InfoHub Logo

Qytaı men Orta Azıa qalalaryn Jerorta teńizi elderimen baılanystyratyn Uly jibek joly ǵasyrlar boıy osy óńirler arasynda taýar jáne mádenıet almasý prosesinde mańyzdy ról atqardy. Jibek joly bizdiń zamanymyzǵa deıingi İİ ǵasyrda Qytaı men Ferǵana alqabynyń qalalary arasynda saýda joly retinde qalyptasyp, keıin Shyǵys pen Batys arasyndaǵy mańyzdy kóliktik kúretamyr mártebesine ıe boldy jáne Orta ǵasyrǵa deıin jumysyn toqtatpady.

Uly jibek jolynyń eleýli bóligi Azıanyń shóldi aımaqtarynan ótti. Qundy júkterdi tasymaldaý úshin saýdagerler negizinen qyzǵan qumnyń ústinen júrýge beıimdelgen túıelerdi paıdalandy. Ejelde saıahatshylar tap bolatyn basty máseleniń biri —  shól daladaǵy sýsyzdyq. Túıelerdiń ústinde sý quıylǵan ydystardy tasyp júrmes úshin ejelgi danyshpan sáýletshiler qyzǵan qum dalalardyń ortasynan erekshe qudyqtar turǵyzǵan. Olar «sardoba» dep atalyp, saıahatshylardy árdaıym salqyn sýmen qamtamassyz etetin. Termın — parsy tilinde sard — «muzdaı» jáne âb — «sý» degen eki sózden quralǵan. Mundaı qudyqtardy búginde Orta Azıanyń keıbir elderinen kezdestirýge bolady.

^{Sardoba Malık, Qarahan hany Sháms-ál Múlk Nasr tarapynan turǵyzylǵan, 1078—1079 jyldar, Ózbekisten, Naýaı qalasy}

Erekshe ınjenerlik qurylystar joldyń ár 12-15 shaqyrymynda ornalasty jáne 150-200 túıelik kerýendi sýara alatyn bolǵan. Bul qudyqtarda sý jer asty sý kózderiniń arqasynda emes, atmosferalyq aýadan sý ala alatyn biregeı qurylymnyń kómegimen toltyrylǵan.

Bul múmkin emesteı kórinedi, biraq ejelgi ınjenerler qudyqtardy salǵan kezde quıyn áserin paıdalanǵan. Qurylymnyń ózi syrtynan tastan jasalǵan kishigirim shatyrǵa uqsaıdy, búıirinde birneshe sańylaýy bar. Qudyqtyń jartysynan kóp bóligi jer astynda ornalasqan, al sýǵa jetý úshin baspaldaqpen tómen túsý qajet bolǵan. Shatyrdyń jáne búıirindegi sańylaýlardyń arnaıy qurylymynyń arqasynda qudyq arqyly árdaıym shól aýasy aınalyp turady. Mamandardyń ólshemi boıynsha, shól aýasynyń kólemi táýligine birneshe myń kýbometrge jetip otyrǵan.

Tipti shóldiń qyzǵan aýasynda da sý býy bar. Osy bilim qurylystyń ıdeıasyna negiz boldy. Saıahatshy-arabtardyń estelikteri boıynsha, qudyqtyń ishi árdaıym salqyn bolatyn, ystyq aýa sýyp, tamshyǵa aınalatyn bolǵan. Taza sýyǵan sý tas tóbeshiktermen qudyqtyń túbindegi arnaıy qýysqa aǵady. Dál sol jerden adamdar shólin basý úshin jáne túıelerin sýarý úshin sý alǵan.

---