InfoHub Logo

Qazaqstan men Ortalyq Azıa jastarynyń jalyndy jetekshisi, Shyǵys jastarynyń uıymdastyrýshysy bolǵan belgili qoǵam qaıratkeri Ǵanı Muratbaev esimi elge ǵana emes, álemge belgili. Ol óz basyna daryǵan jiger - kúsh pen aqyl - parasatyn shyǵys halqynyń kemel keleshegine baǵyttady. Eger sarǵaıǵan tarıh paraqtaryna kóz salsaq, on bes jasar balanyń alasapyran kezeńde mártebeli de laýazymdy uıymnyń músheligine qabyldanýy tekten - tek bolmasa kerek. Tula boıy qaısarlyq pen qaıratqa, namys pen jigerge, oıy aqyl men parasatqa toly Ǵanı shyǵys jastarynyń kemel keleshegi úshin ómirin sarp etti. Sol Ǵanıdy biz bilemiz be? Ádebıet qoınaýynda Ǵanı jaıly ne aıtady?

1. Ǵanıdyń shyqqan tegi týraly aqyndar qalaı jyrlaıdy?

Shaıhıslam Serikbaev"Shamshyraǵy Shyǵystyń"atty jyrynda:

Shejire, tarıh qozǵasam,[ 1. 69b]

Álimnen tarap alty ul.

Bireýi jaqyn, biri alys

Qarasaqal Shińgirden

Eline bolǵan qorǵanysh

Muratbaev Ǵanıym.

Bul jerde Shaıhıslam Serikbaev Ǵanıdyń Kishi júz, onyń ishinde Álim, Álimniń ishinde Qarasaqal, Qarasaqaldyń ishinde Shińgirden taraǵanyn, ıaǵnı Ǵanıdyń rýy Qarasaqaldyń Shińgiri ekenin aıtady.

Ǵanı Muratbaevtyń ata - tegin keltireıik. Muny biz ulaǵatty aqyn, shaıyr Qarasaqal Erimbet babamyz jazyp ketken shejireden tabamyz (babamyz 1911 jyly ómirden ótken). Kishi júz Álimuly alty rýǵa bólinedi. Sonyń bireýi Qarasaqal atalady. Qarasaqal óz retinde úsh ataǵa jikteledi. Olar Sarbas, Shińgir, Pusyrman. Shińgir óz retinde úsh ataǵa bólinedi. Olar: Báıbishe, Jarboldy, Batan. Batannan birneshe atadan keıin Naımantaı týady. Naımantaıdan alty bala, onyń bireýi – Maıabaqtan alty bala ómirge keledi. Onyń bireýi – Qajet. Qajetten alty bala: Amanbaı, Jamanbaı, Jaqsybaı, Boranqul, Muratbaı jáne Salyqbaı týady. Muratbaı men Salyqbaı – kenje balalar. Muratbaıdan – Ǵanı, Salyqbaıdan Aǵybaı… jaryq dúnıe esigin ashady.

2. Ǵanıdyń týǵan jeri

Faızolla Omarov"Aldyńǵy tolqyn─aǵalar":[ 2. 20b]

Túletti bul Qazaly san qyrandy

Úninen álem búgin jańǵyrady.

Shyǵystyń Sholpanyndaı Ǵanı bizdiń

"─Halqyma azattyq!"- dep saldy urandy. Bul jerde Faızolla Omarov Ǵanıdyń Qazalylyq ekenin aıtady.

3. Qaısar bala

Rústem Janaı"Qaısar bala"atty balladasynda: [ 3. 67b]

Qara kózde jarqyldap ushqyn atyp,

Bala kezden bir asaý kúsh turatyn.

Janyp turǵan jalyndaı qara bala,

Jalt qarasa jaýyńdy yqtyratyn.

Rústem Janaı Ǵanıdyń balalyq shaǵynan kózinde jarqyldaǵan ushqyn bar ekenin, bala kezinen erekshe bala bolyp óskenin sýretteıdi.

4. Minezi

Baltabaı Tájimbetov"Ǵanı"atty jyrynda: [ 4. 24b]

Taısalmaı týra salyp tasqa tereń

Jonynan jaýyzdyqtyń taspa tilden

Ardaqtap ádildiktiń álippesin

Qaq jarǵan qara qyldy qas batyr eń

Ǵanı Muratbaev─ádil, qaısar, ójet ekenin B. Tájimbetov óz jyryna arqaý etken.

Aqanjan Kelimbetov"Ǵanı aǵa - jalyn edi jastyǵyń":[ 5. 23b]

Uly isterge alda bolyp úmitiń

Jumys dese ózińdi de umyttyń -

A. Kelimbetov óz jyrynda Ǵanıdyń eńbekqorlyǵyn sýrettep keıingi býynǵa úlgi etedi.

Baınazar Ótepov"Shyǵystyń jarqyraǵan sholpanyndaı":[ 6. 20b]

Meıirimdi, kishipeıil, taza júrek

Jetimdi qamqorlyqqa alyp edi.

Bul óleń shýmaqtarynda Ǵanıdyń meıirimdi, kishipeıil, taza júrekti ekenin aıqyn beınelegen.

Júrsin Ermanov "Ǵanı týraly oı":[ 7. 27b]

Óziń bolyp kúresem qıyndyqpen,

Zulymdyqpen sen bolyp beldesemin - dep Júrsin aǵamyz Ǵanıdaı tulǵany úlgi etip, shynaıy túrde jetkizgen.

Rústem Janaı "Qaısar bala"balladasy: [ 8. 67b]

Unatpaıtyn bireýge jaǵynǵandy,

Unatpaıtyn bireýge shaǵynǵandy.

Rústem Janaı Ǵanıdyń naǵyz adal adamǵa tán qasıetin sýrettep tur.

5. Bilim alýy, bilimdiligi

Serjanqoja Berdenuly"Esimiń máńgi saqtalar":[ 9. 43b]

Qazalyda kindik qany tamǵan jer,

Tashkentte úlgi - tárbıe alǵan jer.

On segizge jasy jetpeı - aq

Jasaq quryp, uıym quryp tókken ter

Serjanqoja Berdenuly Ǵanıdyń Tashkette oqyǵanyn jetkizedi.

6. Jastarǵa kómektesýi

Shynbergen Meńqorzov"Qamqorshysy halqynyń":[ 10. 55b]

Kúni túsken el balasyn elediń

Mynaý jetim, mynaý jarly demediń

Qamqorshysy bola bildiń báriniń

Máńgi atyńnyń óshpesine senemin

Bul jerde aqyn Ǵanıdyń jetim - jarlylarǵa kómek bergenin, eshkimdi alalamaı bárine kómekteskenin aıtyp tur.

Aqanjan Kelimbetov"Ǵanı aǵa─jalyn edi jastyǵyń":[ 11. 23b]

Basyn qurap toz - toz bolǵan jastardy,

Internatqa ap, panasyz jetim - ashtardy

Kıim, tamaq, aqyl bergen sen ediń

Igerýge bilim degen asqardy.

A. Kelimbetov Ǵanı toz - toz bolǵan jastardy, panasy joq ashtardy ınternatqa alyp kıim, tamaq berýmen qosa bilim de bergenin aıtady.

7. Qaıratkerligi.

Husaınbek Ámirov"Ǵanıdy eske alǵanda":[ 12. 10b]

Tanystyraıyn Ǵanıdy,

Urany onyń"Alǵa bas!"

Jumysker, jalshy, kedeı, jas

Husaıynbek Ámirovtiń aıtýy boıynsha Ǵanı jumyskerge de, jalshyǵa da, kedeıge de "Alǵa bas!"- dep urandaǵan.

Aqanjan Kelimbetov"Ǵanı aǵa jalyn edi jastyǵyń":[ 13. 23b]

On besinde - aq lıstovkalar taratyp

Revolúsıa isine shyn kirisken

Ǵanı Muratbaev jalyndap janǵan on bes jasynda - aq úgit - nasıhat jumystaryn júrgizip, revolúsıaǵa qatysýshy nemese túbirli tóńkeris jasaýshy.

Muqaǵalı Maqataev"Bizdiń Ǵanı":[ 14. 18b]

Jalyndaǵan jastardy

Uly Lenın isine

Ǵanı aǵa basqardy

M. Maqataev atamyz Ǵanıdyń jalyndaǵan jastardy uly Lenın isine bastaýshy, Lenın isin jalǵastyrýshy, nasıhattaýshy ekenin aıqyn sýrettep tur.

Serjanqoja Berdenuly"Esimiń máńgi saqtalar":[ 15. 430b]

On toǵyzda"Jas Alashty"shyǵaryp

Sıezerge delegat bop úlgerdi

S. Berdenulynyń aıtqany ras, ıaǵnı Ǵ. Muratbaev on toǵyz jasynda "Jas Alash"gazetiniń alǵashqy qurastyrýshysy, ári redaktory bolǵan, sıezerge delegat bolyp saılanǵan.

Syrbaı Máýlenov"Ǵanı Muratbaev":[ 16. 17b]

Ańyz boldy arasynda jastardyń

Moskvada turǵanda etken eńbegi

S. Máýlenov Ǵanıdyń Máskeý qalasynda júrip, qazaqtyń atyn álemge shyǵarǵany týraly aıtyp tur.

M. Maqataev"Bizdiń Ǵanı": [17. 18b]

Bizdiń aǵaı Ǵanıdy

Jas ulandar búginde

Vojatyı dep tanıdy

M. Maqataevtyń aıtýy boıynsha Ǵ. Muratbaevty búgingi jastar vojatyı nemese bastaýshy dep tanıdy.

S. Máýlenov"Ǵanı Muratbaev":[ 18. 17b]

Vernyıdaǵy búlinshilik shaǵynda

Omyraýyn tosyp oq pen jalynǵa

Qara túnde qaýip - qater keshedi

Dmıtrıı Fýrmanovtyń janynda

Baınazar Ótepov"Shyǵystyń jarqyraǵan sholpanyndaı":[ 19. 20b]

Úshinshi sezine komsomoldyń

Shyǵysty Ǵanı bastap barǵan edi

Bul jerde B. Ótepov Ǵanıdyń KJI atqarý komıtetiniń Shyǵys elderi jastary arasyndaǵy jumys bóliminiń meńgerýshisi bolǵanyn basshylyqqa alǵan.

8. Mert bolýy

İ. Jansúgirov"Ǵanı":[ 20. 8b]

Aýyldan túlep ushqan alǵyr qyran

"Eńbekshi jas, qozǵal"- dep salǵan uran

Sol qyran"qıylypty"- dep estidik

Bola ma oısyratqan ólim munan!?

İ. Jansúgirov Ǵanıdyń endi bul ómirde joq ekenin estigende qatty kúızelgenin osy bir azaly sóılemmen bildirip tur.

Almagúl Qarjaýbaeva"Vagankov zıratynda":[ 21. 40b]

San ótkelden óziń salǵan astyq tym

Jaısań aǵa jalaýyndaı jastyqtyń

Kúlli orys ortasynda jatyrsyń

Elshisindeı, belgisindeı dostyqtyń

Jeter bolsań ata - baba qasyna,

Kútýdemiz sol bir kúndi asyǵa.

Úrim butaq, sońyńa ergen urpaǵyń

Quran oqyp, táý eter ek basyńa.

A. Qarjaýbaeva Ǵanıdyń "Vagankovo"zıratyndaǵy kúlli orys ishindegi jalǵyz qazaq ekenin aıtady. Eger Ǵanıdyń zıratyn Qazalyǵa, ıaǵnı kindik qany tamǵan jerine ákelsek qoı. Sol kezde barlyǵymyz da quran oqyp basyna táý eter ek - deıdi A. Qarjaýbaeva.

9. Ǵanı ─ máńgilik tiri.

Rústem Janaı «Ǵanı týraly jyr»atty jyrynda:[ 23. 25b]

Baqyttyń bala qusyndaı

Qıaly kezgen álemdi

Maqtanysh etem qysylmaı

Ǵanıdaı uly bar eldi,- dep asqaq bıik sezimmen Ǵanı arqyly maqtanysh sezimin pash etedi

H. Ámirov»Ǵanıdy eske alǵanda»[ 24. 10b]

Kóp arman qaldy ishinde

Kóz jumdy jıyrma úshinde

Aıbarly Ǵanı beınesin

Qaıteıin kórem túsimde.

H. Ámirov óleń joldary arqyly"Shirkin, Ǵanı tiri bolǵanda ǵoı!"dep, aqyndardyń jyrlaryna arqaý bolǵan Ǵanı beınesi máńgi jasaıtytynyn jetkizedi.

Boıynda uıymdastyrýshylyq, sheshendik, tabandylyq, ádildik, adaldyq, shynshyldyq, álsizderge qamqorlyq sıaqty asyl qasıetter toǵysqan tulǵa ónegesi biz sekildi jastarǵa úlgi bolmaq. Aqyn Jetisken Mákenáli aqynnyń

Men Ǵanımyn –

Shyn sózdiń ustasymyn,

Álıhan, Mirjaqyptyń tutasymyn.

Maǵjan men Ahmettiń baýyrymyn,

Jalyn júrek jastardyń ustazymyn.

Baqytym – Uly halqym – ǵalamatym,

Qazaq bolyp álemge taralatyn.

Men Ǵanımyn máńgilik tiri júrgen,

Alashymnyń arqalap amanatyn! – dep jyrlaǵan jyr joldarymen qorytqym keledi. Máńgi jas Ǵanıdyń ómiri biz sekildi endi ósip kele jatyrǵan jas urpaqqa ónege ómir. Ony zertteý, jańa qyrynan bilý jalǵasa bermek.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1."Ǵanı taǵylymy"Almaty 2008 j

2. Jıv nash Ganı. Alma - Ata 1975j

3. Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi. Almaty. T. Januzaqov"Daık - Pres"baspasy, 2008jyl

4."Men─Ǵanımyn!". Almaty, Telearna 2007 j

5. Sh. Ótepov"Ǵanı Muratbaev" Almaty 1972 j

6. Ǵalamtor betteri http://www. e - kyzylorda. gov. kz

Avtory: ál-Farabı atyndaǵy  QazUÝ magıstranti Ábdisámet Qarakóz

Jetekshisi: ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory Janataev Danat

---