InfoHub Logo

1941 jyly 22 maýsymda tańerteń gıtlerlik Germanıa Keńes Odaǵyna shabýyl jasady. Germanıaǵa Rýmynıa, Vengrıa, Italıa men Fınlándıa jaqtasty. Jaýlaýshylardyń áskerı jasaǵy 5,5 mln. jaýynger, 190 dıvızıa, 5 myń ushaq, 4 myńǵa jýyq tank jáne ózdiginen júretin artılerıalyq qondyrǵy, 47 myń zeńbirek pen mınometten turdy.

Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysynyń Eýropada júrgizilýi

1940 jyly jasalǵan «Barbarossa» josparyna sáıkes Germanıa az ýaqyt ishinde (6-10 aptada) Arhangelsk – Volga – Astrahan jolaǵyna shyǵýdy josparlaǵan. Bul blıskrıg – aıaqasty soǵysqa qadam edi. Osylaı Uly Otan soǵysy bastaldy.

Uly Otan soǵysynyń negizgi kezeńderi. Birinshi kezeń (22 maýsym 1941 j.–18 qarasha 1942 j.) soǵys bastalǵan ýaqyttan bastap keńes áskeriniń Stalıngrad túbindegi shabýylynyń bastalýyna deıin aralyq. Bul KSRO-ǵa eń aýyr kezeń boldy.

Shabýyl jasaý maqsatynda jaýyngerler men áskerı tehnıkasyn saqadaı saı daıyndaǵan nemis áskeri birshama sáttilikke qol jetkizdi. 1941 jyldyń qarasha aıynyń sońyna deıin qarsylasynyń kúshine tótep bere almaǵan keńes áskeri jaýlaryna ulan-ǵaıyr jerdi tastap, artqa sheginýge májbúr boldy. Osy aralyqta olar kóptegen jaýyngerlerinen aırylyp, iz-túzsiz joǵalǵandar sany kóbeıdi, 5 mln.-ǵa jýyq adam tutqynǵa tústi, sonymen qatar myńdaǵan tankter men ushaqtarynan aıryldy.

1941 jyldyń kúzinde fashısik-nemis áskeri bar kúshin Máskeýdi jaýlap alýǵa saldy. Máskeý úshin shaıqas 1941 jyldyń 30 qyrkúeıeginen bastap 1942 jyldyń 20 sáýirine deıin jalǵasty. 1941 jyldyń 5-6 jeltoqsanynda Qyzyl Armıa shabýylǵa kóship, qarsylastyń qorǵanys maıdanyn buzady. Fashısik ásker Máskeýden 100-250 km-ge aıdatyldy. Máskeýdi jaýlap alý jospary iske aspaı qalady, shyǵystaǵy aıaqasty soǵys jospary qurdymǵa ketedi.

Máskeý túbindegi jeńis halyqaralyq úlken mánge ıe boldy. Japonıa men Túrkıa KSRO-ǵa qarsy soǵysqa qatysýdan bas tartty. Halyqaralyq arenada abyroıǵa ıe bolǵan KSRO antıgıtlerlik koalısıa qurýǵa sep bolady. Alaıda 1942 jyldyń jazynda keńestik basshynyń qateliginen (eń aldymen Stalınniń qateliginen) Qyzyl Armıa Soltústik-Batys, Harkov túbinde jáne Qyrymda iri jeńilisterge ushyraıdy. Fashısik-nemis áskeri Volgaǵa – Stalıngrad pen Kavkazǵa jetedi. Keńes áskeriniń osy baǵyttardaǵy qajyrly qorǵanysy, sonymen qatar el ekonomıkasyn áskerı jolǵa baǵyttaý, áskerı sharýashylyqty jónge salý, jaý tylyndaǵy partızandyq qozǵalysty damytý sıaqty strategıalyq jumystar keńes áskeriniń shabýyl jasaýyna ońtaıly áser etti.

Ekinshi kezeń (19 qarasha 1942 j. –1943 j. sońy) – soǵystaǵy túbirli ózgeris kezeńi. Qorǵanys urystarynda jaýdy ábden tıtyqtatyp, álsiretken keńes áskeri 19 qarasha 1942 jyly Stalıngrad túbindegi 300 myń adamy bar 22 fashısik dıvızıany qorshap alyp, qarsy shabýylǵa kóshti. 2 aqpan 1943 jyly bul top joıyldy. Osy ýaqytta jaý áskeri Soltústik Kavkazdan da qýyldy. 1943 jyldyń jazyna deıin keńes-germandyq maıdan turaqtandy.

Maıdannyńózderine yńǵaıly keskindemesin paıdalana otyryp, fashıs áskeri strategıalyq bastamasyn qaıtaryp alý maqsatymen jáne Kýrsk doǵasyndaǵy keńes áskerı tobyn jaýlap alý úshin 5 shilde 1943 jyly Kýrsk túbinde shabýylǵa shyǵady. Qıan-keski urys barysynda qarsylastyń shabýylyna toıtarys beriledi. 23 tamyz 1943 jyly keńes áskeri Orel, Belgorod, Harkovty jaý qolynan bosatady, Dneprge shyǵyp, 6 qarasha 1943 jyly Kıevti bosatady.

Jaz-kúz shabýyly kezinde qarsylastyń jarty dıvızıasy oırandatylyp, Keńes Odaǵynyń birqatar shekarasy bosatyldy. Fashısik odaqtyń ydyraýy bastaldy, 1943 jyly Italıa soǵysýdan bas tartady.

1943 jyl maıdandaǵy jaýyngerlik áreketterge túbegeıli ózgeris ákelgen jyl bolyp qana qoımaı, keńestik tyl jumystaryna da ózgeris ákelgen jyl boldy. Tyldyń jankeshti eńbeginiń arqasynda 1943 jyldyń sońynda Keńes Odaǵy Germanıany ekonomıkalyq turǵydan jeńdi. Áskerı ónerkásip 1943 jyly maıdanǵa 29,9 myń ushaq, 24,1 myń tank, 130,3 myń zeńbirektiń barlyq túrin berdi. 1943 jyly Keńes Odaǵy soǵys tehnıkasy, qarýdyń negizgi túrlerin óndirýden Germanıany birshama basyp ozdy.

Úshinshi kezeń(1943 jyldyń sońy – 8 mamyr 1945 j.) – Uly Otan soǵysynqorytyndylaýshy kezeń. 1944 jyly keńes ekonomıkasy soǵys jyldaryndaǵy eń bıik beleske kóterildi. Ónerkásip, kólik qatynasy, aýyl sharýashylyǵy damı tústi. Ásirese áskerı ónerkásip tez kóterildi. Tankter men ózdiginen júretin artılerıalyq qondyrǵylar 1943 jylmen salystyrǵanda 24-ten 29 myńǵa kóterildi, al soǵys ushaqtary – 30 myńnan 33 myń danaǵa ósti. Soǵystyń basynan 1945 jylǵa deıin 6 myńǵa jýyq kásiporyn iske qosyldy.

1944 jyl Keńes Qarýly Kúshteriniń jeńisimen este qaldy. KSRO-nyń barlyq shekarasy fashısik basqynshylardan tazartyldy. Keńes Odaǵy Eýropa elderine kómekke keldi – Keńes Áskeri Polsha, Rýmynıa, Bolgarıa, Vengrıa, Chehoslovakıa, Iýgoslavıany bosatty, qarqyndy uryspen Norvegıaǵa deıin jetti. Rýmynıa men Bolgarıa Germanıaǵa soǵys jarıalady. Fınlándıa soǵystan shyǵyp ketti.

Keńes Áskeriniń sátti shabýyldyq áreketteri odaqtastardy 6 maýsym 1944 jyly Eýropada ekinshi maıdan ashýǵa ıtermeledi – general D. Eızenhaýerdyń (1890-1969) basqarýymen anglo-amerıkandyq jasaqtar Fransıanyń soltústigine, Normandıaǵa túsedi. Biraq keńes-germandyq maıdan burynǵyshaEkinshi dúnıejúzilik soǵystyń basty jáne belsendi maıdany bolyp qala berdi.

Qysqy shabýyl barysynda 1945 jyly Keńes Áskeri jaýdy 500 km-den astam jerge shegindirdi. Polsha, Vengrıa men Avstrıa, Chehoslovakıanyń shyǵys bóligi derlik jaýdan bosatylady. Keńes Áskeri Oderge shyǵady(Berlınnen 60 km). 25 sáýir 1945 jyly Elbada, Torgaý aýdanynda keńes áskerı jasaǵynyń amerıkalyq jáne aǵylshyn jasaqtarymen tarıhı kezdesýi bolady.

Berlındegi shaıqastar qıan-keski jáne qajyrly sıpatqa ıe. 30 sáýirde reıhstagqa Jeńis týy ornatylady. 8 mamyrda fashısik Germanıanyń qarsylyqsyz tize búgý aktisine qol qoıylady. 9 mamyr – Jeńis kúni bolyp belgilenedi. 1945 jyldyń 17 shilde 2 tamyz aralyǵynda Berlın mańy – Potsdamda KSRO, AQSH pen Ulybrıtanıa úkimet basshylarynyń Úshinshi konferensıasy ótedi. Basshylar soǵystan keıin Eýropada beıbitshilik ornatý, nemis máseleleri jáne basqa da suraqtarǵa qatysty mańyzdy sheshimder qabyldaıdy. 24 maýsym 1945 jyly Máskeýde Qyzyl alańda Jeńis sherýi ótedi.

Germanıa men Keńester Odaǵynyń arasyndaǵy ózara shabýyl jasaspaý týraly kelisim boıynsha Ortalyq Eýropanyń bólinýi. Sol jaǵynda — 23 tamyzdaǵy protokoldar boıynsha boljalǵany, oń jaǵynda — is júzinde bolǵan bólinis. Sarǵysh túspen KSRO-ǵa ketetin jerler, kók túspen Germanıanyń úlesine tıgen jerler, kúlgin túspen Germanıa basyp alǵan jerler boıalǵan (Varshava general-gýbernatorlyǵy men Bogemıa jáne Moravıa protektoraty)

 

KSRO saıası jáne áskerı turǵyda ǵana emes, ekonomıkalyq turǵyda da jeńiske jetti. Buǵan 1941 j. shildeden bastap 1945 jyldyń tamyz aıy aralyǵynda KSRO jerinde Germanıaǵa qaraǵanda áskerı tehnıka men qarý áldeqaıda kóp shyǵarylǵany dálel bola alady.  Nazarlaryńyzǵa naqty málimetterdi usynamyz (myń dana):

 

	KSRO	Germanıa	Araqatynas
Tankiler men ózdiginen júretin artılerıalyq qondyrǵylar	102,8	46,3	2,22:1
Áskerı ushaqtar	112,1	112,1	1,25:1
Túrli kalıbrli zeńbirekter	482,2	319,9	1,5:1
Pýlemetterdiń barlyq túri	1515,9	1175,5	1,3:1

 

Soǵystaǵy bul ekonomıkalyq jeńis Keńes Odaǵynyń jetilgen ekonomıkalyq uıym quryp, onyń barlyq qoryn tıimdi paıdalana alýynyń arqasynda múmkin boldy.

Japonıamen soǵys. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalýy. Alaıda Eýropadaǵy áskerı amaldardyń aıaqtalýy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalýy degendi bildirmedi. Ialtada qabyldanǵan prınsıpti kelisim-shartqa sáıkes (1945 jyl, aqpan) Keńes úkimeti 1945 jyly 8 tamyzda Japonıaǵa soǵys ashady. Keńes áskeri shabýyldyq áreketterin 5 myń km-ge sozylǵan maıdanda bastaıdy. Urys áreketteri oryn alǵan geografıalyq jáne klımattyq jaǵdaılar óte qıyn boldy. Shabýylshy keńes áskerine Úlken jáne Kishi Hıngan jotalary men Shyǵys-Manchjýr taýlaryn, tereń jáne tolqyny qatty ózenderdi, sýsyz shólderdi, ótýge qıyn ormandardy baǵyndyrýǵa týra keldi. Biraq osy qıyndyqtarǵa qaramastan japon jasaqtary joıyldy.

Qıan-keski urystardyń barysynda 23 kún ishinde keńes áskeri Soltústik-SHyǵys Qytaı, Soltústik Koreıa, Sahalın aralynyń ońtústik bóligin jáne Kýrıl araldaryn jaýdan bosatty. Qarsylastyń 600 myń jaýyngeri men ofıserleri tutqynǵa alynyp, kóptegen qarýlar men áskerı tehnıkalar tartyp alyndy. KSRO men onyń soǵystaǵy odaqtastarynyń (birinshi kezekte AQSH, Anglıa, Qytaı) qarýly kúshteriniń soqqysyna shydas bermegen Japonıa 2 qyrkúıek 1945 jyly qarsylyqsyz tize búgedi. Sahalınniń ońtústik bóligi men Kýrıl tizbeginiń araldary Keńes Odaǵynyń ıeligine ótedi.

AQSH, 6 jáne 9 tamyzda Hırosıma men Nagasakıge atom bombasyn laqtyryp, jańa ıadrolyq kezeńge jol ashady.

* * *

Uly Otan soǵysy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń mańyzdy quramdas bóligi boldy. Bul soǵystyń basty aýyrtpalyǵy Keńes adamdary men onyń Qarýly Kúshteriniń ıyǵyna tústi. Qaıtpas qaısarlyqtarynyń arqasynda gıtlerlik Germanıa men onyń odaqtastaryna tótep berip, tarıhı jeńiske jetti. Fashızm men mılıtarızm kúshine qarsy kúreste antıgıtlerlik koalısıanyń da qosqan úlesi zor boldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń basty sabaǵy – beıbitshilik súıgish kúshterdiń birigip áreket etýine muqtaj ekeninde. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa daıyndyq barysynda onyń aldyn alýǵa bolar edi. Kóptegen elder men qoǵamdyq uıymdar beıbit jolmen sheshýge tyrysqanymen, birigip sheshim qabyldaý múmkin bolmady.

---