılmder men kınolar túsirý syndy sharalar qolǵa  alynyp, jasalynyp halyqqa jetkizildi.

Ábý Nasyr ál-Farabıdiń 1150 jyldyq mereıtoıy  resmı túrde atalyp ótildi. Shyǵystyń ǵulama-oıshyly, matematık, mýzyka teoretıgi, astrolog, Arıstotelden keıingi ekinshi ustaz atanǵan tulǵany dáriptep, óskeleń urpaqtyń jadyna sińirý, nasıhattaý jolynda aýqymdy is-sharalar júrgizilip, halyq jadyna sińip, ulttyq rýhanıatymyzdy, jádigerlerimizdi jańǵyrtyp mol murany halyqqa jetkize bildi.

Elińniń bolashaǵyn bilgiń kelse, maǵan jastaryńdy kórset, sodan soń aıtyp bereıin» -degen uly ǵulama nasıhattary ult bolyp qalyptasyp, bolashaqqa nyq senimmen qadam basýǵa, bolashaq jastardyń bilim jolynda izdenis jasap nátıje kórsetip, bıikke órleý bolashaq jastardyń qolynda ekendigin ańǵartady. Ál-Farabı muralary biz úshin óte qundy mol mura, qazaq topyraǵynan shyqqan álemdi moıyndatqan, ǵylym, bilim jolynda eńbek etken uly babamyzben maqtanýymyz qajet!

QazUÝ 2 kýrs stýdenti Joldyqara Madına QazUÝ ǵylymı jetekshi aǵa oqytýshysy Týngatova Uljan Askarbaevna

---