InfoHub Logo

Mashına Jezqazǵannan shyqqanda qalyn tuman qaptady. Jol uzaq. Kóktaıǵaq.

Betalys — Ulytaý.

Bul jolmen men úshinshi ret júrip kelemin. Birinshi — toqsanynshy jyldardyń bas kezi. Osyndaı qys edi. Qasymda — «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń bas redaktory Fedor Ignatov. Mashınamyz boranda joldan shyǵyp ketip, kúrtik qarǵa tyǵylyp, arka aq boranynyń aıbaryn sonda taǵy kórdim.

Ekinshi ret — sol toqsan ekinshi jyly jadyra jazda Ulytaýdyń qos qyrany — akademık Tóregeldi Sharmanov pen jýrnalıser toraǵasy Kamal Smaıylov ekeýi de alpysqa tola qalyp, ulan-asyr toı bolyp, sonda kelip edim...

«At bir basqan jerin úsh basady» eken, endi mine, úshinshi ret... Tuman tutqany bolmasa, borannan belgi joq.

Artta — Sátbaev qalasy qaldy. Jezdi qaldy. Tuman seıile bastady. Aınala appaq kar. Sheksiz aq muhıtta júzip kele jatqandaısyń. Ara-tura shaǵyn-shaǵyn araldardaı bolyp, qaraıǵan úıler, qarań-qurań mal kórinedi. Bul joldyń boıynda buryn mundaı eldi meken bolmaıtyn.

— Bul ne?

— Fermerler, — deıdi mashınanyń aldynda otyrǵan Ulytaý aýdan ákimi Serik Tileýbaev myrza.

— Fermerler kóp pe?

— Aýdan boıynsha bir myńǵa tarta fermer bar. Fermerlikti bizdiń halyq jekeshelendirýdiń sonaý bozala tańynda bastap jiberdi. Áli kolhoz, sovhoz qaımaǵy buzylmaı turǵan kezde... Talaý, tonaýdan aman kezinde. Sondyqtan burynǵy ortaq menshik jekeshege ádilinen bólindi. Jer jetedi. Mysaly, osynda jalǵyz chechen bar. Qamysqanov. Toǵyz júz gektar jer aldy. Qazir fermerlerdiń zory sol. Egin salady. Mal baǵady. Baıydy. Tipti keıbir joq-jitik kazaktarǵa jylý da beredi.

— Nege jalǵyz chechen baı? Qazaqtar she?

— Qazaqtardan da iskerler shyǵyp jatyr. Al Qamysqanov ólermen. Ózim degende ógiz qara kúshi bar. Jatpaı-turmaı jumys isteıdi. Sharýanyń kózin tabady.

Sonda men únsiz oıǵa qaldym.

Tarazda aǵaıyndy Mahmadov degender ozyp tur. Chechender. Araq zaýyty bar. Ertede, Dáýit paıǵambar áli kishkentaı bala kezinde Golıaf degen taýdaı alypty saqpanmen atyp qulatqan eken. Kishkentaı Ichkerıanyń alyp Reseımen soǵysy da sondaı boldy.

Sebebi nede? Eshkimge keýdesin bastyrmaıtyn namysqoılyqta, ulttyq uıymshyldyqta, azattyq ańsarynda. Chechender gerbinde Kók Bóri bar. Kók Bóri Kók Táńirden basqaǵa baǵynbaıdy. Sırkte alyp pil de, ań patshasy arystan da bir adamnyń qamshysynyń astynda sol ne aıtsa, sony istep júr. Sırkte Kók Bórini sóıtip baǵyndyryp kórshi, ne qylar eken.

Biz de Kók Bóriniń urpaǵy edik...

Namys. Birlik. Azattyq. Eńbek.

Bizde ásirese sońǵysy kemshin. Namys ta kerek, birlik te kerek.

Sonymen, Ulytaý aýdany respýblıka boıynsha aýyldaǵy reformany aldymen bastap jibergen eken. Qazirgi jemisi jaman emes. Keıbir kejegesi keıin tartqandar bolmasa, jalpy jurttyń jaǵdaıy kıyn kórinbeıdi.

Jekesheniń jylqysy. Qalyń kardy aıaǵymen arshyp, óz tamaǵyn ózi asyrap, jaıylyp jatyr. Bul dala jylqy túligine arnalyp jaralǵandaı.

Baıaǵyda, bala kúnimizde aýyldyń aqsaqaldary aıtyp otyratyn áńgime eske túsedi. Arqada Qaqabaı deıtin baı bolypty. Jylqysynyń kóptigi sonsha, sonaý Arkadan bizdiń Talas Alataýyna deıin orys izdep jaıylady eken.

Kazirgi jylqy — qarań-qurań. Sharýanyń yńǵaıy, jaǵdaıy kelisse, iske degen yjdaǵat jetse, Qaqabaıdaı bolmasa da, áldi álýetti ortasha baıǵa jetip qalar.

Qazaq dalasyn malǵa, ásirese jylqyǵa toltyratyn-aq jónimiz bar. Biraq ótken-ketken, kelgen úkimettiń qyry osyǵan túspeı-aq qoıdy. Adamdar ózi qoldan jasap asqyndyrǵan radıasıadan saqtanamyz dep araq ishe bergenshe, sóıtip ekinshi kesel taýyp alǵansha, sol dertten jylqynyń etin jep, sútin iship jaıylý nemese aýrýdyń aldyn alý Allanyń ózi aıtyp turǵan amal ǵoı. Biraq adamdar kóbinese túsine bermeıdi. Zerdeleı oılamaıdy.

Aýyl sharýashylyǵynyń «piri» vıse-premer men mınıstr muny oılamasa, oılamaı-aq qoısyn. Endigi jerde bul máseleni sharýanyń ózi sheshedi. Jylqy ósire me, qoı esire me — ózi biledi. Úkimet tek shamalap kredıt berse bolǵany. Tehnıka, qural-saıman, qora qopsy úshin. Sodan soń sharýanyń ónimin satyp alatyn rynok taýyp bersin. Biraq dıhannan bir mıllıon tonna astyq satyp alý týraly Prezıdenttiń tapsyrmasyn oryndamaǵan aýyl sharýashylyq «ıelerinen» jaqynda jaqsylyq kútý de kıyn. Qyzyqty deldaldar, alypsatarlar kórip júr.

Deldal demekshi, ony da retteýge bolady eken. Ulytaý aýdanynda zańdy deldaldar bar. Olardyń mindeti — sharýa ónimin tıimdi satyp berý. Rynok zańyna el endi-endi túsinip kele jatyr. Birte-birte mashyqtanar túri bar.

Qar qylaýlap, jel turyp, syrǵyma burqasyn júre bastady. Aldymyzda — Ulytaý.

— Teke burqaq, — dedi ákim Serik Tileýbaev.

— Ol ne?

— Osy ýaqytta aqbókender «mahabbat maýsymyn» ótkizedi. Sony «teke burqaq» deıdi.

Betbaq dala, Ulytaý, Torǵaı dalasynda buryn aqbóken jyrtylyp-aıyrylar edi. Sońǵy bir-eki jylda kórinbeı ketti. Teke burqaq qyzyǵy da qyzbaıdy. Ne boldy? Aýyp ketti me?

Dala arýyn adamdar aıaýsyz qyrdy. Ásirese tekesine bola. Tekesiniń múıizine bola. Basqany qoıyp, vertoletpen qyratyndy shyǵardy. Qytaı deı me, áıteýir bir elderde teke múıizin altynǵa aıyrbastaıtyn kórinedi. Altyn deıtin Ázázildiń jumyrtqasyn kórse keıbir adamdardyń aq bóken turmaq týǵan anasyn satyp jiberetin qorqaýlyǵy bar. Al vertolet kimniń qolynda? Kez kelgen adam vertoletpen usha bermeıdi ǵoı. Árıne, áli jetkenderdiń qolynda. Ondaılarǵa Zańnyń naızasy batpaıdy.

Qazaqstan — aqbókenniń otany. Aqbóken — Qazaqstan kelbetiniń týma nyshany, rámizi. Endeshe aqbókendi satqandar — Otanyn satqandar.

Aqbókendi qyrdy, joıdy, qurtty.

Endi ne boldy?

Endi qasqyr qastandyǵy kóbeıdi. Buryn dalada aqbókenniń ólgen-jitkenin, aqsaq-toqsaǵyn, aýrýyn andyp júrip azyqtanatyn qasqyr aqbóken quryǵan soń ash qaldy.

Ash qaldym dep «ashtyq jarıalap» jatyp almaıdy Qasekeń. Qasekeńdi aıaǵy asyraıdy. Ol endi aýyldy torıtyndy shyǵardy. Jekesheniń malyn qaraqshylar bir urlasa, qasqyr eki urlaıdy.

Qaraqshyny mılısıa izdegen symaq bolsa, qasqyrdy aq qar, kók muzda kim izdeıdi? Aqbókendi aqysyz qyrǵan vertolet endi qasqyrǵa aqysyz qadam baspaıdy. Aqysy ýdaı qymbat.

Qudiret o basynda bárin keremet tártippen úılestirip jaratyp edi. Adamdar jaratylys tártibin tárk etti. Jemisi jańaǵydaı.

Ulytaý jolynda «tekeburqaqta» kele jatqanda osyndaı-osyndaı kermek oılar kerneıdi.

— Sizder Ulytaýǵa nur ákele jatyrsyzdar. Kún ashylaıyn dedi, — deıdi ákim Serik.

Aıtsa-aıtqandaı, Ulytaý sulbasy alystan kórine bastady. Aspan ashylyp, ydyraǵan bulttar qyzyl qanattanyp, batýǵa bet alǵan kúnniń shapaǵyna malynyp, dúnıe reńi tańǵajaıyp ózgerip sala berdi.

O, sender Ulytaý aspanyndaǵy buıra bulttardyń kún sáýlesine shomylǵan sátin kórseńder ǵoı. Átteń, sýretshi joq. Teledıdarǵa túsiretin qural da joq. Al qalam bárin jetkize almaıdy. Qyzǵyltym kanat kógildir perishteler aspan aıasynda beıbit qalyqtap, jerdegi pendelerdiń tileýin tilep, qańsyǵan júrekterdiń ózin eljirete jibitkendeı syńsyp, sybyzǵy tartyp, ǵarysh ánin salyp, Qudirettiń ıgi sálemin jetkizip turǵandaı.

Adamdar kóbinese tuqshıyp jerge qarap júredi. Bir mezgil basyn kóterip, mynandaı tańǵajaıyp sýretti kórse, aspan mýzykasyn tyńdasa, kim biledi, Allanyń ıgi ısharasyn sezip, peıildene, meıirlene túser me edi...

Ulytaýdyń ushar basynan altyn býy shyǵyp jatqandaı birer sát boldy.

Sálden keıin seıile bastady. Kosmos sáýlesin erekshe tartatyn kıeli jerler bolady. Ony «aýro» deıdi. Ol qasıet Qudaı súıgen adamdarda da kezdesedi. Mynaý sol shyǵar. Ulytaý— Qazaqstannyń kindigi. Qazaqstannyń qazirgi kartasyna qarasan — ketik-ketik. Shet-shetinen áldekimder bir-bir kesip áketkendeı. Eger sol ketikterdi oısha qalpyna keltirseń — bizdiń terıtorıa sırkúlmen syzǵandaı dóp-dóńgelek. Al sol sırkúldiń ınesi qadalǵan jer — dál ortasy — Ulytaý. Burynǵy handar memleket ordasyn Ulytaýǵa beker ornatpaǵan. Qashyqtyq Qazaqstan shartarabyna birdeı. Qazaq taıpalarynyń, rýlarynyń kósemderi Ulytaýda óz tańbalaryn tekke qaldyrdy deısiz be.

Osy bir oı ormanynda kele jatqanda ákim Serik shopyrǵa:

— Toqta, — dedi.

Mashına toqtady. Joldyń batys jaq qaptalyndaǵy tóbeniń ústinen qaraýytyp dáý tas kórindi. Ákim Serik bizdi sol tasqa qaraı bastady. Shombal kók granıttiń betine:

«Bul jerde qasıetti Ulytaý baýyrynda halyq birligi men memleket tutastyǵyn aıqyndaıtyn eskertkish ornatylady», — dep oıyp jazylǵan eken. Dál osy arada Prezıdent Nursultan Nazarbaı turyp, qalyń halyqtyń aldynda sóz sóılepti. Qazaq ultynyń arǵy zamannyń ózinde-aq bir tutastyǵyn, aýyzbirligin ańsaǵan ata-babalar amanatyn eske salyp, osy Ulytaýǵa da Ordabasydaǵydaı eskertkish ornatylatynyn aıtypty.

Sol saltanatty da kórer kúnge jetkizsin taǵdyr.

Aýdan ortalyǵy Ulytaý.

Ákimıat úıi aldynda buryn Lenın eskertkishi turýshy edi. Ózgeripti. Bir Lenınniń ornynda endi eki adamnyń beınesi tur. Aýlaqtan qaraǵanda olar maǵan ózim oqyǵan ýnıversıtettiń aldyndaǵy eki beıneni eske saldy. Olar-Gersen men Ogarev edi. Sonaý patsha zamanynda azattyq ańsaǵandar. Azatty kúshin kúresýge anttasqandar.

Mynalar — Baýbek Bulqyshev pen Muqan Imanjanov. Baýbek — uly Otan soǵysynda qaza tapqan jalyndy pýblısıs, jýrnalıs. Muqan — belgili jazýshy. Ekeýi de Ulytaýdyń ulandary.

Baýbek — myna meniń janymda turǵan Kamal Smaıylovtyń nemere aǵasy. Soǵys kezindegi qazaqtyń Ilá Erenbýrgy. Onyń «Komsomolskaıa pravda» gazetinde jarıalanyp turǵan otty kósemsózderin Ǵabıt Músirepovtyń ózi aýdaryp, qazaq gazetterine bastyrǵany tegin emes.

Óz uldaryn ardaqtap qurmet tutqan, keıingi urpaqqa úlgi tutqan ımandy eldiń tirshiligi bul. Abyroıly is.

Qos aǵalarymyzǵa taǵzym etip, endi Ulytaý halqymen betpe-bet kezdesip otyrmyz. Aýdannyń eń úlken zaly lyq toly adam.

Sózder sóılendi, suraqtar qoıyldy. Talap-tilekter aıtyldy. Eń bastysy — adamdardyń júzi jarqyn. Qabaǵyn túıip, myna dúnıeden túńilip otyrǵan eshkim joq.

Aıtqandary: Ulytaý oblystaǵy eń shette jatqan aýdan. Oblys ortalyǵy Qaraǵandymen eki ara myń shaqyrym.

Prezıdent respýblıka boıynsha qamqorlyq kórsetý kerek degen eń shalǵaı otyz aýdannyń biri. Bul aýdandardyń qıynshylyq darıasyn keship kele jatqany belgili. Al Ulytaý sol qyspaqqa qasqaıa qarap, qajysa da, talsa da oıbaılamaı, baıbaılamaı, tyrmysa tirshilik istep jatyr.

Sonyń arqasynda kitaphanalar jabylǵan joq. Mádenıet úıi baıaǵydaı. Klýbtar ál-qadarynsha qybyrlap jatyr.

Aýdannyń búdjet qorjyny asa tok ta emes, anaý aıtqan ash ta emes. Tipti Qyzylordaǵa qaraıtyn Qumkól munaı óndirisinen de bul aýdanǵa qarjy túsip turady. Óıtkeni Qumkól ákimshilik jaǵynan Qyzylordaǵa qaraǵanymen, aýmaǵy jaǵynan Ulytaý aýdanynyń jeri. Jer ıesine jaldaý aqysy tólenedi.

Bank degen baı mekeme munda da qarysqaq. Jeńil nesıe bermeıdi. Fermerler jer tistelep, aq kar jamylyp, kek muz jastanyp, jantalasyp, jaǵdaıyn birte-birte jóndegi kele jatyr. Amandyq bolsa, baıaǵy Igilik baıdyń, Juman baıdyń izbasarlary qadaý-qadaý shyǵyp qalatyn túri bar.

Kezdesý qyzyǵy kópke sozyldy. Sóıleýshiler Prezıdent Nursultan Nazarbaıǵa senim artyp, aldaǵy Prezıdenttikte atqarylsa eken degen amanat aıtty. Olar mynalar:

— Prezıdentam senemiz. Sengendikten ótkendegi keıbir qatelikterdi qaıtalaýǵa jol bermeýin talap etemiz.

Prezıdent — bireý, ýázirleri, ákimderi tireý. Tireýler osal bolmasyn. Qısyq-qyńyr ýyqtar shańyraqty ustap turýǵa jaramdy. Prezıdenttiń aınalasy asa senimdi, adal jandar bolsyn.

Prezıdent elde qatań tártip ornatsyn. Tártip ornamaǵan elde bereke bolmaıdy.

— Jemqorlarmen, paraqorlarmen, urylarmen ózi bastaǵan kúresti Prezıdent orta jolda qaldyrmaı baıandy etsin.

— Eldiń bolashaǵy — bala. Demografıa ýaıym. Osyny qatty oılansyn. Áleýmettik jaǵdaı jaqsartylmaı, halyqtyń ósimi bolmaıdy.

— Respýblıka baılyǵy qatań qadaǵalansyn. Tártip saqtaý oryndary, Zań qyzmetkerleriniń qoly taza, ádiletti bolsyn.

— Munyń bári Nursultan Nazarbaıdyń qolynan keletin is. Qazaqstannyń kógildir baıraǵyn qulatpaı nyq ustaýdy biledi.

— Biz Nursultanǵa senemiz.

Talap-tilek, amanattyń birsypyrasy osyndaı.

Ulytaýdan basqa, biz Kamal ekeýmiz jurtshylyqpen kezdesýdi Jezqazǵannyń óz basynda, Sátbaev qalasynda, Jezdide jáne kart Qarsaqbaıda ótkizdik.

Qansha kıyn dese de, el eńsesi túspeı, boı túzep kele jatqan nyshan bar. Al jer baılyǵy jetedi. Aıtalyq Qarsaqbaıdyń ózinde baıaǵyda Qanysh Sátbaev ashqan orasan temir keniniń baılyǵy jatyr. Balbyraýyn kenishiniń tolyq eseptelmegen qory aınalasyn qosqanda, mıllıard tonna. Osyndaǵy baıyrǵy basshy, kenshi metalýrg Qadyr Mátkenovtiń aıtýynsha, bir tonna kenniń 37-50 paıyzy taza metal. Ári taıaz jerde. Alý kıyn emes.

Mysty bylaı qoıǵanda, qara metaldyń baılyǵy qanshama. Ushan-teńiz.

Qýdaı bergen ǵoı Qazaqstanǵa baılyqty aıamaı-aq. Biraq alýyn aıt. Buıyrýyn aıt.

---