InfoHub Logo

«Lenınshil jas» gazetiniń (Qazirgi «Jas Alash») Qaraǵandy oblysy boıynsha menshikti tilshisi edim. Temirtaýdaǵy metalýrgıa alybynyń irgetasy qalanǵanyn óz kózimmen kórdim. Talaı-talaı shahtalardyń astyna tústim.

Osynyń bárin gazetke úzdiksiz jazyp turdym. Bir kúni redaksıadan telefon soǵyldy. Seni SK shaqyryp jatyr, tez jet dedi. Jettim. Qazaqstan Komsomoly Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy ózi qabyldady. Maqtady. Jaǵdaıymdy surady. Jaǵdaıym jaqsy. Qaraǵandynyń qaq ortasynda jaqsy úıim bar.

Bara ber, — dedi birinshi hatshy, — keıin sóılesemiz, — dedi.

Keıini — 1959 jyldyń aıaǵy eken. Taǵy da shaqyryp alyp, meni «Lenınshil jas» gazetiniń bas redaktory Sattar Bóldekbaevtyń orynbasary etip otyrǵyzyp qoıdy. Óńim turmaq i úsime kirmegen tirshilik. Pendemiz ǵoı, qýandym. Ar jaǵynda me kútip turǵanyn qaıdan bileıin.

Meniń Qaraǵandydaǵy tilshilik qyzmetimdi, týratyn úıimdi Rahymberlın deıtin bireý alatyn boldy. Meıli. Ony ózim qolynan jetektep júrip páter búrosyna baryp, úıdiń orderin sonyń atyna jazdyryp berdim.

Almatydan páter beretin shyǵar dep dámelimin.

Sonymen jańa, 1960 jyldyń dál basynda emshektegi balamdy kóterip, ekiqabat áıelimdi jetektep Almatyǵa jeteıin. Úı joq. Seıdahmet Berdiqulovtyń bir jarym bólmeli úıine baryp tyǵyldyq. Úı beretin shyǵar. Shaqyryp alǵan ózderi ǵoı dep qoıamyn.

Bir kúni SK-nyń búrosy shaqyrady dedi. Bardym. Barsam, birinshi hatshy búro ústinde «Pıoner» jýrnaly jabylsyn. Onyń bas redaktory «Lenınshil jas» gazeti bas redaktorynyń orynbasary bolyp bekitilsin dep soǵy-y-ep otyr.

Báse, batpan quıryq kenetten qaıdan buıyra qaldy dep-aq edim-aý. Úlken adamnyń sózine qudaıdaı sengendik qoı. Áıtpese orynbasar búroda ǵana bekitiledi. Almatydan úı alýǵa kepildik beriledi. Mende onyń biri de joq. Aıdalada qaldym.

Bárinen de álgi Qaraǵandyda meniń ornyma kelgen qasqaǵa jyp-jyly úıimdi, táp-táýir qyzmetimdi óz qolymnan bergenimdi aıtsańshy. Sóıtsem, ol qasqa shoń birinshi hatshynyń týǵan jıeni eken ǵoı.

Búrodan shyǵyp bara jatyp birinshige: «Adamdy munsha qorlaǵanyńyz qalaı?» — deppin.

Sonda baryp bul ómirde neshe túrli ádiletsizdik, zulymdyq bolatynyn jan-tánimmen sezdim.

Jastar gazetindegi bólim meńgerýshisi qyzmetine barmaı, sol kúni «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń redaksıasyna baryp jaı ádebı qyzmetker bolyp ornalastym.

Munda bas redaktor Qasym Sháripov. Birinshi orynbasary Abaı Beısenbaev «Lenınshil jastyń» burynǵy bas redaktory. Meni kezinde jumysqa alǵan ózi. Sol Abaı meni endi Qasym Sháripovke ertip aparyp, qyzmetke aldyrdy. Sóıtip, «Sosıalısik Qazaqstanda» eki jyldan astam júrip qalǵanymda, baıaǵy Komsomol Ortalyq Komıteti meni shaqyrady. Bul kezdegi birinshi hatshy Ózbekáli Jánibekov, ıdeologıa hatshysy Kamal Smaıylov. Ózbekálini tanymaımyn. Kórgen kisim emes. Kamal tanys. «Lenınshil jastan» ósken.

Ne kerek, meni «Lenınshil jasqa» bas redaktor etip bekitti. Sonda deımin-aý, meni osy úlken kyzmetke qoıýǵa Jánibekov qalaı kelisti? Árıne, Kamal aıtqan shyǵar. Sóıtse de ózi kóz jetkizýi kerek qoı. Meni oǵan jaqsy tanystyrǵan gazette ylǵı da jarıalanyp turǵan meniń jazǵan ocherk, maqalalarym bolar.

Sonda bul Jánibekov adamnyń túsine emes, isine qaraıtyn bolǵany ǵoı.

Sodan tabany kúrekteı segiz jylym «Lenınshil jasta» bas redaktor bolýmen ótti. SK-da birinshi hatshy bolyp Ózbekáli de osy shamalas otyrdy.

Jumys babynda neshe alýan jaǵdaılar bolady. Bul tustaǵy Lenınshil jas» meılinshe halyqshyl edi. Sonyń sózin sóıledi, joǵyn joqtady, baryn baptady. Sonyń arqasynda taralymy jyldan-jylǵa eselep ósti. Tipti shırek mıllıonǵa jetti-aý.

Ádebıet týraly «Qazaq ádebıeti» gazetimen aıtys ta órshı tústi. Sol tusta ádebıet gazetinde «formalızm», «abstraksıonızm» degen jaǵymsyz termınder kórine bastady. Ol kezde bul ' sózder «nasıonalızm», «troskızm» degen sıaqty sýyq estiletin. Mundaı aıypqa sol tusta talantty jas aqyn-jazýshylar qatty ushyrady.

Al «Lenınshil jas» olardy shyryldap qorǵady, shyǵarmalaryn jarıalady. Úlken SK qabaǵyn shytty. Úlken SK jastar gazetiniń bas redaktorymen sóılese bermeıdi. Sóılesse sol gazettiń bas ıesi — kishi SK-nyń birinshi hatshysymen sóılesedi. Gazetińdi beıbastaq etpeı, túzý usta deıdi. Komsomoldyń basshysy basqa bireý bolsa: úlken SK aıtty, davaı ket dep meni áldeqashan bosatyp jiberer edi.

Ózbekáli Jánibekov oǵan barmady. Óıtkeni jastar gazetinin aq jolda, ádilet jolynda ekenin bek túsingen, osy joldy ózi de qalaıtyn, ony meılinshe qorǵaý kerek ekenine kózi jetken adal azamat edi. Meni qurbandyqqa shaldyrmady.

Úlken SK- nyń talap etýimen kishi SK óz búrosynda «Lenınshil jas» máselesin talaı ret talqylady. Jánibekov bizge urysqan bolady, biraq qan shyǵarmaı, shybyrtqylaıdy. Bir rette Lenınniń týǵan kúni edi-aý deımin. Ilıchtiń portreti birinshi bette basylǵan. Jaryqtyqtyń basy dáý ǵoı. Mańdaıy, shúıdesi shyǵyńqy. Ol kezdegi baspahana qazirgideı emes, sýret klıshege túsedi. Sol klıshe keıde kolonkaǵa syımaı qalady. Ony metron-paj qaıshymen qyrqyp syıdyrady. Myna Lekemniń basy da syımaı qalǵan eken.

Shúıdesin qyrqyp tastapty. Bylaı Qaraǵanda, búlinip ketken eshteńe joq.

Biraq úlken SK muny úlken saıası qate dep baǵalady.

Búroǵa taǵy tústik.

Búro músheleriniń birsypyrasy budan «orgvyvod» jasaý kerek dep qulqyn qaqty. «Orgvyvod» degeni — bas redaktordy qurtý kerek degeni.

Ózbekáli Jánibekov qarsy boldy.

Kelesi joly gazetimizde «Qazaqkonsert, haliń qalaı?» degen úlken maqala jarıalandy. «Qazaqkonsert» ártisterdiń ordasy. Ony bılep turǵan Chernyshov (baıy), Chernyshova (qatyny) degender edi. Ártisterdiń aýyzyndaǵyny jyryp alyp jep qoıý, ulttyq kadrlardy qýdalaý, talanttylarǵa jol bermeý — bylyq-shylyqtary tolyp jatyr.

Bular sol kezdegi KSRO kósemi Brejnevtiń kanatynyń astynda júrgen erketotaılar dep estıtinbiz. Biraq kósemniń júreginiń tórinen oryn alǵandar dep oılamap edik.

Gazettiń «sıgnalnyı ekzemplári» áýeli úlken SK-ǵa túsedi ǵoı. Tańerteń jumys bastalmaı jatyp úıdegi telefon ádettegiden bólekshe bezildep qoıa berdi. Ideologıa hatshysynyń kómekshisi eken. Maǵan zildene:

— Tez jet! — dedi.

Ideologıa hatshysy tapal ǵana, basy úlkendeý, buıra shashty, beti tym shubar kisi edi, jaryqtyq úlken-úlken jıyndarda: dombyranyń zamany ótken, kıiz úı feodalızmniń, jabaıylyqtyń qaldyǵy, «beshbarmaqty» qolmen jeýdi qoıý kerek dep talaı ýaǵyz aıtqan.

Osynyń aldynda ǵana jas aqyn Qadyr Myrza Álıdiń ólenderin biz basqanda, ony «Sosıalısik Qazaqstan» qatty synap, biz oǵan kelispeı, osy hatshy «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Úsebaevty jáne meni shaqyryp alyp, maǵan: «Úlken aǵanyń betinen nege alasyń?» — dep bir qaharlanǵan.

Endi, mine taǵy... Men kirgen boıda, sálemime jaýaby:

— Tvoıý mat... — Orysshalap turyp myqtap bir boqtady. Qazaqsha boqtaýdan góri orysshasy ótimdi, ótkir bolady dep oılasa kerek.

— Sen óziń ólgenińmen koımaı, bizdi de qurtaıyn dediń ǵoı!

— Ne bop qaldy?

— Múláıimsı qalýyn. Áı, Chernyshovtarda neń bar-eı, seniń! Basqa másele tabylmady ma? Brejnevtiń kómekshisi telefon soqty. Qonaevtyń ózimen sóılesipti.

— Komısıa teksersin. Bári shyndyq.

Ideologıa kósemi tereze jaqqa qarap, úndemeı qaldy.

Sodan soń:

— Shyndyq ekenin men bilmeıdi deısiń be? Nege abaılamaısyń? Óletin bala molaǵa qaraı júgiredi deýshi edi, ras eken ǵoı, — dedi.

Aq telefonnyń tutqasyn aldy.

— Áı, mynalaryń taǵy búldirdi ǵoı. Birdeńe qylsańdarshy, ne qarap otyrsyńdar? — dedi.

Baıqaımyn, sirá, Jánibekovpen sóılesti.

Endigi áńgime kishi SK-da.

Biraq Jánibekov týra kelgen ajaldan meni taǵy arashalap alyp qaldy. Bul SK-da jurt syrtynan «Bonapart» dep ataıtyn bir hatshy bolýshy edi. Ásirese sol qulshynyp, mundaılardyń tamyryna balta shabý kerek dedi. Meni aıtqany.

Sonda Ózekem: «Slýshaı, zaımıs svoım delom», — dep álginiń arynyn basty. «Bonapart» ónerkásip, óndiris jastary jaǵynyn hatshysy ǵoı.

Keıin oılaımyn ǵoı. Týǵanym emes, týysqanym emes, tipti rýlas ta emes. Naǵashy-jıendi de emespiz. Bul Jánibekov nege meni qaıta-qaıta oktan alyp qalady?

Sóıtsem, sol ámirshildik zamanynda da ádilet jolynan taımaǵan adamdar bolǵan eken. Biraq olardyń joly jińishke bolady eken. Sol Jánibekov áıtpese sol kezde-aq úlken SK-nyń daıyn turǵan ıdeologıa hatshysy edi ǵoı. Jolatpady. «Ultshyl» degen tańba taǵyldy.

Men oǵan eki ret aryz aparyp berdim. «Lenınshil jasty» segiz jyl basqardym. Jas bolsa ulǵaıdy. Udaıy jastar arasynda saqaldy basymmen júre bergenim jaraspas dedim. Ekeýinde de qaıtaryp jiberdi.

Úshinshi ret:

— «Jalyn» degen álmanah ashyldy. Keıin jýrnal bolady. Sony jolǵa qoıýǵa kúsh sal, — dedi.

Men «Jalynǵa» kettim. Bul 1970 jyldyń aıaǵy edi.

Kóp uzamaı, jańadan Torǵaı oblysy ashylyp, Ózbekáli Jánibekov sondaǵy obkomnyń qatardaǵy bir hatshysy bolyp, «qurmetpen jer aýdaryldy».

Al Ózbekáliniń jańa qurylǵan oblysqa orasan eńbek sińirgenin torǵaılyqtar áli kúnge deıin jyr qylyp aıtady. Ondaǵan jyldar boıy ómir súrip kele jatsa da, keıbir oblystardyń qoly jetpegen mádenıet oshaqtary: teatr, mýzeı, fılarmonıa, t.b. ıgilikter tikeleı osy Jánibekovtiń aqyl-oıy, kúsh-jigeri, qaısarlyǵy, ózine kiná retinde taǵylǵan «ultshyldyǵy» arqasynda tez arada dúnıege keldi.

Elim dep týǵan qaısar jan. Instıtýttan alǵan mamandyǵy boıynsha ol tarıh pániniń muǵalimi edi. Al qudaı bergen qudiretti kúshtiń arqasynda ol ensıklopedıalyq bilimniń ıesi edi. Ol — biregeı uıymdastyrýshy, biregeı uıtqy. Ol mýzykany keremet biletin. Ol — etnograf. Ol — fılosof.

Bárinen de qorlyǵy: sol kezdegi júıe onyń ǵalamat talantyn oblıspolkomnyń jaı orynbasarlyǵyna ǵana paıdalandy-aý. Sonyń ózinde ol mádenıet mınıstrligi isteı almaǵan tamasha tabystarǵa jetti.

Tize berse kóp. Aqyry sodyr júıe ony Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıa salasyndaǵy hatshysy etip saılaýǵa májbúr boldy. Mine, sonda osy ýaqytqa deıin jurt atyn ataýǵa qorqatyn qazaq marqasqalaryn múldem aqtaý prosesi bastaldy. Bul Ó. Jánibekovtiń qaısarlyǵymen qolǵa alynǵan tarıhı zor is edi. Biz qazir Shákárim, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaev, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytovtardy qolymyzǵa tý etip ustap júrsek, onyń qaınar kózi — bastaýynda Ózbekáli Jánibekov turdy. Onyń halyqqa sińirgen eresen eńbegin tizbelep shyǵý úshin ǵana úlken kitap jazý kerek.

Týǵan eline, jerine, halqyna sheksiz berile qyzmet etken qaısar qaıratkerdiń ómiri qysqa bolǵany óte-móte ókinishti. Osy kúni kózi tiri kóptegen atqaminerler, óner, ádebıet qaıratkerleri Ózbekáli Jánibekovtiń oty mol júreginen jylý alǵandar. Bizdi, tirilerdi, keler urpaqty rýhy qoldasyn dep duǵa etken jan jaman bolmaıdy.

Ol — kıeli adam.

Al duǵadan basqa qolymyzdan ne keledi? Ózekemniń kózin kórgen, sharapatyn sezgen tiri pendeler Ózbekáli Jánibekov esimin keler urpaqtarǵa jetkizý úshin ne isteı alady? Paryz ǵoı. Birinshiden, Almaty, Shymkent, Arqalyq qalalarynda Ózbekáli Jánibekov atynda bir-bir kósheler bolǵany durys.

Ekinshiden, Almatydaǵy turǵan úıiniń qabyrǵasyna mármár taqta ilgeni jon.

Úshinshiden, ózi oqyǵan jáne basqa birneshe mektepterge Ózbekáli esimi berilse.

Tórtinshiden, Almatydaǵy Qazaqstan Respýblıkalyq Mádenıet jáne Óner ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn Ózbekáli Kınibekov atyndaǵy ınstıtýt dep ataý ımandylyq bolady.

Besinshiden, ol jazǵan qundy eńbekterdi basyn qosyp, qaıta bastyryp shyǵarý máselesi.

Eli úshin etken zor eńbegin osylaı baǵalasaq artyǵy joq.

Qańtar, 1999 jyl

---